Heftruz л &1 's s L b e h r u z h ə q q I TÜrk deyiMLƏRİ

Yemi  artıq  düşmək -qudurub.
Haqqa deyiblər:  deyəsən senin,
Yemin  bir balaca artıq olubdur (328,  s.351).
Yemişəm  min  tümərıivi  -  malını  yemişəm  belə  məndən 
inciksən?  Niyə bös qaşqabaq sallayırsan?
507

‘Beftruz  fb q q i
Yendirmək -  saymaq,  adam yerinə qoymaq.
Ay  qız,  təmiz  danış,  sən  nə  yekə  adamsan  ki,  m ə n ə  
yendirmirsən? (46,  s.299).
Yenə də həm in su, həm in dibək - heç nə dəyişm əyib.
Bu  günlər  aldığım  məlumata  görə,  yenə  də  h ə m in   su 
həmin  dıbəkdir,  kənd  m əktəblərini  yenə  də  m əhsul  yığılm asına 
cəlb edirlər (328).
Yengim  ye  dünyası  -  insanın  şəxsiyyətinə,  düşüncəsinə 
yox,  onun paltarına, var-dövlətinə hörmət qoyurlar.
Tutub hər yanda yerin zabitənin  rabitələr,
İllah  İranda  bu  qanundur  ki,  yengimye  mənim!  („Çığır 
bağır“,  s  110).
Yengəsi  gülüm  olanın  başına  kiilüm  olar  -  bir  adam 
kiminlə  hansı  işi  gördüyünü  bilməsə,  bütün  zəhm əti  h əd ər 
gedər.
Yer  ayrılsa,  yerə  girərdim  -  çox  xəcalət  çəkm ək, 
utanmaq.
Yer  bərk  olanda  öküz  öküzdən  görər  -  şərait  çətin 
olanda adamlar bir-birindən görür.
M əsəldi yer ki bərk oldu  öküz öküzdən inciyər,
Hey dartılır ipin qıra,  yoldaşıyla bir savaşa.  (306).
Yer  eləm ək  -  bir  yerdə  özünə  yer  tapan  kimi  başqalarını 
bəyənm əm ək; pis təsir eləmək, bir sözdən bərk  narahat olmaq.
Yerə batasan -  pis  işə görə qarğışdır.
Yerə  girmək •  xəcalət çəkmək,  utanmaq.
Yerə  göyə  zəncir salmaq -  şuluqluq  eləmək,  hər  şeyi  bir- 
birinə  vurmaq.
Yerə qulaq asmaq -  yatmaq.
Yer-  göy qaçır - hər şey bir-birinə dəyib.
Bir uşaqlıqda xoş oldum,  o da yer göy qaçaraq,
Quş kimi dağlar uçub yel  kimi bağlar keçdi  (306,  s. 179).
Yeri dar etmək -  mane olmaq,  çağırılmamış yerə getmək.
Saz-söz əhli arif olar bilginən,
Çağırılmamış yeri dar eyləməyin  (Aşıq Nabat).
5 0 8
'BeAruz  'Jbqqi 
TürkfCeuməri
Yeri  göyü  bir-birinə  düyünləmək  -  hər  şeyi  bir-birino 
qatmaq, qeyri-mümkün  işlərlə məşğul  olmaq.
Yeriməmiş  yüyürür  -  cahil  adamlar  kimi  bir  zaddan  başı 
çıxmasa da özünü alim başçı adlandırır.
Yerim  yerdə  yandı,  göyüm  göydə  -  haqsızlıqla  üzbəüz 
olmaq,  bir sözün çox pis təsir etməsi.
Yerin damarın qırmaq -  yolun çoxunu getmək.
Oğlan  bərkitdi  çarıqların  dabanın,  qırdı  yerin  damarın,  az 
getdi,  çox getdi ta ki Abşerona çıxdı (148,  S. 116).
Yeriııdə donmaq -  mat qalmaq.
Qardaşlar  yerlərində  donub  qaldılar.  Handan  hana  böyük 
qardaş ona baxıb dedi (148,  S. 117).
