Həcər Adil qızı Qasımova Elmi redaktor: h e. d., dos. MƏMMƏdov r. F

 
 
3.1.3. Qanunverici orqan.  
Ali qanunverici orqan tərəfindən xarici əlaqələr sahəsində 
müəyyən funksiyaların həyata keçirilməsinin kökləri hələ  qədim 
quldarlıq dövlətlərinin praktikasına dəlalət edir 
3
. Belə ki, qədim 
Romada müharibə  və sülh məsələlərinin həlli, xarici dövlətlərlə 
danışıqlar aparılması, xarici dövlətlərə diplomatik missiyaların və 
səfirlərin göndərilməsi və s. məsələlər senatın funksiyalarına aid idi. 
Orta  əsrlər dövründə respublika idarə forması olan dövlətlərdə  də 
xarici  əlaqələrin  əsas məsələləri qanunverici orqanın funksiyalarına 
aid idi.  
Hal-hazırda da parlamentlər 
əksər dövlətlərin 
konstitusiyalarına uyğun olaraq xarici siyasətə ümumi rəhbərliyi 
həyata keçirir
4
. Baxmayaraq ki, nə beynəlxalq hüquq, nə  də 
 
87
                                                 
1
  Зорин  В.А.  Основы  дипломатической  службы.  М.:  Международ-
ные отношения 1977, с. 84 
2
 Блищенко И.П. Дипломатическое право 2-е издание. М.: Высшая 
школа, 1990, с. 28 
3
  Зорин  В.А.  Основы  дипломатической  службы.  М.:  Международ-
ные отношения, 1977, с. 80 
4
 Курс международного права в семи томах. Том 7. Основные принци-
пы международного права. Г.В.Игнатенко, В.Н.Караташкин, Б.М.Климен-
ко и др. М.: Наука, 1989, 240 с. Том 3. Основные институты международ-
ного права. М.: Наука, 1990, с. 99 
 
86

beynəlxalq praktika parlamentin xarici əlaqə orqanı statusunu tanıyır. 
Konstitusiya hüququnda da bu, müəyyən olunmamışdır. ABŞ-ın 
Prezidenti və dövlət katibi dəfələrlə digər hökumətlərə müraciət 
edərək izah etmişlər ki, Konqres üzvləri nə fərdi çıxışlarında, nə  də 
birgə bəyanatlarında ABŞ-ın xarici siyasət mövqeyini əks etdirmir və 
bu cür sənədlər hüquqi əhəmiyyətə malik deyil.  
Lakin bütün bu deyilənlər parlamentlərin xarici siyasətin müəy-
yən olunması və həyata keçirilməsindəki rolunu azaltmır. Məlumdur ki, 
icra hakimiyyəti qanunverici hakimiyyətin siyasi, mənəvi və maddi 
dəstəyinə  hər zaman ehtiyac duyur. Burada Blişenkonun fikri ilə 
razılaşmaq olar ki, parlamentin dövlət mexanizmindəki yeri onun xarici 
əlaqə orqanı kimi tanınmasını tələb edir 
1
.  
Lakin müxtəlif dövlətlərdə parlamentlərin xarici əlaqələrdə 
faktiki rolu eyni deyildir. Bir sıra dövlətlərdə parlamentlər xarici 
əlaqələr sahəsində geniş səlahiyyətlərə malik olsalar da, digərlərində 
bu orqanların xarici əlaqələrdə rolu formal xarakter daşıyır.  
İstənilən halda xarici siyasətin formalaşması  və  həyata 
keçirilməsində parlamentin rolu onun dövlət hakimiyyəti orqanları 
sistemindəki yeri ilə müəyyən olunur.  
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin timsalında ali 
qanunverici orqanın xarici əlaqələr sahəsində  fəaliyyətini nəzərdən 
keçirək.  
 Azərbaycan Respublikasının parlamenti – Milli Məclis Azər-
baycanın xarici siyasətinin  əsas istiqamətlərini müəyyən edir. Onun 
səlahiyyətləri ilk öncə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ilə 
müəyyən olunur.  
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin işinin təşkili 
məsələləri Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Daxili 
Nizamnaməsi (1996-cı il 17 may tarixində Azərbaycan 
Respublikasının qanunu ilə təsdiq edilmişdir) ilə müəyyən edilir.  
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında Azərbaycan 
Respublikası Milli Məclisinin xarici əlaqələr sahəsindəki 
səlahiyyətləri aşağıdakı qaydada təsbit olunmuşdur. Konstitusiyanın 
95-ci maddəsi "Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin həll 
etdiyi məsələlər" adlanır. Bu məsələlər sırasında xarici əlaqələr 
                                                 
