Hayot faoliyati xavfsizligi

MAZU: “HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI” FANINING ILMIY FAN SIFATIDA JAMIYATDAGI O‘RNI
Reja:

Kirish.

1. 
   “Hayot faoliyati xavfsizligi” fanning rivojlanish bosqichlari.
   
2. 
   “Hayot faoliyat xavfsizligi” fanining maqsadi va vazifalari.
   
3. 
   “Hayot faoliyati xavfsizligi” fanning ilmiy fan sifatida jamiyatdagi o‘rni.
   

Xulosa


KIRISH

Mustaqillik sharofati bilan inson manfaati, uning qadr-qimmati va sihat-salomatligiga alohida e’tibor berilmoqda. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan buyon Prezidentimiz olib borayotgan siyosat, huquqiy demokratik davlat qurish yo‘lidagi sa’y-harakatlari tufayli mamlakatimiz aholisining turmush tarzi, madaniy va ma’naviy hayot darajasi kundan kunga taraqqiy etib bormoqda.

Xalqimiz yangi ming yillikning dastlabki 10-yilligiga qadam qo‘ydi. Bu esa eng avvalo yangicha fikrlash, yangicha yashash sharoitiga o‘tish demakdir. Ushbu sharoitda “inson-tabiat-jamiyat” o‘rtasidagi muvozanatni saqlash faqat qonun ustuvorligi va keng ko‘lamli izlanishlar asosida amalga oshirishi mumkin.

«Jamiyat fuqarolarning huquklari va erkinliklarini himoya qilishni taminlangandagina u chinakam fuqarolik jamiyatiga aylanadi. Kishi o‘z huquqlarini aniq va ravshan bilishi, ulardan foydalana olishi, o‘z huquqi va erkinliklarini himoya qila olishi lozim. Buning uchun avvalo mamlakatimiz aholisining huquqiy madaniyatini oshirish zarur bo‘ladi»[1].

Barcha fuqarolarning huquqiy me’yorlarga rioya etishi, qonun talablarini bajarishi, qonunga itoatkorligi, demokratik fuqarolik jamiyatda huquqiy madaniyatning yuqori darajasini ko‘rsatadi.

Biz o‘z haq-huquqlarini taniydigan, kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, atrofida sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, ayni paytda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg‘un holda ko‘radigan erkin, har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashimiz zarur. Eng muhimi, barcha rivojlangan huquqiy demokratik davlatlar qatori qonun asosida yashashni o‘rganishimiz zarur. SHunday ekan inson mehnatini qonunlar doirasida muhofaza qilishni o‘rganish har bir insonning hayotda mustaqil o‘z o‘rnini egallashida mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi. SHu sababdan ham mehnatni muhofaza qilish qo‘yidagicha ta’riflanadi: bu tegishli qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amal qiluvchi, insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat-salomatligi va ish qobiliyati saqlanishini ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiena va davolash-profilaktika tadbirlari hamda vositalari tizimidan iborat.

Insoniyat o‘z tarixiy taraqqiyoti davomida kishilik jamiyatining turli bosqichlarini bosib o‘tdi. SHulardan har qaysi tuzumdagi mehnat sharoitini tahlil qiladigan bo‘lsak, ularning barchasida ham insonlar uchun mehnat sharoitida yuzaga keladigan ko‘pgina muammolarni sanab o‘tishimiz mumkin. Masalan, ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalarining xususiyat jihatidan bir-biriga to‘g‘ri kelmaganligi sababli bir tuzumdan ikkinchisiga o‘tib kelindi. Bunday tuzumlarning rivojlanishi, bir-biriga o‘tishi juda murakkab kechganligidan tarix guvohlik beradi.

Har bir jamiyatda ko‘plab olimlar, davlat arboblari o‘z davriga mos ravishda mehnat muhofazasiga doir asarlar, kitoblar bitishgan. Bu borada buyuk vatandoshlarimiz bo‘lmish Forobiy, Al-Beruniy, Ibn-Sino, Amir Temur, Ulug‘bek, Navoiy, Bobur kabi qator allomalarni shular qatorida sanab o‘tishimiz mumkin.

