Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021

Markaziy Osiyo olimlarining tabiat va ekologiyaga oid fikrlari 
Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi ekologik bog’liqlik tarixi uzoq o’tmish 
bilan bog’liq. Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan o’zbek xalqi juda qadimdan 
ekologik madaniyat merosiga ega.
Markaziy Osiyoning tabiati, rang-barang o’simlik va hayvonot dunyosi 
haqidagi ma’lumotlar qoyatosh sur’atlarida, “Avesto” kitobida, yozma 
yodgorliklarda va qomusiy olimlarimizning durdona asarlarida o’z ifodasini 
topgan. Ushbu manbalar tabiatni asrash va e’zozlash haqidagi qimmatli 
fikrlarni o’zida mujassamlashtirgan. 
Zardo’shtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto»da hikmatli giyohlar, 
turli kasalliklarni davolashda ulardan foydalanish, tana tuzilishi, uni 
parvarishlash va gigienasi, issiq sharoitda murdaning buzilishi, bu esa atrof-
muhitga, odamlarga xavf tug’dirishi haqida fikrlar bayon etiladi. Uning alohida 
boblarida go’dak, hayvon va itlarga ozor bermaslik, o’ldirmaslik, ularni asrash 
to’g’risida ma’lumotlar berilgan. 

---

16 
Markaziy Osiyo hududida yashagan ibtidoiy odamlar ko’plab 
yodgorliklar qoldirganlar. G’orlar va qoyatoshlarga ular tomonidan mahorat 
bilan ishlangan rasmlar ushbu mintaqaning tabiati, o’simlik va hayvonot 
dunyosi haqidagi qadimda yashagan ajdodlarimizning tasavvurlari ancha 
keng qamrovli bo’lganligidan dalolat beradi. Qoyatoshlarga tushirilgan 
sur’atlar ichida yovvoyi ho’kiz, kiyik, tog’ echkisi, arxar, ohu, to’ng’iz, bo’ri va it 
tasvirlari bilan bir qatorda, Markaziy Osiyoda bir vaqtlar yashagan hozirda 
esa uchramaydigan yoki kamayib ketgan yo’lbars, qulon, yovvoyi ot, 
mamontlarning tasvirlari ham bor. Bunday sur’atlar Molguzar, Nurota, 
Chotqol tog’lari, So’x vohasida, Afrosiyob, Shoxruhiya va Xorazmning qadimiy 
arxeologik ob’ektlarida ko’plab uchraydi. Mazkur ibtidoiy sarhat obidalari 
o’sha davrda yashagan kishilar hayoti va Markaziy Osiyo hayvonot dunyosi 
tarixini o’rganishda katta ahamiyatga ega.
Ajdodlarimiz qoldirgan qadimiy yozma yodgorliklar bilan tanishar 
ekanmiz, ular bizga tabiat hodisalari haqida batafsil ma’lumotlar 
qoldirganligini ko’ramiz. Qadimgi mualliflar tabiat voqea-hodisalari, o’simlik 
va hayvonlar hayotidagi mavsumiy o’zgarishlar, o’z davrida Markaziy Osiyo va 
unga qo’shni mamlakatlarda uchragan qizil bo’ri, qoplon, yo’lbars, qulon, 
yovvoyi ot, ohu-kiyik, arxar, tog’ echkilari, to’ng’iz kabi hayvonlar haqidagi 
boy ma’lumotlarni yozib qoldirganlar.
O’rta asrlarda yashab ijod etgan Markaziy Osiyo allomalari Muhammad 
Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Abu Rayxon Beruniy, Abu 
Ali Ibn Sino, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa olimlar o’z asarlari bilan 
jahon tabiatshunoslik fanlari rivojlanishiga ulkan hissa qo’shganlar.
Abu Abdullo ibn muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (782-847) jahon 
matematika fanining asoschisi, tabiatshunoslik sohasida ham qomusiy bilimga 
ega bo’lgan olim. Uning “Er tasviri kitobi”da butun dunyo, qit’alar, okeanlar, 
qutblar, ekvator, sahrolar, ko’llar, o’rmonlar, barcha mamlakatlar, o’lkalar, 
ulardagi hayvonot va o’simlik dunyosi, tabiiy resurslari, aholi haqidagi 
ma’lumotlar keng o’rin olgan. Xorazmiy tabiat va odamlar bir-birini 
tushunishlari, tabiatdagi mutanosiblik saqlanishi lozimligini ta’kidlagan. 
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Nasr Jayhoniy (870-912) yirik 
davlat arbobi, tabiatshunos, mashhur va bilimdon tabib sifatida shuhrat 
qozongan. Jayhoniy asarlarida Markaziy Osiyo, Hindiston, Xitoy, Tseylon va 