sahəsində bir sıra geniş  səlahiyyətlər də mövcuddur. Belə ki, Milli 
Məclis Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təqdimatı ilə 
Azərbaycan Respublikası diplomatik nümayəndəliklərinin təsis edil-
məsi məsələsini həll edir (maddə 9 bənd 2), dövlətlərarası 
müqavilələrin təsdiq və  ləğv edilməsi məsələsini həll edir (bənd 4); 
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təqdimatına  əsasən 
Azərbaycan Respublikasının hərbi doktrinasını  təsdiq edir (bənd 7); 
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müraciətinə əsasən müharibə 
elan edilməsinə və sülh bağlanmasına razılıq verir (bənd 17).  
Bununla yanaşı, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi 
Konstitusiyanın 94-cü maddəsinə uyğun olaraq aşağıdakı məsələlərə 
dair ümumi qaydalar müəyyən edir; ərazi quruluşu, dövlət sərhədi 
rejimi (bənd 21); beynəlxalq müqavilələrin təsdiqi və ləğvi (bənd 22).  
95-ci maddənin 2-ci bəndində göstərilən səlahiyyətlərin icrası 
məqsədilə yeni konstitusiya qəbul edilənədək Milli Məclis tərəfindən 
qərarlar qəbul edilirdi. Milli Məclisin qərarı ilə Azərbaycan 
Respublikasının Amerika Birləşmiş  Ştatlarında (1922-ci il 23 
sentyabr), Azərbaycan Respublikasının Böyük Britaniya və  Şimali 
İrlandiya Birləşmiş Krallığında (1992-ci il 23 sentyabr), Azərbaycan 
Respublikasının Fransa Respublikasında (1992-ci il 23 sentyabr); 
Azərbaycan Respublikasının Ukraynada (1992-ci il 28 oktyabr) və 
digər ölkələrdə səfirliyi açılmışdır.  
1995-ci ildən
 Azərbaycan Respublikasının səfirlikləri 
Qazaxıstanda (1997-ci il 11 aprel), Özbəkistanda (1996-cı il 14 iyun), 
Türkmənistanda (1997-ci il 11 aprel), Koreya Respublikasında 
(2005-ci il 20 sentyabr), Litva Respublikasında (2006- cı il 2 okt-
yabr), Qırğız Respublikasında (2006-cı il 2 0ktyabr) və s. Azərbaycan 
Respublikasının qanunları ilə təsis olunmuşdur.  
Dövlətlərarası müqavilələrin təsdiq və  ləğv edilməsi Milli 
Məclisin  ən mühüm fəaliyyət sahələrindən biridir. Azərbaycan 
Respublikasının beynəlxalq müqavilələrinin bağlanması, icrası  və 
ləğv edilməsi qaydaları haqqında Azərbaycan Respublikası 
Qanununun 8-ci maddəsi Milli Məclis tərəfindən ratifikasiya edilməli 
olan Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq müqavilələrinə  aşa-
ğıdakıları aid edir: 
1)
 
dostluq,  əməkdaşlıq və qarşılıqlı yardım (həmrəylik) haq-
qında dövlətlərarası münasibətlərin prinsiplərini müəyyən edən 
müqavilələr; 
1
 Блищенко И.П. Дипломатическое право 2-е издание. М.: Высшая 
школа, 1990, с. 18 
 
88
 
89

2)
 
sülh müqavilələri; 
3)
 
ərazilərin bölünməsi, özgəninkiləşdirilməsi və  sərhədlərin 
dəqiqləşdirilməsi məsələsi istisna olmaqla, ərazi və sərhəd məsələləri 
barəsində Azərbaycan Respublikasının başqa dövlətlərlə mü-
qavilələri; 
4)
 
müdafiə xarakterli və hərbi əməkdaşlığa dair müqavilələr;  
5)
 
hüquqi yardım haqqında müqavilələr;  
6)
 