Fan va texnika rivoji bilan mehnatga bo‘lgan munosabat ham o‘zgardi. Ular turlicha toifalarga bo‘lindi. Dunyo mamlakatlarining har birida mehnat muhofazasiga doir qonun va hujjatlar o‘ziga mos ravishda ishlab chiqildi. Respublikamizning Konstitutsiyasida xam ushbu masala puxta ishlab chiqilgan va uning haqiqiy ko‘rinishi qo‘yidagicha qabul qilingan qonunlarda o‘z ifodasini topgan:

-1992 yil 13 yanvarda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida»gi;

- 1992 yil 2 iyulda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Kasaba uyushmalari, ular faoliyatining huquq va kafolatlari to‘g‘risidagi»;

- 1993 yil 6 mayda esa O‘zbekiston Respublikasining «Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi» qonuni qabul qilingan. Undagi boblarda asosan O‘zbekiston Respublikasida barcha sohalarda ishlayotgan xodimlarga yaxshi mehnat sharoitini yaratish maqsadida mehnatni muhofaza kilish to‘g‘risida barcha me’yoriy hujjatlar bayon qilingan. Ushbu qonunda mehnatni muhofaza qilishga doir quyidagi huquqiy me’yorlar o‘z ifodasini topgan:

a) mehnatni muhofaza qilinishini ta’minlash:

- mehnat muhofazasining me’yorini ta’minlash;

-korxonalarda mehnatning sog‘lomlik va xavfsizlik sharoitlarini ta’minlash;

b) ishlovchilarning mehnatni muhofaza qilishga doir huquqlarini ro‘yobga chiqarishdagi kafolatlar;

v) mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni buzganlik uchun javobgarlik.
1.“Hayot faoliyati xavfsizligi” fanning rivojlanish bosqichlari.

Bizning eramizdan oldin yashagan Pratagor “Inson hamma narsalarning mezonidir” degan shiorni oldinga tashlagan edi. Bu degani, inson nafaqat ishchi kuchi sifatida, balki mehnat faoliyati jarayonida muxofaza qilishi zarur bo’lgan qiymatga egadir. Insoniy aktivlik turlarining hamma majmuasi faoliyat tushunchasini hosil qiladi. Aynan faoliyat insonlarni boshqa tirik mavjudotlardan ajratadi, ya’ni faoliyat spesifik bo’lgan aktivlikning insoniy shaklidir.

Faoliyat - kishilik jamiyatining bor bo’lib turishi uchun zarur bo’lgan sharoitdir. Mehnat - faoliyatning oliy shaklidir. Faylasuflarning fikricha, insonga berilgan eng ma’qul bo’lgan ta’rif bu «Nomo adens» ya’ni harakatlanuvchi inson.

Faoliyat va mehnatning shakllari xilma xildir. Ular turmushda, jamiyatda, madaniyatda, ishlab chiqarishda, ilmda va boshqa xayot soxalarida kechadigan amaliy, aqliy va ma’naviy jarayonlarni o’z ichiga oladi. Faoliyat jarayonining modelini umumiy holda ikkita elementdan tashkil topgan deb qarash mumkin, ya’ni bir-biri bilan to’g’ri va qaytma aloqada bo’ladigan inson va muhit elementlaridir.

Qaytma aloqalar moddiy dunyo reaktivligining umumiy qonunlariga asoslangan. “Inson- muxit” sistemasi ikki maqsadlidir. Bitta maqsad ma’lum samaradorlikga erishishdan tashkil topsa, ikkinchisi - ko’ngilsiz oqibatlarni bartaraf qilishdan iboratdir. Ko’ngilsiz oqibatlarga quyidagilarni aytish mumkin: inson hayotiga va sog’ligiga zarar yetkazish, yong’inlar, buzilishlar (avariyalar), talofatlar (katastrofalar) va boshqalar. Bu ko’ngilsiz oqibatlarni keltirib chiqaruvchi hodisa, ta’sir va boshqa jarayonlar xavflar deb ataladi. Xavflar yashirin (potensial) va real turlarga ajratiladi. Xavflar uchun quyidagi belgilar xarakterlidir: xayotga taxlika, sog’likka zarar, inson a’zolari ishlashining qiyinlashishidir.