Yerindən  durana  qədər  daş  daşdan  ayrılır  -   ərincək, 
ləng adam.
Amma  bu elə  ərincək  idi  ki,  yerindən  qalxınca  daş-daşdan 
ayrılırdı  (46,  s.213).
Yerindən oynamaq  -  təslim olmaq,  toyun  əymək,  həyatı 
dəyişmək.
Yerində  oturmaq  -  xalqa  ehtiram qoymaq,  qanuna  riayət
eləmək.
Biz  bunu  açıqca deyirik:  əgər jandarm rəisləri  başladıqları 
cinayətlərdən 
əl 
götürməsələr, 
əgər 
dövlət 
məmurları 
yerlərində  oturmasalar,  xalq  özü  qalxar,  onları  öz  yerində 
oturdar (Pişəvəri).
Yerini  acı  eləmək  -   bir  hərəkəti,  sözü  ilə  gələcəkdə 
vəziyyətini pisləşdirmək.
Rəis  müavini  onun  işdən  çıxarılma  məsələsini  qaldırsa, 
yerini  acı  eləyər (1,  s.351).
Yerirıl  eləmək -  lazım olan bir şeyi  soraqlaşıb tapmaq.
Rüstəm  bəy,  hə  yadıma  düşdü,  dəvə  yunu  tapşırmışdım, 
heç  yerini eləyə bildin?
Yeriyirəm  ayağıma  minnət,  -  deyirəm  dilimə  minnət  -
dilimə zor gətirincə ayağıma minnət edib öz işimi görürəm.
Yer qulaqlıdı -  hər sözü  eşidən olar,  sirr bir gün  açılar.
Bax ha,  yer qulaqlıdı...(296,  s.282).
509

‘Befiruz  ybqqi
'lür^dajimfori^
Yerlə  bir  eləm ək  -  birini  rüsvay  etm ək,  bir  yeri  viran 
qoymaq.
Yerli yerində •■qayda-qamınla.
Yersiz gəldi, yerli qaç -  nankor,  yaxşılığı itirən.
İndi m ən sahibəm, m ən bu ocağa,
İşə bax!
Yerliyə  yersiz qaç dedi (328,  s.303).
Yer yatağı ilə - ətraflı,  təfərrüatı  ilə, dəlil və  sübutla.
Qonşu  and-aman  eləyir,  hal-qəziyyəni  yeri-yatağı  ilə 
danışır (103,  s.9).
Yer  yiyəsiz  qalanda  donuz  təpəyə  çıxar  -  bir  ölkədə 
ləyaqətli  adamlar iş başında olmasa,  ləyaqətsiz adamlar iş başına 
keçər.
Yetənə  yetir,  yetnıəyənə  b ir  daş  a tır  -   hamıya  əziyyət 
vermək.
Y etənə yetir,  yetməyəııə bir daş atır (72,  c.III,  s.97).
Yetdiyinə  yetib  yetmədiyinə  bir  daş  daş  atan  dəliqanlı 
kimi görmüşdü (142,  s.9).
Y etən  gedər,  yatan  getməz  -  ölüm  xəstəliklə  deyil, 
əcə İlədir.
Qaldı  arvadın  məsələsi,  yetən  gedər,  yatan  getməz  (84,
s.72).
Yetim cib - pulsuz,  işsiz,  gəliri  olmayan adamın  cibi.
Yan ciblərin qapısını  açıb  baxdı,
Əlsiz-qalan yetim cibi (233).
Yetim doyuran - lap böyük stəkan, qazan, qab.
Bu  adamın boğazını da yaşlamaz ki..(335,  s. 187)
Yetim  əlində  qoğal  əcaib  görünər  -   kasıbın  hər  şeyini 
söz edərlər.
N ədi ki, yetim əlində qoğal əcaib? (9, s.65).
Yetimin  qarnı  doyar,  gözü  doymaz  -   görməmiş  adam 
acgöz olar.
Yetimin qamı doyar,  gözü doymaz.  (84,  s.367).