Azərbaycan Respublikasının universal və regional xarakter 
daşıyan beynəlxalq təşkilatlara daxil olması haqqında müqavilələr və 
s.  
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən müxtəlif 
müqavilə və sazişlər təsdiq edilir. Konstitusiyanın 118-ci maddəsinin 
ikinci hissəsinə uyğun olaraq həmin sənədlər təsdiq edildikdən sonra 
Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminin ayrılmaz 
tərkib hissəsini təşkil edir.  
Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq konvensiyalara qo-
şulması – həm beynəlxalq hüquq nöqteyi-nəzərindən, həm də milli 
hüquq sistemi üçün pozitiv faktdır. Lakin bu məsələ eyni zamanda 
ölçülü yanaşma tələb edir. Buna görə də Azərbaycan Respublikasının 
hər hansı bir beynəlxalq müqaviləni ratifikasiya etməsi və ya ona 
qoşulması məsələsini müzakirə edən zaman parlamentin bu məsələyə 
ekspertləri, mütəxəssisləri, beynəlxalq hüquqşünasları  cəlb etməsi, 
fikrimizcə, daha səmərəli nəticələr verərdi. Belə ki, beynəlxalq 
müqavilə mühüm hüquqi akt olmaqla yanaşı, eyni zamanda onu 
qəbul edən dövlətin müəyyən öhdəliklərini və məsuliyyətini yaradan 
sənəddir.  
Adıçəkilən qanunun 22-ci maddəsinə  əsasən, Milli Məclis, 
həmçinin Azərbaycan Respublikasının adından bağlanmış  və 
ratifikasiya edilmiş Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq 
müqavilələrini Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təklifinə 
əsasən ləğv edir. Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq 
müqavilələrinin bağlanması, icrası  və  ləğv edilməsi qaydaları 
haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun 22-ci maddəsinə 
əsasən ləğv edilən Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq 
müqavilələrinin ləğvi haqqında təkliflərə Milli Məclisin müvafiq 
daimi komissiyaları qabaqcadan baxıb rəy verir (maddə 23).  
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi Azərbaycan Res-
publikasının hərbi doktrinasını 
təsdiq edir. Azərbaycan 
Respublikasının hərbi doktrinası Azərbaycan dövlətinin mənafeyinin 
və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi prinsiplərini və üsullarını özündə 
əks etdirən, ölkənin xarici siyasətinin formalaşmasında mühüm rol 
oynayan, siyasi və hüquqi əhəmiyyəti ilə digər normativ hüquqi 
aktlar sırasında xüsusi yerə malik olan sənəddir. Bu sənədin işlənib 
hazırlanmasında başlıca rol icra hakimiyyətinə  mənsubdur. Dövlət 
təhlükəsizliyinin təmin olunmasında  əsas ağırlıq məhz icra 
hakimiyyəti strukturlarının üzərinə düşür. Bununla belə, 95-ci mad-
dədəki səlahiyyətlər qanunverici orqana icra hakimiyyətinə  nəzarət 
imkanı verir. Milli Məclisin həll etdiyi məsələlər elə qurulub ki, bunlar 
icra hakimiyyəti başçısının çoxşaxəli fəaliyyətinin müxtəlif sferalarına 
müəyyən dərəcədə nəzarət etməyə imkan verir
 
91
                                                
1
.  
95-ci maddənin 17-ci bəndinə uyğun olaraq qanunverici 
hakimiyyət icra hakimiyyəti ilə birgə müharibə elan etmək və sülh 
bağlamaq hüququna malikdir. Şübhəsiz ki, bu səlahiyyətin həyata 
keçirilməsi beynəlxalq hüquqa uyğun olmalıdır.  
Bütövlükdə parlamentin xarici siyasətə qanunverici təsir 
örnəkləri bununla bitmir. Buna misal olaraq Milli Məclisin qəbul 
etdiyi bu və ya digər dərəcədə xarici siyasətlə  əlaqəli olan çoxsaylı 
qanunları göstərmək olar. Məsələn, qeyd etdiyimiz Azərbaycan 
Respublikasının beynəlxalq müqavilələrinin bağlanması, icrası  və 
ləğv edilməsi qaydaları haqqında Azərbaycan Respublikasının 
Qanununda xarici əlaqələr sahəsində göstərilən mühüm funksiyaların 
həyata keçirilməsi ilə bağlı prezidentin, Nazirlər Kabinetinin, Xarici 
İşlər Nazirliyinin bir sıra əsas səlahiyyətləri müəyyən olunmuşdur.  
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, xarici siyasətin qanunverici 
əsaslarının müəyyən olunması ilə bağlı Milli Məclisin qarşısında 
görülməli olan bir çox işlər vardır. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, diplomatik 
fəaliyyətin təşkili və  həyata keçirilməsi ilə  əlaqəli respublikamızın 
qanunvericilik sistemində bir sıra boşluqlar mövcuddur.  
Bütövlükdə xarici siyasətə  gəldikdə isə, burada İ.İ.Lukaşukun 
fikri ilə  də razılaşmaq lazımdır ki, xarici siyasətin tamamilə 
tənzimlənməsi daha çox onun imkanlarının məhdudlaşdırılmasına gətirib 
çıxarır 
2
. Buna görə  də xarici siyasətin formalaşması  və  həyata 
 
1
  Əsgərov Z. Konstitusiya hüququ. Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı. 
2002, s. 342 
2
 Лукашук И.И. Внешняя политика: президент и парламент // Госу-
 