---

17 
Eronning qazilma boyliklarini, o’simliklari, hayvonlari va boshqa tabiiy 
resurslarini batafsil ta’riflab, hayvonlar va o’simliklarning tarqalish xaritasini 
tuzgan. Uning Markaziy Osiyo tabiati, tabiiy resurslari va geografiyasiga oid 
to’plagan materiallari o’ta aniqligi va betakrorligi bilan hozirgi kunda ham o’z 
ahamiyatini yo’qotmagan. Jayhoniy qo’shni mintaqalarning barchasi uchun 
umumiy bo’lgan o’simlik va hayvonlardan tashqari alohida hududlargagina 
xos bo’lgan turlarning ham uchrashligini alohida ta’kidlaydi. Bu borada u 
«Endemik turlar» iborasini qo’llamagan bo’lsada, lekin ayni tushunchani ilk 
bor talqin etganligi shubhasiz. U turli hududlardagi yashash muhitlarini tahlil 
etar ekan, baland tog’li o’lkalarda havo (kislorod) siyrak bo’lishi tufayli 
organizmlar yashashi qiyinlashishi kabi hodisalarni ham keng sharhlaydi. 
Jayhoniyning yuqumli kasalliklarning tarqalish yo’llari va vositalari, bunday 
kasalliklarning keng tarqalib ketmasligini oldini olish haqidagi ma’lumotlari 
qadrlangan. 
Abu Nasr Muhammad ibn Uzlug’ ibn Tarxon Forobiy (873-910) o’z 
davrining yirik allomasi bo’lgan. Uning ilmiy-falsafiy merosi nihoyatda boyligi 
va sermazmunligi bilan ajralib turadi. Forobiyning tabiatshunoslikka oid 
«Hayvon a’zolari to’g’risida so’z», «Insoniyatning boshlanishi haqida kitob» 
asarlarida inson va hayvonlar organlari, ulardagi o’xshashlik va farqlar, 
anatomiyasi, fiziologiyasi, oilaning kelib chiqishi, odamning paydo bo’lishi va 
boshqa masalalarni yuritishga katta e’tibor berdi. U hayvonot dunyosini 
fikrlovchi, aqlli va noaql, fikrlamaydigan hayvonlardan tashkil topgan deb 
ta’kidlaydi. Uning talqiniga ko’ra odam organizmi yaxlit bir sistemadan iborat 
bo’lib, undagi jarayonlar birlamchi va ikkilamchi signallar sistemasi orqali 
boshqariladi. 
Forobiy 
dunyoda 
birinchi 
bo’lib 
organizmlardagi 
o’zgaruvchanlik, o’simlik va hayvon turlarining kelib chiqishida tanlanishning 
ahamiyatini ilmiy asoslab berdi. Uning talqiniga ko’ra, tabiatshunoslikdagi 
tanlanish inson yordamida va inson aralashuvisiz sodir bo’ladi, ya’ni sun’iy va 
tabiiy tanlanishlar bo’lishligini Ch. Darvindan oldin e’tirof etgan.
Forobiyning Evropa olimlariga qadar 1000 yil avval yaratgan ta’limoti, 
uning asarlari anatomiya, fiziologiya, tibbiyot va biologiyada evolyutsion 
qonuniyatlarni asoslashda ilmiy-nazariy dalil bo’lib xizmat qildi.
«Hudud ul-olam min al-mashriq il-mag’rib» («Sharqdan G’arbga dunyo 
chegarasi») asari noma’lum muallif tomonidan yozilgan va X asr 

