Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021

 
O’zbekistonda hayvonlar ekologiyasi fanining 
qisqacha rivojlanish tarixi 
O’zbekistonning hayvonot dunyosini o’rganish uzoq muddat davom 
etgan uzilishdan so’ng, XIX asrning ikkinchi yarmida qaytadan boshlandi. Bu 
boradagi 
dastlabki 
tadqiqotlar 
N.A.Severtsov, 
A.P.Fedchenko 
va 
V.F.Oshaninlar nomi bilan bog’liq.
N.A.Severtsov (1827-1885) o’z sayohatlarida Orol dengizi, Ustyurt, 
Qizilqumning shimoliy hududlari, Sirdaryo, Tyonshon va Pomir tog’lari tabiati 
va hayvonot dunyosini o’rganishga oid qimmatli ma’lumotlarni yig’di. Uning 
tadqiqotlari natijalari aks etgan “Turkiston hayvonlarining vertikal va 
gorizontal tarqalishi” asari o’z qimmati bilan muhim ahamiyat kasb etadi. 
1868-1871 yillarda Oloy va Zarafshonga katta ekspeditsiya safari uyushtirildi. 
Unda faoliyat ko’rsatgan A.P.Fedchenko mazkur mintaqada uchrovchi 
rishtaning bioekologik xususiyatini o’rgandi. V.F.Oshanin (1844-1945) esa 
Oloy vodiysi, Zarafshon, Turkiston va Pomir tog’lari tabiatini tekshirdi, 
Amudaryo yuqori havzasi hasharotlarini tadqiq etdi. U o’zining asarlarida 
hasharotlarning 700 dan ortiq, birgina saratonlarning 200 dan ortiq turi 
haqida ma’lumotni taqdim etdi.
XX asrning 20-yillaridan boshlab sobiq O’rta Osiyo hozirgi O’zbekiston 
Milliy universiteti ekologik tadqiqotlar markaziga aylandi. 
A.L.Brodskiy (1882-1943) Qizilqum faunasini o’rganib, chig’anoqli soxta 
oyoqlilarning bir qancha yangi turlarini topdi. Qizilqum cho’li soxta 
oyoqlilarini dengiz soxta oyoqlilari bilan morfologik bir muncha yaqinligini 
isbotlab, Markaziy Osiyo faunasining genezisi haqidagi fikrlarini bildirdi.
D.N.Kashkarov (1878-1941) esa O’zbekistonda keng ma’nodagi ekologik 

---

21 
tadqiqotlarni boshlab, o’zining ekologik maktabini shakllantirdi. Olim 
kemiruvchi hayvonlarning biologiyasi, sistematikasini o’rganish bilan birga, 
hayvonlar ekologiyasi bo’yicha ham qator ilmiy izlanishlar olib bordi. 
Natijada, u birinchilardan bo’lib Markaziy Osiyoni zooekologik tavsifladi, cho’l 
biotsenozi va undagi trofik aloqalarni talqin etdi. Uning asarlarida turli 
landshaftlarning tuzilmalari, biotsenozlarning ozuqa zanjiri, tuzilmalari va 
ulardagi trofik aloqalar, shuningdek, landshaftlar genezisi va evolyutsiyasiga 
oid ilmiy ma’lumotlar tahlil etilgan omillar majmuasi, ular ta’sirida 
landshaftlarning o’zgarishi, ayniqsa bu jarayonga antropik omil ta’siri kuchli 
ekanligi D.N.Kashkarov ishlarida alohida ta’kidlanadi. Uning tadqiqotlari 
asosida tabiatni muhofaza qilish, undan oqilona foydalanish muammolarning 
qator nazariy va amaliy masalalari o’z echimini topdi.
O’zbekistonda 
ekologik 
yo’nalishdagi 
ishlarning 
asoschilari 
D.N.Kashkarov va E.P.Korovinlar hisoblanib, ularning hamkorlikdagi ilmiy 
faoliyati mahsuli sifatida ekologiya va geografiya maktablari shakllandi. 
Mazkur maktab sobiq Ittifoq miqyosida ham etakchi va alohida mavqega ega 
bo’lib, ekologiya fanining taraqqiyotidagi o’rni beqiyos bo’ldi.
1930 yillar davomida D.N.Kashkarov va E.P.Korovinlar tomonidan 
“Cho’ldagi hayot”, “Muhit va jamoa”, “Markaziy Osiyo va Qozog’iston 
cho’llarining turlari va ulardan xo’jalikda foydalanish istiqbollari”, “Uy 
hayvonlari ekologiyasi” va boshqa ko’plab ilmiy asarlar chop etildi. Ushbu 
asarlarda ekologiya fanining maqsad va vazifalari, tadqiqot uslublari, 
organizm va muhit o’rtasidagi munosabatlar, organizmlarning yashash 
muhitiga moslanish xususiyatlari, shuningdek ekologiyaning boshqa dolzarb 
muammolari talqin etilgan. 
1920-40 yillarda O’zbekistonda ekologik tadqiqotlar jadal rivojlana 
bordi. Bu borada D.N. Kashkarov izdoshlari V.A. Selevin, T.Z. Zoxidov, I.I. 
Kolesnikovlarning faoliyati samarali bo’ldi. 
1950 yilda O’zbekiston Fanlar Akademiyasining Zoologiya va 
parazitologiya instituti tashkil etildi. Yangi ilmiy-tadqiqot markazi oldiga 
O’zbekiston hayvonot dunyosini o’rganish, muxofaza qilish va ulardan oqilona 
foydalanish muammolari echimini topishga qaratilgan batafsil tadqiqotlar olib 
borish vazifasi qo’yildi. O’zbekistonda zoologik – ekologik tadqiqotlarning 
samarali rivojlanishida T.Z.Zoxidov, A.M.Muxammadiev, V.V.Yaxontov, 