Yetim  quzudan  qoç  olmaz  -  ata-ananm  uşağın  igid  və 
sağlam olmağında böyük rolu.
5 1 0
ттятя^ ^ ^ ^ ттш^ яштшяял1шш1тшятяишттяятятт^ ^ ^ 1 ”1 ^ ^ ^ т
Yetim  quzu  kimi  m ələmək  -   ürəkdən  ağlamaq,  bir  şeyi
istəmək.
Nazlı  da  qalıb  indi  yetim  quzu  kimi  m ələyə-m ələyə  (9, 
s. 178).
Yetimsən,  qıvrıl yat -  imkanın yoxdu, hər şeyə qane ol.
Bu  sözü  qatlayıb  döşəyin  altına  qoysun,  yetimdir  qıvrılsın 
yatsın, hər kəsin öz tay- tuşu var (46,  s.97).
Yetmıiş qarm  - nəsilbənəsil varlı ailə.
Yeyərsən  qaz  ətini,  görənsən  ləzzətini  -   başına  gələr, 
görərsən.
Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini(129,  S.37).
Yeyib üstündən su içmək - mənimsəmək.
Rzaqulu  diri-diri  yeyəcək  Çopur  Abdullanı,  üstündən  də 
bir dolça sərin su  içəcək (1,  s. 14).
Tüııcüııü  də  onlar  yesin,  üstündən  də  su  içsinlər!  (253, 
s.373).
Yeyin  gedən  tez  yorular/ tələsən  tərsə/ təndirə  düşər  -
ictimai  məsələləri  nəzərə  alaraq  bu  deyimi  işlədirlər  ki,  hər  bir 
ictimai dəyişiklik uzun proseslərdən sonra baş verir.
Yığır çinədanına - sözü yığıb birinə xəbər vermək.
Yığvalı yeyin -  taleli.
Gözün  aydın  olsun,  ay  Göyçək,  yığvafın  yeyindi  (103,
s.47).
Yıxılana  balta  vuran  çox  olar  -  birinin  işi  əskik  olsa, 
dünən  yaltaqlıq  edənlər də ona qarşı çıxarlar.
Yıxılana balta vuran çox olar (9,  s. 158).
Yıxılı evin  dirəyi  - yaxşı  arvad haqqında işlənir.
A  yıxılı evin  dirəyi,  harda qalmısan? (84,  s. 177).
Yırtıq  böyük yamaq  kiçik ■■ xərc gəlirdən çox. 
Yoğuııamaq - ciddiləşmək.
Hüsən anlayırdı ki,  iş yoğunuyacaq (84,  s.47). 
Yoğurmadım,  yapmadım,  hazırca  kökə  tapdım  - 
əziyyət çəkmədən naz-nemətə  sahib çıxmaq.
Yoğurmadım,  yapmadım,  hazırca kökə tapdım (335,  s.61).
511

'Beftntz  9&qqi
‘Я * * !* * *
Yoğurtdan  qılı  çəkmək  kimidir  -  bu  işi  yerinə  gətirm ək 
m ənim  üçün çox ağırdı.
Yoğurt  qurtulandan  sonra  batman  alan  çox  ola r  -  iş-
işdən keçəndən  sonra müştəri çıxan çox olar.
Yoğurt  tökülsə  yeri  qalar,  ayran  tökülsə  nəyi  qalar?  -
varlı,  m ərifətli  adam  nə  qədər  yaman  günə  düşsə  bir  şey  qalar, 
özünü  itirməz, mərifəti,  ağalığı qalar.
Yola  dü şm ək   -  işin  yol-yöndəmini  ələ  gətirm ək,  işin 
düzəlməsi.
Yola getm ək -  dil tapmaq,  anlaşmaq.
Duyğulan,  ağrıları ovutsun,
Necə gedim öz-özümlə  yola m ən (328,  S.225).
Yol azmısan? - nə yaxşı  bizə gəlmisən?
Yol  böyüyün  su  kiçiyin  -  öz  yaşına  görə  hamıya  sayğı 
göstərilməlidir.