90

keçirilməsi haqqında ümumi qanunun qəbul edilməsi qeyri – mümkün-
dür. Uyğun mexanizm konstitusiya ilə artıq müəyyən olunmuşdur.  
mütəmadi olaraq iştirak edərək Azərbaycan həqiqətlərini bütün 
dünyaya çatdırmaqdadır.  
Bütün bu deyilənlərlə yanaşı, müasir dövrümüzdə 
parlamentlərin xarici əlaqələrdə birbaşa iştirak formaları da geniş ya-
yılmışdır. Buna digər dövlətlərə, beynəlxalq təşkilatlara göndərilən 
parlament nümayəndə heyətləri, ayrı-ayrı parlamentlərin xaricə 
səfərləri və görüşləri parlaq misaldır. Parlamentlər digər dövlətlərin 
parlamentlərinə müraciətlə  çıxış edir, xarici siyasət məsələləri ilə 
əlaqədar bəyanatlar qəbul edir, xarici məsələlər üzrə daimi 
komissiyalar yaradır.  
Bundan  əlavə, Milli Məclisin AŞ PA ilə  əməkdaşlıq 
çərçivəsində bir sıra mühüm tədbirlər keçirilmişdir. 1997-ci il iyulun 
10-11-də Bakıda ASPR ilə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 
birgə hazırladığı "Müasir cəmiyyətdə yerli demokratiya" 
mövzusunda beynəlxalq elmi seminar təşkil olunmuşdur.  
Azərbaycan parlamentinin Avropa İttifaqı ilə  də  əlaqələri 
səmərəli olmuşdur. Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında Tərəf-
daşlıq və  Əməkdaşlıq Sazişi 1996-cı il aprelin 22-də imzalanmış, 
1999-cu ilin iyununda Lüksemburq sammitində qüvvəyə minmişdir.  
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin həmin sahədə 
fəaliyyəti barədə ümummilli liderimiz Heydər  Əliyev öz fikirlərini 
belə açıqlamışdır: "Milli Məclis Azərbaycan dövlətinin xarici 
siyasətinin həyata keçirilməsində  də parlamentlərarası  əlaqələr 
vasitəsilə, başqa vasitələrlə bizim ümumi işimizə öz payını 
vermişdir" 
1
.  
2004-cü il iyulun 7-də Avropa İttifaqının genişlənmə üzrə 
komissarı  vəzifəsini icra edən Yaneş Potoçninin başçılıq etdiyi 
nümayəndə heyəti Azərbaycana səfər etmişdir. Milli Məclisdə görüş 
zamanı Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında tərəfdaşlıq və 
əməkdaşlıqdan da danışılmış, ikitərəfli münasibətlərin dərinləşməsi, 
Azərbaycanın Avropaya inteqrasiyası, demokratiya və iqtisadi tərəqqi 
yolunda  əldə edilmiş nailiyyətlərdən söz açılmışdır
1
. Azərbaycan 
Respublikası Milli Məclisinin sıx  əməkdaşlıq etdiyi beynəlxalq 
qurumlardan biri də MDB dövlətlərinin Parlamentlərarası 
Assambleyasıdır. Bu qurum çərçivəsində MDB ölkələri qanunlarının 
uzlaşdırılmasına kömək üçün qəbul olunan model qanunların 
hazırlanmasında Azərbaycan parlamentinin nümayəndələri fəal 
iştirak edir.  
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində dünyanın 60-
dan çox ölkəsinin parlamenti ilə əlaqələr üzrə qrupları yaradılmışdır. 
Milli Məclisin nümayəndə heyətləri tez-tez xarici ölkələrdə səfərlərdə 
olur, Milli Məclisdə isə xaricdən gələn siyasi və dövlət xadimləri, 
parlament üzvləri ilə görüşlər təşkil edilir
2
.  
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin beynəlxalq 
təşkilatlardakı fəaliyyəti bu baxımdan daha diqqətəlayiqdir.  
Milli Məclis Azərbaycan Respublikasının Avropa Şurası ilə 
əlaqələrinin dərinləşməsinə öz layiqli töhfəsini vermişdir. Dövlət 
başçısı Heydər Əliyevin 1996-cı il 8 iyul tarixli sərəncamına əsasən 
respublikanın qanunvericilik orqanı ilə Avropa Şurasının Parlament 
Assambleyası arasında  əməkdaşlığa dair müvafiq proqram sənədi 
işlənib hazırlanmışdır. 1996-cı ilin sentyabrında AŞ Parlament 
Assambleyasının tədbirlərində  iştirak etmək üçün Milli Məclisin 
deputatlarından ibarət nümayəndə heyəti yaradılmışdır. Nümayəndə 
heyəti Avropa Şurası Parlament Assambleyasının tədbirlərində 
                                                                                                        
 
93
                                                
Azərbaycan parlamenti, həmçinin Qara dəniz  İqtisadi 
Əməkdaşlıq Təşkilatının Parlament Məclisi ilə  də yaxından 
əməkdaşlıq edir. 2001-ci il iyunun 19-21 də Qara dəniz  İqtisadi 
Əməkdaşlıq Təşkilatının  ən yüksək forumu ikinci dəfə Bakı 
şəhərində keçirildi. Bunu yüksək dəyərləndirən Azərbaycan 
Respublikasının Prezidenti Heydər  Əliyev forum iştirakçılarına 
müraciətində demişdi: "İri beynəlxalq qurum olan Qara dəniz İqtisadi 
Əməkdaşlıq Təşkilatı  və onun Parlament Məclisi bölgə dövlətləri 
arasındakı münasibətlərin genişlənməsinə  təkan verir və 
ölkələrimizin parlamentlərarası dialoquna geniş perspektivlər açır".  
дарство и право, 1996, №7, с. 141 
 
1
  Əsgərov M. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin beynəlxalq 
təşkilatlarda fəaliyyəti. Azərbaycan parlamenti və beynəlxalq təşkilatlar. 
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi. Bakı, 2004, s. 6 
1
  Əsgərov M. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin beynəlxalq 
təşkilatlarda fəaliyyəti. Azərbaycan parlamenti və beynəlxalq təşkilatlar. 
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi. Bakı: 2004, s. 18 
2
 Yenə orda. s. 7 
 