---

22 
M.A.Sultonov, R.O.Olimjonov, A.T.To’laganov kabi olimlar o’zlarining munosib 
hissalarini qo’shdilar.
Zooekologik yo’nalishdagi keng qamrovli ishlarning rivojlanishi 
T.Z.Zoxidov nomi bilan bog’langan. Olim 1971 yilda Qizilqum faunasini 
o’rganish bo’yicha olib borgan tadqiqotlari asosida “Qizilqum cho’lining 
biotsenozlari” monografiyasini yaratdi. Muallif o’z asarida Qizilqum 
cho’llarining o’ziga xos hayot makoni ekanligini ta’riflab, undagi qumli, 
sho’rhok, loyli va toshloqli cho’llarni mustaqil biotoplarga ajratadi. Har bir 
biotop mayda hududiy birliklar – fastsiyalardan tashkil topishi mumkinligini 
ta’kidlaydi. T.Z.Zoxidov talqiniga ko’ra, har bir mintaqa, undagi biotop va 
fastsiyalar alohida ekologik faunistik tahlil etilishi va mintaqaviy 
rayonlashtirishda bu holatni inobatga olish zarur.
V.V.Yaxontovning “Hasharotlar ekologiyasi” (1963) nomli risolasi 
mazmunli darslik sifatida hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. 
M.A.Sultonovning “O’zbekiston qushlarining gelmintlari” (1963), 
A.M.Muxammadievning “Suv havzalari gidrobiologiyasi” sohaga oid ilmiy 
tadqiqot ishlarining kengayishida muhim rol o’ynaydi. 1970-80 yillarda 
O’zbekistonda 
entomologik 
(R.O.Olimjonov, 
S.N.Alimuxammedov, 
M.N.Narziqulov, A.G.Davletshina va ularning shogirdlari), gelmintologik 
(A.T.To’laganov, M.A.Sultonov, I.X.Ergashev, J.A.Azimov va boshqalar) va 
gidrobiologik-ixtiologik (A.M.Muxammadiev, G’.K.Komilov va boshqalarning) 
tadqiqotlari etakchi o’rinni egalladi.
Keyingi yillarda O’zbekiston zoologlari “Hayvonot olamini qo’riqlash va 
ulardan oqilona foydalanish” dasturi bo’yicha “Ekologik xilma-xillikni saqlash 
milliy strategiya va harakat rejasi” doirasida tadqiqotlar olib bormoqdalar. 
Mazkur 
dasturlarga 
muvofiq 
O’zbekiston 
Respublikasi 
Fanlar 
akademiyasining zoologiya instituti, oliy o’quv yurtlari va boshqa ilmiy 
tadqiqot institutlarida olib borilayotgan zoologo-ekologik izlanishlar 
akademik J.A.Azimov rahbarligida yagona tizimga keltirilib, aniq maqsadga 
yo’naltirilgan.