“Yol böyüyün, amma su kiçiyindir” (328,  s.321).
Yolçuluğa  gedən  çölməyini  dalısında  tutmaz  -  bir  işin 
arxasınca gedəndə o yolda hər şeyi qəbul etmək lazımdır.
Yolçunun  paydan  küsməsini  görməmişdik/  xan  verən 
atın  dişinə  baxmazlar  -  hədiyyə  hər  necə  olsa,  qobul  eləm ək 
lazımdıi'.
Yolçu  yolda  gərək  -  bir  işə  qərar  verirsənsə,  g ərək  
həmişə  onun  dalısını tutasan.
Yoldan azmaq -düzlükdən üz döndərmək.
M əni bu qəzetçi aldatdı,  yolumdan  azdım,
Öz əlimlə  özüıno çahi-bəlanı  qazdım (72,  c.III,  s.238).
Allah  sizi  heç  bir  zaman  düz  yola  dəlalət  etməsin,  m əni 
yolumdan  azdırdınız (234,  s.503).
Y oldan  azmış  -  qudurmuş, əyri yola gedən.
Din  və  Allah  yolundan  azmış  sultanı  altı  ay  himayə 
etdiklərinə  görə  və  İsfahana  peyğəmbərin  bayrağı  ilə  gələn 
orduya  təlavət  verdiklərinə  görə  bu  qurban  bayramı  günü 
isfahanlılar  Əmir  Teymurun  her  əskərinə  bir  qurban  verməli 
idilər (144,  s.56).
5 1 2
Yoldan  çıxanı  yol  vurar  -  düz  yola  getm iyən  axırda 
cəzasın alar.
Yoldan  keçənə  yumaq  səritdirir  -  hər  bir  fürsətdən  öz 
xeyrinə  istifadə edir.
Yoldan qalmaq -  geri qalmaq.
Yoldan qal,  yoldaşdan qalma (168,  s.10).
Yoldan yola dönmək -  tez-tez fikrini dəyişən.
Göz yolda, ayaq  yolda, ürək yarda əm anət,
Yoldan yola döndüm, dəxi,  yollar da yoruldu (155,  s.29). 
Yol kəsmək -  soyğunçuluq  mane olmaq.
Yolları yollara yamamaq -keşm əkeşli  yollar keçmək. 
Keşməkeşli 
yollardan 
keçdim. 
Yol 
Azərbaycan 
ənənəsində inam,  sənət-peşə  simvoludur.
Vüsal həsrətiylə Araz boyunca,
Yollan yollara yamayan canım!  (264,  s.78).
Yolu kəsmək - yola davam etmək.
Məndən eşitsən gecə ikən yolu kəs,  get (203).
Yoluq qarğa -  arıq,  çılpaq adam.
Yolun damarını kəsmək -  yolun çoxunu qot etmək.
Yel  kimi  yolun  damarını kəsə-kəsə gedib bir vağzala  çıxdı 
(148, S. 117).
Yolurıu boş qoymamaq -  i deyasını  davam etdirmək.
Sən  bir  dava  ver,  biz  də  sənin  yolunu  boş  qoymarıq, 
hərdən bir yağdan,  şordan gətirərik (195).
Yol ölçmək - boş-boş gəzmək, o yan-bu yana qaçmaq.
O  qədər  malı  bazardan  bura  kürəyində  daşımaq  üçün 
gərək səhərdən axşamacan yol ölçsün (269,  s. 172).
Yolsuz - heç bir inama,  fikrə bağlı  olmayan.
Olmasaydı o yolsuzun dərdi,
Məni Bağdada kim sürükləıdi? (75,  s.97).
Yolunu gözləmək - birini görməkdən ötrü intizar çəkmək. 
Yolunu  kəsmək-  maneə  tcrətmək,  birini  görməkdən  ötrü 
intizar çəkmək.
Y olunun ü stündə çəp ər olm aq -  maneə törətmək. 
Yolumun üStündə bala bir çəpər

‘Bel'mtz  9b
Ш ^ а ф п Ь п ^
О tərəfidə arzum,  bu tərəfdə m ən (328,  s.288).