92

Ölkəmizin hərbi-siyasi təhlükəsizliyinə 
təminatı 
gücləndirməyin vacibliyi baxımından NATO ilə  əməkdaşlıq xarici 
siyasətimizin  əsas hədəflərindən birinə çevrilmişdir. 1994-cü ildə 
ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Azərbaycanın NATO-nun "Sülh 
naminə  tərəfdaşlıq" Proqramına qoşulması üçün NATO-nun çərçivə 
sazişini imzaladı  və beləliklə, Azərbaycan - NATO əlaqələrinin 
bünövrəsi quruldu. 1999-cu ildən NATO-nun Parlament 
Assambleyasında müşahidəçi statusu alan Azərbaycan bu təşkilatda 
Milli Məclisin sədr müavininin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti ilə 
təmsil olunur. Həmin ildən etibarən Azərbaycan parlamentinin 
nümayəndə heyətləri təşkilatın bütün tədbirlərində, sessiyalarında, 
Rouz-Rout seminarlarında fəal iştirak etmiş, 2002-ci ilin noyabr 
ayında keçirilmiş NATO Parlament Assambleyasının illik sessiyası 
zamanı assambleyanın daimi komitəsinin iclasında Azərbaycan 
Respublikasına bu təşkilatda assosiativ üzv statusunun verilməsi 
barədə qərar qəbul edilmişdir.  
Xarici  əlaqələr sahəsində  fəaliyyətin həyata keçirilməsini 
yüngülləşdirmək məqsədilə Milli Məclisin beynəlxalq münasibətlər 
və parlamentlərarası əlaqələr daimi komissiyası fəaliyyət göstərir. Bu 
komissiya ona aid edilmiş  məsələlərlə bağlı qanun layihələri 
hazırlayır və başqa səlahiyyətləri həyata keçirir.  
Bütün bu deyilənləri ümumiləşdirərək xarici əlaqələr sahəsində 
ali qanunverici orqanın fəaliyyətinin 5 əsas istiqamətini müəyyən 
etmək olar. Birincisi – Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin 
əsas istiqamətinin müəyyən olunması; ikincisi – xarici siyasət və 
diplomatiya sahəsində parlamentin qanunvericilik fəaliyyəti; 
üçüncüsü – ikitərəfli və çoxtərəfli beynəlxalq konvensiya və 
müqavilələrin Milli Məclis tərəfindən ratifikasiya və denonsasiyası; 
dördüncüsü – xarici əlaqələr sahəsində Azərbaycan Respublikasının 
konvensiya və müqavilələrinin həyata keçirilməsi üzərində  nəzarət; 
beşincisi – beynəlxalq parlament təşkilatları ilə və xarici dövlətlərin 
parlamentləri ilə əlaqələrin yaradılması və inkişafı.  
 
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi ilə İslam Konfransı 
Təşkilatının Parlament Məclisi arasındakı  əlaqələr də xüsusi 
əhəmiyyət kəsb edir.  
 
3.2. Xüsusi orqanlar 
Adı  çəkilən beynəlxalq parlament təşkilatları ilə  əlaqələrin 
analizi göstərir ki, Milli Məclis digər mühüm məsələlərlə yanaşı, xarici 
əlaqələrin həyata keçirilməsində, həmçinin birbaşa iştirak edir.  
 
3.2.1. Xarici İşlər Nazirliyi 
Xarici  İşlər Nazirliyi dövlətin diplomatik fəaliyyətini birbaşa 
və gündəlik həyata keçirən, həmin dövlətin əlaqələrini birbaşa təşkil 
edən və əlaqələndirən dövlət hakimiyyətinin mərkəzi aparatıdır.  
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi ilə xarici ölkələrin 
qanunverici orqanları arasında  əməkdaşlıq haqqında sazişləri də 
xüsusi qeyd etmək istərdik. Azərbaycan Respublikasının Milli Məc-
lisi ilə Rusiya Federasiyasının Federal Məclisi arasında  əməkdaşlıq 
haqqında, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi ilə Ukraynanın 
Ali Radası arasında  əməkdaşlıq haqqında və s. bu kimi sazişlər də 
parlamentin xarici əlaqələr sahəsində fəaliyyətinə bariz misaldır. Belə 
sazişlərin imzalanmasında məqsəd parlamentlərarası  əməkdaşlığın 
müxtəlif formalarının inkişaf etdirilməsidir.  
Xarici işlər idarəsi dünyanın bütün ölkələrində xarici əlaqələrin 
aparılması üçün xüsusi olaraq yaradılmış  və hökmətin nəzarəti 
altında olan orqandır. Dünya ölkələrinin  əksəriyyətində bu idarələr 
Xarici İşlər Nazirliyi adlanır. Lakin bununla yanaşı, başqa adlara da 
rast gəlinir. Məsələn, ABŞ-da Dövlət Departamenti, İngiltərədə Forin 
Offis, Fransada Xarici Əlaqələr Nazirliyi, Liviiyada Xarici Əlaqələr 
üzrə Milli Büro və s. adlanır. Onların funksiyaları, demək olar ki, 
bütün dünya ölkələrində eynidir, baxmayaraq ki, onların realizəsinin 
hər bir dövlətin konstitusiyasına müvafiq olaraq öz xüsusiyyətləri 
vardır
1
.  
Rusiya Federasiyasının Federal Məclisiylə imzalanmış saziş 
əsasında Milli Məclis və Federal Məclisin  əməkdaşlığı üzrə daimi 
Parlamentlərarası Komissiya təsis edilmişdir (maddə 4) 
1
.  
                                                 