Har bir insonning va butun jamiyatning mehnat faoliyati quyidagi ikki asosiy turga bo‘linadi: jismoniy va aqliy. Har qanday faoliyat ma’lum bir ijtimoiy, ruhiy jarayonni nazarda tutadi. Hammaga ma’lumki, inson faoliyati natijasida har doim biror moddiy narsaga erishiladi. Zero moddiy narsa natijasida faoliyatning doirasi doimiy kengayib, murakkabligi ortib boradi. Insonni bir vaqtda faoliyati bilan ehtiyoji ham rivojlanib boradi.

Inson faoliyati - bu har doim hayot uni oldiga qo‘yilayotgan muammolarni hal etilishidir. U bu muammolarni aqliy va jismoniy faoliyati natijasida echadi. Umuman olganda inson faoliyatini aqliy va jismoniy faoliyatlarga bo‘lish ko‘p jihatdan shartli hisoblanadi. Aqliy faoliyat markaziy asab sistemasiga sezilarli darajada yuklanish beradi va mehnatni kuchlanganligi sifatida xarakterlanadi. Jismoniy faoliyat insonni mushaklariga, skelet mushaklariga, yurak-qon tomir sistemalariga va boshqa fiziologik sistemalariga yuklanish beradi.

Zamonaviy hayot ishlab chiqarishda jismoniy faoliyatga nisbatan aqliy faoliyat ulushini oshib borishini xarakterlaydi. Bunday holatlar aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchi odamlarda yog‘ bosish, qon tomir kasalliklari, umurtqa, oshqozon-ichak va boshqa kasalliklarni paydo bo‘lishiga olib keladi.

Zamonaviy ishlab chiqarishda kasblar to‘rt guruhga bo‘linadi: jismoniy, mexanizatsiyalashgan, avtomatlashgan va aqliy mehnat. O‘z navbatida oxirgi ikkitasini ulushi doimiy o‘sayotgan bo‘lsa, birinchi ikkitasiniki esa doimiy kamaymoqda. Mos ravishda ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sohasi kengaymoqda. Ammo insonni yuqori mehnat unumdorligini taminlash uchun aqliy va jismoniy faoliyatini ma’lum darajada birgalikda olib borish zarur. SHu maqsadda har xil trenajerlar, aerobika mashg‘uloti, jismoniy tarbiya, yugurish, sportcha yurishlardan foydalanish zarur.

Mehnat gigienistlari va fiziologlarining qayd qilishicha inson o‘zining har qanday faoliyatida uning organizmini bioritmi mehnat va dam olish rejimlari bilan mos kelsa u eng yuqori samaradorlikka erishishi mumkin.

Aqliy mehnat bilan shug‘ullanadigan odamlarni bioritmini tadqiqotini ko‘rsatishiga ularning mehnat samaradorligi ertalab yaxshilanib, yarim tunda o‘zining eng yuqori darajasiga etadi, so‘ngra esa asta-sekin yomonlashib boradi.

Hayot faoliyat xavfsizligi (HFX) — ishlab chiqarish va noishlabchiqarish muhitida insonni atrof muhitga ta’sirini hisobga olgan holda xavfsizlikni taminlashga yo‘naltirilgan bilimlar sistemasidir.

Hayot faoliyat xavfsizligining maqsadi ishlab chiqarishda avariyasiz holatga erishish, jarohatlanishni oldini olish, insonlar sog‘ligini saqlash, mehnat qobiliyatini oshirish, mehnat sifatini oshirish hisoblanadi.

Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi ikki masalani echish lozim bo‘ladi:

1. Ilmiy (inson-mashina sistemasini; atrof muhit-inson, xavfli (zararli) ishlab chiqarish omillari va boshqalarni matematik modellashtirish);

2. Amaliy (uskunalarga xizmat ko‘rsatishda mehnat xavfsizligini taminlash).

2. Hayot faoliyat xavfsizligi” fanining maqsadi va vazifalari.

Hayotiy jarayonda insonni atrof-muhit va uning tashkil etuvchilari bilan o‘zaro ta’siri Yu.N.Kurjakovskiyning «Hayot faqat moddalar, energiyalar va informatsiyalar oqimlarini tirik tana orqali harakati jarayonida mavjud bo‘la olmaydi» degan hayotni saqlash qonuniga mos holda elementlar orasidagi moddalar massasining, barcha turdagi energiyalar va informatsiyalarning oqimlari sistemasiga asoslangan. Hayotni saqlash qonunidagi oqimlar insonga o‘zini oziq-ovqatga, suvga, havoga, quyosh energiyasiga, o‘rab turgan muhit haqidagi informatsiyalarga bo‘lgan ehtiyojlarini qanoatlantirishi uchun kerak. SHu bilan bir vaqtda inson hayotiy fazasida o‘zidan ongli faoliyati bilan aloqador (mexanik, intellektual energiyalar), bioliogik jarayon chiqimlari ko‘rinishidagi ma’lum massadagi moddalar oqimini, issiqlik energiya va boshqa energiya oqimini ajratadi.

Moddalar va energiyalar oqimi almashinuvi inson ishtirok etmaydigan jarayonlar uchun ham xarakterlidir. Tabiiy muhit bizning planetamizga quyosh energiyasi oqimi kirib kelishini ta’minlaydi. Bu esa o‘z navbatida biosferada o‘simlik va hayvonlar oqimini, moddalar (havo, suv) adiabatik oqimini, har xil energiyalar oqimini, jumladan favqulodda holatlarda tabiiy muhitdagi energiyalar oqimini ro‘yobga keltiradi. Texnosfera uchun barcha turdagi xom ashyo va energiyalar oqimi, mahsulotlar va odamlar navbati oqimlarining har xilligi; chiqindi oqimlari (atmosferaga tashlanayotgan chiqindilar, suv hovzalariga tashlanayotgan sanoat va boshqa iflos suvlar, suyuq va qattiq chiqindilar, har xil energetik ta’sirlar) xarakterlidir.

Har qanday xo‘jalik yuritishning chiqindilari va teskari samarasi bo‘ladi va ularni yo‘qotib bo‘lmaydi. Ularni bir fizik-ximik shakldan boshqa shaklga o‘tkazish yoki fazoga chiqarib yuborish mumkin. Texnosfera, bundan tashqari to‘satdan portlash, yong‘in natijasida, qurilish konstruksiyalarini buzilishida, transport avariyalarida va shunga o‘xshashlarda katta miqdordagi chiqindilar va energiya oqimini yuzaga keltirishi mumkin.

Ijtimoiy muhit tabiiy va texnogen olamni o‘zgartirishga yo‘naltirilgan insonga xarakterli bo‘lgan barcha energiya oqimlarini ishlab chiqaradi va iste’mol qiladi, jamiyatda chekish, alkogol ichimliklar, narkotik moddalar va shunga o‘xshashlarni iste’mol qilishga aloqador zararli holatlarni shaklllantiradi.

«Inson- atrofmuhit» sistemasini har xil komponentlari energiya va informatsiyalarini xarakterli massalar oqimini quyida keltiramiz:

Tabiiy muhitning asosiy oqimlari.

- quyosh nurlanishi, yulduz va planetalar nurlanishi;

- kosmik nurlar, chang, asteroidlar;

- erning elektr va magnit maydoni;

- ekosistemalarda, biosferada moddalar aylanishi;

- atmosfera, gidrosfera va litosfera holatlari shu jumladan favqulodda holatlar;

- boshqalar.

Texnosferadagi asosiy oqimlar.

- xomashyolar, energiyalar oqimi;

- iqtisod sohasi mahsulotlarining oqimi;

- iqtisod sohasi chiqindilari;

- maishiy chiqindilar;

- informatsiya oqimlari;

- transport oqimlari;

- yorug‘lik oqimi (sun’iy yoritish);

- moddalar va texnogen avariyalardagi energiya oqimlari;

- boshqalar.