Y ol uzunu - başlanışdan sona çatana qədər.
Yorğan  davası  -  bu  hay-küy  hamısı  bizim  başım ızı 
qatmaq, konkret bir m əqsəd üçündü.
Dedi:  yorğan üçün imiş bu təlaş,
Yorğam  qapdılar,  kəsildi  savaş (267,  s.388).
Yorğanı  qalın  -  varlı-karlı,  qohum  əqrəbalı  adam,  sirri  öz 
içində qalan,
Yorğan  savar  -  Xoy  Makudan,  Güneydən,  Urmiyaya 
üzüm dərm əkdən  ötrü  yorğanlarını  bellərinə  bağlayıb  gedənlərə 
deyirdilər.
Yorğun  eşşək,  hoş  m əəttəli  ■
■
  tənbəl  adam  işləm əkdən 
boyun  qaçırmağa bəhanə  axtarır.
Yorğun  eşşəyə  gülmək  -  birinin  ağır  vəziyyətinə, 
uğursuzluğuna həqarət etmək.
Yıııdu,  arıtdı  qoydu  kənara  -  birinin  pis  işlərini  haqlı 
sözlərlə üzünə demək.
Yuxarı  tüpürürəm  bığ,  aşağı  tüpürürəm  saqqal
çıxılmaz  vəziyyətdə  qalmaq,  iki  tərəfdən  do  keçə  bilmirəm, 
odla  suyun  arasında  qalmışam,  iki  tərəf  də  mənim  yaxın 
adamımdı.
Yuxarı  tüpürürəm  bığdı,  aşağı  tüpürürəm  saqqal  (335, 
s.76),  (9,  s. 100).
Yuxarıdan  aşağı  baxmaq  -  saymamaq,  adam  yerinə 
qoymamaq.
Onun  ucbatından  hamı  mənə  yuxandan  aşağı  baxır  (84, 
s. 121).
Yuxa ürək - həssas, kövrək.
Axı padşah  yaman  yuxa ürək padşah idi (9,  s.80).
Yuxudan  baş  qaldırmaq  -b ir  vəziyyətdən 
oyanmaq, 
ayılmaq.
Ağ gündən müjdələr vermədi sana,
Yatdığın  yuxudan baş qaldırsana (337,  c.I,  s.33).
Yuxusu ərşə çəkilmək -  yata bilməmək.
514
Q kftruz^Jhj^
‘Türfyjeyim hri
Yuxusu  ərşə  çəkilmiş  qocalarla  bərabər  cavanlar  da, 
mələk,  huri  timsalında  zər-zibalı  gözəllər  də  gəlirdilər  (144, 
s.47).
Yuxusunu almaq - yatıb dincəlmək.
Yuxuya  haram  qatmamaq/  yerişə  haram  qatmamaq  -
çox  rahatlıq;  sevən  adam,  adi  yuxusunu,  yerişini  dəyişməyən 
adam.
Gecə-gündüz müharibə yerdə göydə tapdı  davam,
V ətən oğlu,  vətən qızı yuxusuna qatdı  haram  (373,  s.27). 
Yuxusuna qatıb  haram,  bir qız dedi aram-aram (Gilani) 
Yuxuya  daş  bağlamaq -  oyaq qalmaq.
Lay-lay quzum ağlama,
Ürəyimi dağlama,
Yat, yuxun şirin olsun,
Yuxuma daş bağlama (38,  s.l 12).
Yumaq  kimi büzüşmək -  qol-qanadı sınmaq.
Bayaq o adamlar ki,  dayanmışdı dağ kimi,
Sükutun siqlətindən büzüşdü yumaq kimi.
Yumruğunu  batman  bilir - özündən güclü adam bilmir.
El yumruğunu görməyən öz yumruğunu  batman sayar. 
Yumruq  sıxmayan  -  düşmənə  qarşı  üsyan  etməyən, 
mübarizə etməyən, qorxaq.