 
95
Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini bərpa edənə qədər 
                                                 
1
 Azərbaycan-Rusiya. Россия-Азербайджан. 1992-2002, sənədlər toplusu, 
сборник  документов. Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi, 
Rusiya Federasiyasının Bakıdakı səfirliyi, Cümə, QTSJ, 2002, s. 565 
1
 Танин О. Внешнеполитические органы государств // Международ-
ная жизнь, №2, М.: Общ-во Знание, 1986.  
 
94

onun Xarici İşlər Nazirliyinin işi əsasən üç istiqamətdə qurulmuşdur. 
Belə ki, Azərbaycan SSR-in Xarici İşlər Nazirliyinin təşkilati 
strukturu haqqında Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1988-ci il 15 
sentyabr tarixli 323 nömrəli qərarına  əsasən nazirliyin strukturu 
aşağıdakı  şəkildə müəyyən olunmuşdur. Konsul şöbəsi, protokol 
şöbəsi, informasiya və məlumat şöbəsi.  
4)
 
Azərbaycan Respublikasının suverenliyinin, 
təhlükəsizliyinin, 
ərazi bütövlüyünün və 
sərhədlərinin 
toxunulmazlığının, onun siyasi, iqtisadi və digər maraqlarının 
diplomatik üsul və vasitələrlə təmin edilməsi (7. 5); 
5)
 
Azərbaycan Respublikasının, onun vətəndaşlarının və 
hüquqi  şəxslərinin xaricdə hüquq və maraqlarının müdafiə edilməsi 
(7. 6); 
Müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycan Respublikası 
Xarici  İşlər Nazirliyinin funksiyaları  və  vəzifələri  əhəmiyyətli 
dərəcədə genişlənmişdir. Onun strukturu kökündən dəyişmiş, 
tamamilə yeni şöbələr və xidmətlər meydana gəlmişdir.  
6)
 
Azərbaycan Respublikasının digər dövlətlərdə 
və 
beynəlxalq təşkilatlarda diplomatik və konsul əlaqələrinin təmin 
edilməsi və s. (7. 7).  
1992-ci ildə 9 aprel tarixli prezident fərmanı ilə təsdiq edilmiş 
Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi haqqında 
Əsasnamədə  XİN-in artıq bir sıra yeni, çoxistiqamətli funksiya və 
vəzifələri öz əksini tapmışdır.  
Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi əsasnamə ilə 
müəyyən edilmiş  vəzifələrə uyğun olaraq aşağıdakı funksiyaları 
yerinə yetirir: 
1)
 
Azərbaycan Respublikasını digər dövlətlərlə və beynəlxalq 
təşkilatlarla münasibətlərdə təmsil edir (8. 1); 
2004-cü il yanvarın 29-da isə Azərbaycan Respublikası Xarici 
İşlər Nazirliyinin yeni Əsasnaməsi qüvvəyə minmişdir.  
2)
 
Azərbaycan Respublikasının diplomatik xidmət 
orqanlarının vahid sisteminə rəhbərlik edir (8. 2); 
İlk öncə onu qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının Xarici 
İşlər Nazirliyi Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətini həyata 
keçirən mərkəzi hakimiyyət orqanıdır. Nazirlik öz fəaliyyətində 
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasını, Azərbaycan 
Respublikasının qanunlarını, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 
fərman və  sərəncamlarını, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabi-
netinin qərar və  sərəncamlarını, habelə  əsasnaməni rəhbər tutur. 
Nazirlik öz fəaliyyətini bilavasitə  və Azərbaycan Respublikasının 
diplomatik nümayəndəlikləri və konsulluqları, o cümlədən, 
Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq təşkilatlar yanında 
nümayəndəlikləri, habelə tabeliyində olan təşkilat və qurumlar 
vasitəsilə həyata keçirir.  
3)
 
Azərbaycan Respublikasının xarici və daxili siyasəti 
ölkənin iqtisadi, sosial və  mədəni həyatı haqqında informasiyanın 
Azərbaycan Respublikasının diplomatik nümayəndəlikləri vasitəsilə 
xaricdə yayılmasını təmin edir (8. 3); 
4)
 
Azərbaycanın beynəlxalq müqavilələrinin layihələrini 
hazırlayır, müqavilələrin bağlanması, icrası, ləğv edilməsi və qüv-
vəsinin dayandırılması barədə  təkliflər hazırlayır və müəyyən 
olunmuş qaydada Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə 
baxılmaq üçün təqdim edir (8. 5); 
5)
 