Ijtimoiy muhitdagi asosiy oqimlar.

- informatsiya oqimlari (o‘qitish, davlat boshqaruvi, xalqaro hamkorlik boshqalar);

- odamlar oqimi (demografik portlash, aholi urbanizatsiyasi);

- narkotik , alkogol vositalar va boshqa oqimlari;

- boshqalar.

Hayot faoliyat jarayonida inson iste’mol qiladigan va chiqaradigan asosiy oqimlar.

- kislorod, oziq-ovqat, suv va boshqa moddalar (alkogol, tamaki, narkotiklar) oqimlari;

- energiyalar oqimi (mexanik, issiqlik, quyosh va boshqalar);

- informatsiya oqimlari;

-hayot faoliyat jarayonidagi chiqindilar oqimi;

-boshqalar.

Dam olish va ish jarayoni to‘g‘ri takrorlanib turishi shikastlanishlar oldini olishning birdan bir asosiy shartidir. Kishining ish qobiliyati uning sezgirligiga, ishlab chiqarishdagi har xil xavfli va zararli omillarga ta’sirchanligiga, ish jarayonining uzluksizligiga bog‘liqdir.

Agar kishi kun davomida uzluksiz me’yorda ko‘rsatilgan vaqtdan ortiqcha ishlasa, unda jismoniy charchash bilan bir qatorda ruhiy charchash ham paydo bo‘lishi mumkin. Buning ustiga agar ishchiga uzoq vaqt mobaynida juda ko‘p qarorlar qabul qilish yoki juda ko‘p asboblarning ko‘rsatkichlariga qarash to‘g‘ri kelsa, unda ruhiy charchash jismoniy charchashdan oldin kelishi mumkin. Ish joyida shovqin, titrash, gaz, chang va nurlanishning bo‘lishi ruhiy charchashni tezlashtiradi va kishining noto‘g‘ri harakat qilishiga, shikastlanishiga yoki avariya holatining vujudga kelishiga olib kelishi mumkin. SHuning uchun ma’muriyat ish va dam olish tartibiga qat’iyan rioya qilishi kerak.

Odatda ish boshlangandan 3-4 soat o‘tib mehnat qobiliyati pasayadi, shu sababli ish smenasining o‘rtasida ovqatlanish uchun tanaffus belgilanadi. Tanaffusdan so‘ng mehnat unumdorligi yana o‘zining eng yuqori fazasiga ko‘tariladi, lekin uning davomiyligi ish smenasining boshlanishidagi kabi uzoq bo‘lmaydi (6.1.-rasm). Mos ravishda ishchi holatning muvozanati qisqa vaqt davom etib organizmni ma’lum resurslarini safarbar etishni talab etadigan qisman toliqish fazasi kuzatiladi. Mehnat unumdorligini shirish uchun mehnat ritmiga silliq kirishish katta ahamiyatga ega. Bunga erishish uchun ortiqcha shoshilish va intilishga chek qo‘yish lozim. Joydan tez harakatga kelish jismoniy mehnatda ham aqliy mehnatda ham zararlidir.

Ko‘psonli tadqiqotlar natijasi mehnat unumdorligini oshirishda quyidagi omillarni (holatlar) ham katta ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi:

1) yuqori samaradorlikka (mehnatni yaxshi natijalari ko‘rinishida) yordam beruvchi mehnat faoliyatini (birinchi navbatda har kunlik) rejalashtirish;

2) mehnatdagi ma’lum tizim, yaxshi ishlangan va o‘ylangan ketma-ketlik;

3) ilmiy mutaxassislarni - mehnat gigienistlari va fiziologlarining mehnat faoliyatlari bo‘yicha tavsiyalaridan foydalanish.