Bir ölkə  ki, səsi-  ünü çıxmaya,
Haqsızlığa qarşı  yumruq sıxmaya,
O bir məzarlıq  ki,  görənlər şaşar,
İçində  hop canlı ölülər yaşar (145,  s.304).
Yumurta alsan, sarısı çıxmaz -  xeyir verməz,  şarlatan. 
Yumurtadan  çıxan -  təcrübəsiz,  uşaq.
Buzbulağın  təzə  yumurtadan  çıxanları.,  xiyarlığa  arabir 
möhkəm divan tuturdular (118,  s.257).
Yumurtadan yun qırxan  -  xəsis,  tamahkar.
Yumurtadan yun qırxan (21,  s. 142).
Özün  öz başına açmısan oyun,
Qırxmaq  istəyirsən yumurtadan yun (264,  s. 114).
515

Yumurtamadı,  falı  da  içdi  -  xeyir  vermədi,  m ayanı  da
yedi.
Yumurtanı/fındığı  düyünlə  buna  söz  qandır  -  bir  şeyi 
başa salmaq çox çətindir,  anlamaz.
Yumurtanın  sarısını  bu  gün,  ağmı  sabah  yeyir  -  m al
sevən, xəsis.
Yumurtanı  suda  qızdırmışam?  -  hörmətsizlik,  pislik 
eləmişəm?
Yumurta pulu / çay pulu -  rüşvət.
Yazıq  günə  salınmış  dövlət  məmurları  günün  günorta  çağı 
yumurta pulu,  çay pulu adı  ilə soyğunçuluq  edirlər.
Yumurtasına  görə 
qaqqıldamamaq 
-  imkanından, 
ləyaqətindən yuxarı,  iddialı.
Yumurtası 
tərsə 
düşmək 
- 
vurnuxmaq, 
narahat 
gəzişmək.
Alə,  sənə  nə  olub,  yumurtası  tərs  düşmüş  toyuq  kimi 
yerində  vurnuxursan? (1,  s. 114).
Yumurtaya qulp qoymaq -  sözbaz, irad çıxardan.
Yumurta yükü  daşır -  çox ağır gündə yaşayır,  borca,  ağır 
işə düşüb.
Yurt  yiyəsiz  qalanda  donuz  təpəyə  çıxar/  Dərə  xəlvət 
tülkü  bəy  -  alçaq  adamların  bcyük  yerlərdə  oturması,  düşmənin 
bundan istifadə edib o ölkəyə sahib  olması.
Yuyub  antmaq  -  birinin  eybini  üzünə  demək,  birini 
haqsız danlamaq.
Əlinə bir qalıb  sabun alaraq,
Hey məni danladı,  yudu,  arıtdı  (291,  s.57).
Yuyulmamış  qaşıq  kimi  özünü  ortaya  atma  •  sənə  dəxli 
olmayan işə qarışma.
Yuvarlanan  daş  yosun  tutmaz  - 
işlənən 
dəmir 
paslanmaz,  çalışqan adam sağlam olar.
Yuvanı  dağıtmaq  -  ailəni  bir-birinə  vurmaq,  ailədən 
ayrılmaq.
Yuvası dimdiyindədir - heç nəyi olmayan, köçəri, yoxsul.
Köçəri quşlar dönəndə,
5 1 6
‘Behruz  9hq
Yuvasını  dimdiyinə taxıb gedən
Quş da dönəcək ( L. Cavanşir).
Yuvasından oynatmaq -  didərgin salmaq.
Aramsız  çaxnaşmalar  zəmanəsi  tezliklə  onu  da  öz 
yuvasından oynatdı  (144,  s.49).
Yüksək  olma,  təpə-təpə  yerə  endirərlər,  alçaq  olma, 
basa-basa  yera  keçirərlər/  Muşəklə  adamı  göyə  qaldırıb 
çətirsiz yerə  vurarlar -hədsiz təkəbbür,  həm də  hədsiz  sadəlik 
ziyan gətirər.  Öz yerini  tanı.
Yüksək  olma,  təpə-təpə  yerə endirərlər,  alçaq  olma,  basa­
basa yerə keçirərlər (229,  s.15).
