Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

33
 
 
III BOB 
HAVOLA BO‘LAKLI QO‘SHMA GAPLARNING SINTAKTIK-
SEMANTIK XUSUSIYATLARI 
 

Ergash gapli qo‘shma gaplar qismlari tobe bog’lovchilar yoki shu vazifadagi 

vositalar yordami bila o‘zaro birikkan qo‘shma gaplardir. Mazmun tomonidan esa, 
bu xil qo‘shma gaplar qismlarining biri ikkinchisiga tobe bo‘ladi, shuning uchun 
ham bu qismlarning biri bosh gap, ikkinchisi tobe gap sanaladi.
Bosh va ergash gap Grammatik va mazmun tomonidan bog’lanib, yaxlit 
birlikni tashkil etadi hamda umumiy bir fikrni ifodalaydi.
G’. Abdurahmonov tasnifiga ko‘ra, bosh va ergash gap o‘zaro: 
1)
o‘rinlashishi;
2)
maxsus fe’l formasining qo‘llanishi (turli grammatik vositalar 
bilan birikkan sifatdosh va ravishdosh); 
3)
yordamchi so‘zlar orqali munosabatga kirishadi.
Shu tasnifga ko‘ra bosh va ergash gaplarni belgilash esa ularning 
funksiyasi, konkret mazmuni, bog’lanish usuli, leksik tarkibini aniqlash 
orqali ro‘y beradi
24
.
Ergash gap odatda, bosh gapni izohlash funksiyasida keladigan, izohlash 
orqali mazmunan bosh gapga tobe bo‘lgan qo‘shma gap qismidir, ergash gap turli 
tobelantiruvchi vositalar yordami bilan bosh gapga bog’lanadi. Bosh va ergash 
gapni biriktirishda turli leksik elementlarning – birinchbi navbatda nisbiy 
olmoshlarning roli kattadir, bu olmoshlar ham bosh gap, ham ergash gap tarkibida 
bo‘lishi yoki ulardan birining tarkibida bo‘lishi mumkin. 
Bosh va ergash gap orasidagi bunday farqlar hamma va har qanday holatda 
to‘g’ri kelavermaydi, bu farqlanuvchi tomonlarning hammasi hisobga 
olingandagina bosh va ergash gapni chegaralash mumkin bo‘ladi. Masalan, odatda, 
24
Abdurahmonov G’. Qoshma gap sintaksisi. Toshkent, Fan 1964, 90-bet

---

34
ergash gaplar kesimlarining tobe formada bo‘lishi bilan farqlanib turadi. Ammo 
ba’zi hollarda bosh va ergash gaplarni bog’lovchi vositalar bosh gap tarkibida 
bo‘ladi: 
Nihoyat Hirotdagi ba’zi mashhur zotlarni shunday taqlid qilindiki, 
o‘tirganlar o‘rinlaridan qo‘zg’almay qoldilar 
(Oybek).
O‘zbek tilshunosligida ergash gapli qo‘shma gaplar (boshqa ko‘pgina 
tilshunosliklardagi kabi ) mazmuniy va shakliy jihatdan 14 turga ajratiladi: 
1)
ega 
2)
kesim 
3)
to‘ldiruvchi 
4)
aniqlovchi 
5)
ravish 
6)
o‘lchov-daraja 
7)
chog’ishtirish – o‘xshatish
8)
sabab 
9)
maqsad 
10)payt 
11) shart 
12) o‘rin 
13) to‘siqsizlik
14) natija ergash gapli qo‘shma gaplar 
Ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplar havola 
bo‘lakli gaplar hisoblanadi, ularda ba’zan bosh gapda, ba’zan ham bosh, ham 
ergash gapda havola bo‘lak mavjud bo‘ladi. Natija ergash gapli qo‘shma 
gaplarda havola bo‘lak, asosan, bosh gapda bo‘ladi. Qolgan barcha ergash gapli 
qo‘shma gaplar havola bo‘laksiz gaplardir.