Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi

Ikki havola bo‘lakli o‘rin ergash gapli qo‘shma gaplar. 

---

49
N.Mahmudov o‘rin ergash gapli qo‘shma gaplar, asosan, ikki havola 
bo‘lakli turdan tashkil topishi haqida fikr yuritadi. Bunday qo‘shma gaplarda bosh 
gap ham, ergash gap ham denotativ voqeani ifodalaydi. Bu denotativ voqealar o‘rin 
jihatidan umumiylikka ega bo‘ladi, ammo ergash gapda ifodalangan denotativ 
voqeaning sodir bo‘lish o‘rni aniq emas, balki umuman aytiladi, shuning uchun 
ham u 
qayerda, qayerdaki, qayerga 
kabi so‘roq olmoshlari bilan ifodalanadi. Bosh 
gapda esa ana shu so‘roqlarga muvofiq keluvchi 
o‘sha yerda, u yerda, u yerga 
kabi 
havola bo‘laklar mavjud bo‘lib, ular bosh gapdagi harakatning bajarilishi o‘rnini 
bildiradi, ya’ni o‘rin holi sintaktik pozitsiyasida bo‘ladi. 
Qayerda – u yerda 
qabilidagi havola bo‘laklar bir-birini doimiy taqozo qiladi va denotativ voqealar 
o‘rtasidagi mustahkam aloqani ta’min etadi. Masalan: 
Qayerda suv serob bo‘lsa, u 
yerda tabiat ko‘rkam bo‘ladi 
(“Yoshlik”).
29
Yozma manbalar tilini tahlil qilganimizda esa o‘rin ergash gapli qo‘shma 
gaplarning shakllanishida o‘ziga xosliklarni kuzatdik. Yuqoridagi ergash gap 
turlarida bo‘lgani kabi birinchi bosh gap tarkibidagi havola bo‘lak nutqdan 
tushuirib qoldirilganligini guvohi bo‘ldik. Masalan: 
Qayu yerga tosh tegsa, o‘tar 
erdi, boshindin oyoqing‘a tegincha (TF). 
Mazkur misol orqali 
qayeriga tosh tegsa, 
o‘sha yeridan (joyidan) o‘tar edi 
mazmunini anglash mumkin. Yana misollarga 
murojaat qilsak,
Qaydakim boda bo‘lur, so‘z ko‘p o‘lur, 
Bo‘lsa ham boda bila so‘z xo‘b o‘lur (SHN 15). 
Mazkur baytda ham 
yaxlit holda gaplar o‘zaro o‘rin munosabatiga ko‘ra bog‘langan bo‘lib, qayda – 
o‘sha yerda tarzida savol-javob mazmuni ostida birlashgan. Quyidagi misollarimiz 
haqida ham xuddi shu fikrni bildirish mumkin. Ularning qo‘llanishi va mazmuniy 
tuzilishida farq yo‘q. Quyida keltirilgan misollarimiz ham unga guvohlik beradi. 
Masalan:
Qaydakim, husniha javlon bo‘ldi, 
Bir pari chehra namoyon bo‘ldi (SHN 19). 
29
Нурмонов
А
., 
Маҳмудов
Н
., 
Аҳмедов
А
., 
Солихўжаева
С
. 
Ўзбек
тилининг
мазмуний
синтаксиси
. -
Тошкент
, 
Фан
. 1992. 275-
б
.

---

50
Qaydakim bo‘ldi ayon ishq asari, 
Bor edi barining andin xabari (SHN 19). 
Qaydakim, bor sening oting mastur, 
Bo‘lur ul to‘rtning oti mazkur (SHN 23).
O‘rin ergash gapli qo‘shma gaplarda mazmuniy – sintaktik muvofiqlik 
asosan saqlanadi. Ayni paytda ularda bosh gap ham, ergash gap ham mazmunan 
erkin emas, chunki qo‘shma gap qismlari aro o‘zaro tobelanish mavjud.