---

18 
tabiatshunoslik tarixida eng noyob manbalardan biri sanaladi. Mazkur asar 
fan tarixida qisqartirilgan «Hudud ul-olam» nomi bilan mashhurdir. «Hudud 
ul olam»da Er shari, qutblari, ekvator, mamlakatlar, qit’alar, ko’llar, orollar, 
dengizlar, sahrolar, tog’lar, daryolar, okeanlar, shaharlar, chegaralar, qo’shni 
mamlakatlar, ularning tabiati mufassal bayon etilgan. Muallif ayniqsa, 
Markaziy Osiyo o’lkalari va tabiati haqida batafsil to’xtalgan va qiziqarli 
materiallarni bayon etgan. Uning ta’kidlashicha, talas vodiysida samur (tiyin), 
sanjob (olmaxon), ohu mushruk (muskusli bug’u) ko’pdir, beshpaq dalada esa, 
qulonlar, yovvoyi otlar va sayg’oqlar uchraydi. Aytish joizki, bu asar Markaziy 
Osiyo tabiati fanlarining rivojlanishida muhim ahamiyatga molik tarixiy 
manba hisoblanadi.
Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Abu Rayxon Beruniy (973-1048) 
buyuk o’zbek qomusiy olimi, u o’rta asrning ulkan mutafakkirlari sirasiga 
kiradi. Allomaning kuzatishlarida tabiatga oid ma’lumotlar mukammalligi 
bilan ajralib turadi. Uning asarlarida Markaziy Osiyo, Eron, Hindiston, 
Afg’onistonning qazilma boyliklari, dorivor o’simliklari, hayvonlari haqida 
aniq ma’lumotlar berilgan.
«O’tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar» asarida Abu Rayxon Beruniy 
Eron shimolidagi o’simlik va hayvonlarni batafsil ta’riflaydi. Kaspiy dengizida 
uchrovchi qoravoy qushlarning ekologiyasiga oid o’z kuzatishlari natijalarini 
bayon etadi. Shu kitobda, u o’simlik va hayvonlar hayotidagi mavsumiylik va 
biomaromlarni keng tahlil etadi. Jumladan, u shunday yozadi: «Agar qish 
qattiq kelsa, yirtqich qushlar inlariga berkinadi. Bahorda ilonlar uyg’onadi, 
baqalar ovoz chiqaradi. Bu hodisalarning barchasi o’rtasida uzviy bog’liqlik 
mavjud». Abu Rayxon Beruniy o’z davrida Forobiy tomonidan talqin etilgan 
tabiiy va sun’iy tanlanish haqidagi fikrlarni mukammallashtirib, atroflicha 
kengaytiradi. Agar, deb ta’kidlaydi Abu Rayxon Beruniy, Er yuzini bir xil 
daraxt yoki bir xil hayvon butunlay qoplab olsa, bu holda hayvonning 
ko’payishiga ham, daraxt o’sishiga ham o’rin qolmaydi. Shu sababdan dehqon 
ekinlarni o’toq qilib, keraksizlarini yulib tashlaydi. Bog’bonlar daraxtlarga 
shakl beradi, keraksizlarini kesib tashlaydi. Asalari ishlamaydiganlarini yo’q 
qiladi. Tabiat ham, o’z yo’lida shunday ish qiladi. Abu Rayxon Beruniy fikricha, 
erdagi o’simlik va hayvonlar cheksiz ko’payishga intiladi, shu maqsadda 
kurashadi, zero, «ekin va nasl qodirish bilan dunyo to’lib boraveradi». Garchi 