Agar ishlar ma’lum ketma-ketlikda bajarilsa har qanday ishlar ham mahsuldor va kam charchashli bo‘lishi olimlar tomonidan maxsus tadqiqotlar orqali aniqlangan; ishchi ritm, yuqori mehnat qobiliyatini va muvozanatini o‘zlashtirish juda muhimdir; mehnat faoliyati unumdorligini oshirishda bajariladigan ish bo‘yicha tajriba, mashk qilinganlik katta ahamiyatga ega bo‘lib, bunda ishchi aqliy va jismoniy mehnatni kam sarflab ishni avtomatik tarzda bajarishi mumkin. Mehnat qobiliyatini va birinchi navbatda sog‘likni saqlashning muhim omillaridan biri organizm tomonidan o‘zlashtirilgan ma’lum mehnat faoliyati tezligi va ritmiga rioya qilish muhim ahamiyatga ega. Bunda ayniqsa ishning optimal ritmda bajarilishi yuqori mehnat unumdorligining asosi hisoblanadi.

3. “Hayot faoliyati xavfsizligi” fanning ilmiy fan sifatida jamiyatdagi o‘rni.

Hozirgi zamon ijtimoiy-gumanitar fanlarining asosiy ob’ekti inson vajamiyatning yaxlitlik paradigmasi asosida faoliyat ko‘rsatuvchi o‘ziga xossistema, ya’ni sotsiosferadan iborat ekanligidir. Sotsiosfera bir butunsistema bo‘lsa, uning tarkibiy qismlaridan biri antroposferadir. Antroposferada esa o‘z oldiga oliyjanob milliy va umuminsoniy qadriyatlartizimini o‘zida mukammal darajada in’ikos ettirgan insonlar faoliyatko‘rsatadi. Sotsiosferadagi xavfsizlik, barqarorlik darajasi uning asosinitashkil etuvchi antroposferadagi insonlarning ongli maqsadga muvofiqlik faoliyatlarinig qay darajada turganligiga bog‘liq.

Ma’lumki, sotsiosfera o‘ziga xos dinamik tarzda o‘zgarib turuvchi sotsial sistemadir. Unda insonlar faoliyati bilan bog‘liq beqarorlik va barqarorlik,stixiyalilik va onglilik, sub’ektivlik va o’ektivlik, sun’yilik hamdatabiiylik munosabatlari bilan bog‘liq ziddiyatli jarayonlar planetar masshtabda mavjud bo‘lib turibdi. Inson va jamiyat sotsiosferaning, qolaversa hozirgi zamon ijtimoiy-gumanitar fanlarning asosiy sub’ekti hamda ob’ektisifatida maydonga chiqadi.Ijtimoiy gumanitar fanlar blokining asosiy maqsadi – insonlar faoliyatidagi ongsizlikni onglilikka, beqarorlikni esa barqarorlikka aylantirish mexanizmlarini topish, u bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishdir.

Chunki ijtimoiy-gumanitar fanlarning butun faoliyati, ularning diqqat markazi ob’ektiv ma’noda inson va jamiyatning xavfsizligi va barqarorligini ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, bunda jamiyat a’zolari bo‘lgani nsonlardagi xilma-xil sub’ektiv holatlar sotsiosferada turlicha namoyon bo‘lishi mumkin. Agar sotsiosferadagi insonlar faoliyati bilan bog‘liqsub’ektiv maqsadlar va ob’ektiv jihatlar adekvat holatda bo‘lsa, unda ijtimoiy-gumanitar fanlarning muammolaridan biri bo‘lgan inson va jamiyat xavfsizligini ta’minlashga taalluqli pozitiv, ya’ni ijobiy echimlar shakllana boradi. Bizning fikrimizcha, asosiy maqsad inson va jamiyat xavfsizligi haqida borar ekan, fikr yuritilgan tushunchaning aniq fenomenini aniqlab olishmaqsadga muvofiqdir. Bu haqda turli manbaalarda xilma-xil munosabatlar berilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. O’zbekiston Respublikasining Mexnatni muxofaza qilish to’g’risidagi qonuni. Toshkent, 1993 y.

2. I. A. Karimov. O’zbekiston XXI asr busag’asida: Xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. O’zbekiston 1997 y.

3. Goipov X.E. Mexnat muxofazasi. Toshkent, “Mexnat”, 2000 y.

4. Otaxonov M. Qurilishda Mexnat muxofazasi va xavfsizlik texnikasi. Toshkent, “Mexnat”, 1991 y.