Yükü əyilmək - birinin dur omunun pisləşməsi.  ■
Mərdin yükü əyilsə,
Namərd vurar adamı  (158).
Yükünü  tutub  -  yaxşı  var-dövlət  yığıb,  mənfi  mənada 
oğurluqla,  əyri yolla var- dövlət toplayan.
Dedi:  vallah, bu  işi  sanma ki pünhan  görürəm,
Hamı  tutmuş yükünü,  sən kimi səhman görürəm.
Şah  və  xanədani-  Pəhləvi  qabaqdan  yüklərini  tutub 
ortadan çıxmışdılar (281,  s.l 14).
Yük-yapın çatmaq - yola, köçə,  işə hazırlaşmaq.
N ə  yaman yerdə köçdü karvanımız,
N ə  yeyin  yük-yapın da  çatmış idi  (306,  s .l 81).
Yüngül  adam  -  şəxsiyyotsiz,  fikrinin  tez  dəyişən,  hər  bir 
işə qarışan
Tez coşar yüngül  olanlar içiboş sözlərdən (316, s. 12).
Yüngülsaqqal olmaq -  hörmətsiz olmaq,  yüngül adam.
M əni elə  yellər apara bilsəydi,  mən  heç yüngülsaqqal olub 
abi-həyat suyu axtarmağa çıxmazdım (46,  s.205).
Yürük  ata  baha  olmaz  -  bacarıqlı  və  çalışqan  adamların 
zəhm əti para ilə ölçülməz.
Yüyənini qırmaq - cızığından çıxmaq,  həddini  aşmaq.
Yüyürən  at  özünə  qamçı  yedirtməz  -  işləyən  adam 
danlanmaz.
5 1 7

■ м м Зш тм
‘B efauz
шшЗЁяя
Yüz altun  danışanı yüz kişi danışammaz - pul çox böy ü k  
qüvvədir.
Pulu  qələm ə  ağacının  altına  qoysan,  əyilib  onu  g ö tü rə r 
(Hüseyn  Selablı).
Yüz  arxın  suyunu  bir arxa  qatmaq  -   hər  şeyi  bir-b irin ə 
qatmaq.
Bəsdir dözdüyümüz ölümdən betər,
Köhnə  bazardakı o  köhnə nırxa.
M illəti yüz yerə  caladın yetər,
Yüz arxın  suyunu qatma bir arxa (52,  s. 129).
Yüzbaşının  şahidi  çavuş  olar/  ermənin  şahidi  üzüm 
ayaqlayan  olar -  hər kəs özünə  layiq  adamla  iş  görər.  Yüzbaşı, 
minbaşı  Qacarlar zamanma qədər  orduda işlənən  rütbə  adlarıdır. 
Böyük adamların  şahidi onların tabeliyində olanlar olar.
Yüzə  dözən  yüz  birə  də  dözər  -  çətin  şəraitə  öyrəşən 
adam ondan  da ağırma dözər.
Yüz  həştad  dərəcə  dönmək  -  mövqeyini  tamam 
dəyişmək.
Kişini yüz həştad dərəcə döndərdim üzü bəriyə (118, 207).
Yüz  kuzə  düzəltsə,  birinin  qulpu  olmaz  -  yalançıdır, 
xeyir verməyəndir.
Yiiz  mama  yığışsa  güc  doğana  düşər  -  əsas  ağırlıq  işin 
sahibinə  düşər.
Yiiz ölç,  bir biç -  düşün,  sonra bir iş gör.
Pentaqon  düşündü
Vuruşdan əvvəl,
Yüz ölçdü  bir biçdi, hər şeyi  təkrar’ (328,  s.  330).
Yüzü yüz ayə desən - sənin sözünü mən qəbul etmirəm.
Odur ki,  yüzü yüz desən
Dünyam,  insanı  dana bilmirəm.
Baş verən ən  kiçik hadisəni də,
Mənasız,  səbəbsiz sana bilmirəm (70, s.196).