Azərbaycan Respublikasının digər dövlətlər və beynəlxalq 
təşkilatlarla danışıqları aparmasını təşkil edir (8. 6); 
6)
 
Azərbaycan Respublikasında xarici dövlətin diplomatik 
nümayəndəliklərinin və konsulluqlarının fəaliyyətinə kömək göstərir, 
öz səlahiyyətləri çərçivəsində onlara xidmət göstərən təşkilatların 
fəaliyyətinə nəzarət edir (8. 14); 
Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi haqqında 2004-
cü il Əsasnaməsi nazirliyin əsasən aşağıdakı  vəzifələrini müəyyən 
etmişdir: 
1)
 
Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin konsepsiyası 
və  əsas istiqamətləri üzrə  təkliflərin hazırlanması  və Azərbaycan 
Respublikasının Prezidentinə təqdim edilməsi (7. 1); 
7)
 
Diplomatik və konsul imtiyaz və immunitetlərinə riayət 
olunması üzərində nəzarəti həyata keçirir (8. 17); 
2)
 
Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin həyata 
keçirilməsinin təmin edilməsi (7. 2); 
8)
 
Öz səlahiyyətləri daxilində diplomatik rütbələrin verilməsi 
qaydalarını müəyyən edir (8. 31) və s.  
3)
 
beynəlxalq sülhün və  təhlükəsizliyin qorunmasına dip-
lomatik üsul və vasitələrlə kömək göstərilməsi (7. 3); 
Azərbaycan Respublikasının “Diplomatik xidmət haqqında” 
qanununda da qeyd olunmuşdur ki, Azərbaycan Respublikasının Xarici 
 
96
 
97

İşlər Nazirliyi Azərbaycan Respublikasının diplomatik xidmət 
orqanlarının vahid sisteminə rəhbərlik edir (maddə 2. 2), fövqəladə və 
səlahiyyətli səfir, birinci və ikinci dərəcəli fövqəladə  və  səlahiyyətli 
elçi diplomatik rütbələri istisna olmaqla, digər diplomatik rütbələrin 
verilməsi qaydalarını müəyyən edir (maddə 9. 2).  
 Bunlarla yanaşı, Xarici İşlər Nazirliyi hökumətimizi və 
dövlətimizi digər dövlətlərlə xarici əlaqələrində, o cümlədən, ölkəyə 
akkreditə olunmuş  səfirliklərə münasibətdə gündəlik təmsil edir. 
Xarici  İşlər Nazirliyi xaricdəki diplomatik nümayəndəliklərə 
rəhbərlik edir, diplomatik kadrları hazırlayır, xarici əlaqələr 
sahəsində arxiv materiallarının hazırlanmasına rəhbərlik edir və s.  
Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq müqavilələrinin icrası 
üzərində ümumi müşahidəni həyata keçirmək, milli qanunvericiliyin 
Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq hüquq öhdəliklərinə 
uyğunlaşdırılması haqqında təkliflərin hazırlanmasında iştirak etmək 
də XİN-in birbaşa funksiyalarına aiddir.  
XİN, həmçinin dövlət hakimiyyəti orqanlarının xarici siyasi 
fəaliyyətinin ayrı-ayrı istiqamətləri barədə Azərbaycan Respublikası 
Prezidentinə  məlumat verir, xarici siyasət və beynəlxalq 
münasibətlər, habelə diplomatik xidmət haqqında Azərbaycan 
Respublikası qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsinə dair təklifləri 
müəyyən edilmiş qaydada Azərbaycan Respublikası Prezidentinə 
təqdim edir, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 
parlamentlərarası  və digər xarici əlaqələrinin həyata keçirilməsinə 
kömək edir.  
XİN öz səlahiyyətləri çərçivəsində Azərbaycan Respublikası 
vətəndaşlığı məsələlərinin baxılmasında da iştirak edir.  
Xarici  İşlər Nazirliyi aparatının  əməkdaşları xarici dövlət və 
hökumət nümayəndə heyətlərinin qəbulunda, dövlət 
nümayəndələrinin xarici səfərlərinin təşkilində iştirak edir. Nazirliyin 
nümayəndələri müxtəlif beynəlxalq konfransların, müşavirələrin 
işində  fəaliyyət göstərir, müqavilə  və razılaşmaların layihələrini 
işləyib hazırlayır
1
 [92, s. 15].  
Xarici İşlər Nazirliyinin mühüm funksiyalarından biri də onun 
depozitarı funksiyasıdır. Nazirlik Azərbaycan Respublikasının 
                                                 