---

19 
dunyo cheklangan bo’lsa-da, vaqt o’tishi bilan bu ikki o’sish natijasida 
ko’payish cheklanmaydi. Agarda o’simliklardan yoki jonivorlardan biror 
xilining o’sishiga sharoit bo’lmay, o’sishdan to’xtasa ham, boshqalarida bu 
ahvol bo’lmaydi. Ular birdaniga paydo bo’lib, birdaniga yo’qolib ketmaydi, 
ularning biri yo’qolsa ham, u o’z o’xshashini qoldirib ketadi. Abu Rayxon 
Beruniy «Saydana» kitobida zoologiya, botanika, zoogeografiya, fitogeografiya 
fanlarining maqsad va vazifalarini izohlashga alohida e’tibor qaratdi.
Abu Rayxon Beruniy, yer yuzini o’zgarishi o’simlik va hayvonot 
dunyosining o’zgarishiga sabab bo’lishi, mumkinligini qator misollar bilan 
isbotlashga harakat qiladi. Abu Rayxon Beruniyning «Hindiston» asarida 
jirafa, karkidon, fil, kiyik, delfin va boshqa sut emizuvchilar, shuningdek, 
qushlarning morfologiyasi, tarqalishi va ekologiyasiga oid g’oyat qimmatli 
ma’lumotlar o’rin olgan.
Abu Rayxon Beruniy asarlarida hayvonlar, o’simliklar organizmning 
tarkibi, mazkur organizmlarni tashqi muhit bilan mustahkam bog’liqligining 
natijasi ekanligi ta’kidlanadi. U olimlar orasida birinchi bo’lib organik 
dunyoning evolyutsion taraqqiyoti, olamning oddiydan murakkabga tomon 
takomillashib borishi to’g’risida fikr yuritib, yashash uchun kurash va tabiiy 
tanlanish masalalarini asosladi. Shuning bilan birga, Er o’z o’qi va Quyosh 
atrofida aylanadi deb geliotsentrik ta’limotni ilgari surgan. 
Abu Ali ibn Sino (980-1097)ning falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlari uning 
mashhur “Kitob ash-shifo” (“Davolash kitobi”) asarida mujassamlashgan. 
Mazkur asarda kishilar organizmiga tashqi muhitning ta’siri, uning ahamiyati, 
kasalliklarining tarqalishida suv, havo va shamolning ahamiyati bayon etilgan. 
Shuningdek, asarda odamlarning ichagida parazitlik qiluvchi chuvalchanglar 
keltirib chiqaradigan kasalliklar va ularni davolash to’g’risida, hamda 
chuvalchanglar turlari haqida ham qator ma’lumotlar berilgan. Uning “Tib 
qonunlari” shox asari tibbiyot ilmining qomusi hisoblanadi. 
Zahiriddin 
Muhammad 
Bobur 
(1483-1530)ning 
shoh 
asari 
«Boburnoma»da Markaziy Osiyo, Afg’oniston mamlakatlarining tarixi, tabiati, 
etnografiyasi, geografiyasi va tibbiyotiga oid boy materiallar o’rin olgan. 
Bobur Toshkent, Farg’ona vodiysi, Afg’oniston va Hindiston hayvonlarini 
mohirona ta’riflagan. U Hindistonda uchrovchi 60 dan ortiq umurtqali 
hayvonlarni batafsil bayon etadi va mazkur hayvonlarni yashash muhitiga 

---

20 
qarab 4 guruhga ajratadi: daraxtda yashovchi hayvonlar, quruqlik hayvonlari, 
suv yaqinida uchraydigan hayvonlar va suv hayvonlari. 
Boburning fikricha, Hindistonning o’simlik va hayvonlari o’ziga xos 
endemikdir. Mazkur mintaqa hayvonlarining rangi qora yoki qoramtir, hatto 
ularning ko’zi ham qora, ehtimol bu Hindistonning geografik joylanishi va 
iqlimiy sharoitlariga bog’liqdir. Hindiston hayvonlari shu xususiyatlari bilan 
Markaziy Osiyo faunasidan keskin farq qiladi.