Yüz-yüz itən olsun, min-min bitən var -  ölənlərin  yerini 
yeni nəsil doldurur.
Yüz-yüz itən olsun,  min-min bitən var (328, s.49).
‘Beftruz
Turkdafirnfm .
-z-
Zağ-zağ əsm ək - ən  nəhayət dərəcədə qorxuya düşmək.
Qəhrü-xəşmindən onun zağ-zağ əsir qəlbi-hərami,
Başım ondan ucalıbdır dayanıb  ərşü-əlayə  (N.Şərəfxaneyi, 
s.470).
Göylərdən ələnən odlu bombalar,
Elə  rtərildəyir yer zağ-zağ əsir (Saplaq).
Zaman axtarmaq -  fürsət axtarmaq.
Zamanın  imzası -- zamanın  istəyinə uyğun əsər.
Sizin bəstələdiyiniz himni zaman özü imzalayıb.
Zamanı  öldürmək  -  vaxtını  boş  keçirmək,  düşmənə  bir 
zərbə endirmək üçün onun başım qatıb  fiirsət qazanmaq.
Zart -zurt etmək -  haqsız olaraq  qışqır-  bağır  salrnaq,  zor 
demək.
Zatıqınğın  qatı  da  qırıq  olar  -əsli  olmayandan  yaxşı  bir 
şey gözləm ək olmaz.
Zatı  qırıq olanın qaıtı da qırıq olar (131,  s.l 29).
Zatıqırıq  -   utanmaz,  əsli-nəsəbi  olmayan,  qanmaz, 
etibarsız,  adam tanımayan,  rəhmsiz,  yaxşılığı  bilməmək.
Abdulla Qəmbərov zatıqırıq  idi  (1,  s.204).
Öz yavuqlarına pislik çox edər zatıqırıq,
Şəmşirin ilk. yarası öz qınına qismət olar (317,  s.41).
Zehni açıq  - mövhumatdan uzaq,  aydın  fikirli.
Zehni  açılmaq  - bir şeyi  dərk etmək;  əhvalı  açılmaq.
Zehni  durulmaq-  bir  xəstənin  və  ya  kədərli  adarnın  təzə 
şəraitə  düşdükdə  xoşhal  olması.
Zehni  koralmaq  -  yorğunluqdan,  həvəssizlikdəıı,  fiziki 
zəiflikdən yaddaşın korşalması.
Zeynal adamı  -  kişi tərəfin qohumları.
Zeynəb  adamı  gələr,  qapıdan 
tox  gedər,  Zeynal  adamı 
gələr,  aşpazxanadan  ac  qayıdar-  arvad  öz  tərəfinə  yaxşı 
yetişər,  kişi  tərəfə yox.
519

‘Beftruz
Z eynəb  adamı  -  Təbrizdə  arvad  tərəfin  qohumlarına 
deyilir.
Z əfəran  hambalı  -  özünü  əziyyətə  salmayan,  yumşaq 
yerin  işçisi.
Z əfəran  tək  saralm aq  - 
ağır  vəziyyətdən,  həsrətdən, 
təbii rəng-rufunu itirən adam.
Z əfəran  tək  məni  saraltmışdı,
K or qəza öz yolun gedən vəqti (306,  s.81).
Z əfərli yer -  bədənin ən vacib yerləri.
Yaxud,  Şahqulunun  zəfərli  yerindən  tutmadı,  onda  bəs 
necə olsun? (253,  s.375).
Z əhərin  tökmək  -  intiqam  almaq,  acıqlı  olduğu  bir 
adamdan fürsət düşən kimi  intiqam almaq.
Zəhri yarılm aq -  bərk qorxmaq.
O,  qalxmaq istədi,  dəm ir sarıldı,
X ortdan xəyal edib zəhri yarıldı  (74,  s. 186).
Z əqqəto - bir yemək,  ya bir d o nm a həddən artıq acı və ya 
duzlu  olanda işlənir.
Z əqqəto  yaxud,  zəqqəm   çörək  -  acı  və  keyfiyyətsiz 
çörək.