bağladığı beynəlxalq müqavilələrin  əsl nüsxələrinin (təsdiq edilmiş 
nüsxələrinin, rəsmi tərcümələrinin) saxlanmasını, nazirlikdə 
saxlanacaq olan sənədlərin uçotunu və istifadəsini təmin edir.  
Fövqəladə və səlahiyyətli səfir, 1-ci və 2-ci dərəcəli fövqəladə 
və səlahiyyətli elçi diplomatik rütbələrinin verilməsinə olan təklifləri 
Xarici  İşlər Nazirliyi Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə 
təqdim edir.  
Bütün sadalananlarla yanaşı, Xarici İşlər Nazirliyi haqqında 
Əsasnamənin 8.34-cü maddəsində deyilir ki, nazirlik Azərbaycan 
Respublikasının qanunvericiliyi ilə ona həvalə olunmuş digər 
funksiyaları da yerinə yetirir.  
Göstərilən vəzifələrə  və funksiyalara müvafiq olaraq Xarici 
İşlər Nazirliyi aparatının strukturu təşkil olunur.  
Nazirliyin fəaliyyətinə Azərbaycan Respublikası Prezidenti 
tərəfindən vəzifəyə  təyin olunan və  vəzifədən azad edilən nazir 
rəhbərlik edir. Onun prezident tərəfindən vəzifəyə  təyin olunan və 
vəzifədən azad edilən müavinləri vardır. Nazirliyin strukturunda 
xüsusi tapşırıqlar üzrə  səfirlər, ümumi katiblik, ərazi  şöbələri, 
funksional və inzibati şöbələr yer alır.  
Nazir nazirliyin fəaliyyətini təşkil edir və ona rəhbərlik edir. 
Onun səlahiyyətləri Azərbaycan Respublikasının XİN haqqında 29 
yanvar 2004-cü il Əsasnaməsi ilə müəyyən olunmuşdur. O, nazirliyin 
mərkəzi aparatının strukturunu təsdiq edir, ikitərəfli və çoxtərəfli 
danışıqlarda Azərbaycan Respublikasını  təmsil edir, Azərbaycan 
Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq Azərbaycan 
Respublikasının beynəlxalq müqavilələrini imzalayır, xarici 
dövlətlərin dövlət hakimiyyəti orqanları, beynəlxalq təşkilatlarla 
qarşılıqlı münasibətlərdə nazirliyi təmsil edir; müəyyən edilmiş 
qaydada nazirliyin mərkəzi aparatının və xaricdəki nü-
mayəndəliklərin işçilərini öz səlahiyyətləri çərçivəsində  vəzifəyə 
təyin edir və  vəzifədən azad edir, öz səlahiyyətləri daxilində dip-
lomatik rütbələr verir; müəyyən edilmiş qaydada xaricdəki 
nümayəndəliklərin  əməkdaşlarının rotasiyasını  həyata keçirir və 
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq digər 
səlahiyyətləri həyata keçirir.  
Xarici işlər nazirinin tapşırığı ilə yuxarıda sadalanan funk-
siyaların bəzilərinin həyata keçirilməsi onun müavinlərinə  həvalə 
edilə bilər.  
1
  Никифоров  Д.С.,  Борунков  А.Ф.  Дипломатический  протокол  в 
СССР. Принципы, нормы, практика М.: МО, 1985, с. 15 
 
98
 
99

Nazirliyin növbəti struktur hissəsi - kollegiyadır. Kollegiya 
nazirdən (kollegiya sədri), onun müavinlərindən, habelə nazirliyin 
digər rəhbər işçilərindən təşkil olunur. Kollegiya üzvlərinin sayı  və 
şəxsi tərkibi Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən 
təsdiq edilir. Kollegiya məşvərətçi orqan xarakteri daşıyır. Kollegiya 
hər hansı məsələni müzakirə edib, müvafiq qərar qəbul etdikdən sonra 
onun qərarları nazirin əmrləri ilə həyata keçirilir.  
Funksional idarələr və  şöbələr isə dövlətin maraqlı olduğu 
beynəlxalq münasibətlərin konkret məsələləri, xarici əlaqələrin xüsusi 
sahələri üzrə  iş aparır. Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər 
Nazirliyində  əsasən aşağıdakı funksional şöbələr fəaliyyət göstərir: 
Dövlət Protokolu İdarəsi; Beynəlxalq Hüquq və Müqavilələr  İdarəsi; 
Təhlükəsizlik  İdarəsi;  İqtisadi  Əməkdaşlıq və  İnkişaf  İdarəsi; Xarici 
siyasətin planlaşdırılması  və strateji araşdırmalar idarəsi; Konsulluq 
İdarəsi; Mətbuat və İnformasiya Siyasəti İdarəsi və s.  
Mərkəzi aparatın xarici əlaqələr sahəsində gündəlik praktiki 
fəaliyyətini həyata keçirən  əsas işçi orqanları  XİN - in şöbə  və 
idarələridir. Bütün digər xarici işlər idarələrində olduğu kimi, 
Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyində  də iki qrup şöbə 
mövcuddur: operativ diplomatik şöbələr və inzibati - təsərrüfat 
şöbələri. Operativ diplomatik şöbələr isə, öz nöbəsində,  ərazi və 
funksional şöbə və idarələrə bölünür.  
Bu idarənin bir neçəsinin  əsas fəaliyyət istiqamətini nəzərdən 
keçirək.