Heftruz л &1 's s L b e h r u z h ə q q I TÜrk deyiMLƏRİ

Əllli-dilli  itm ək  -  bir  nəfər  itir  və  ondan  heç  bir  xəbər 
çıxmır.
Bu dastan bir yaman dərd oldu mənə,
O  quş əlli-  dilli itdi ki,  itdi (292).
Əllli-dilli getm ək -  yəni  heç  bir nişanəsi qalmadan itmək.
Biçarə  əlli-dilli  itkin  düşübdür,  nə  bir xəbər var,  nə  də  bir
otər.
Əlli  əlli  üstündə,  bir əlli  də  onun üstündə  -  xərcə  düşən 
adam onun az-çoxluğuna fikirləşməz.
Əl  m ənim ,  ətək  sənin  -   sənə  pənah  gətirmişəm,  mənə 
yardım  et.
Bu əl mənim,  ətək sənin,
Ölürəm amandır,  Maral (230,  səh.  55).
Əl mənim,  ətək  soııin (129,  c.I,  s.335).
Əlsiz-ayaqsız --bacarıqsız.
M ən  hər  cür  olsa,  öz  başımı  girləyərəm,  vay  əlsiz- 
ayaqsızların  halına (72,  c.lll,  s.36).
234
‘B eftruz  ‘J fa jq i
Turk^deyim hri
Əl tutmaq -  köırıok etmək.
Onlar  da  fəqirlərə,  zəlillərə  əl  tutsunlar,  ehsanı,  xeyratı 
mənim  adımla  başlayıb  mənim  adımla  da  xətm  etsinlər  (144, 
s. 106).
Əl  ulağı -  hər bir  işdə  ondan istifadə  edilən adam.
M ənə çox vədələr etdin,  hamısı  oldu  yalan,
Əl ulağı kimi basdın belimə yaxşı palan (168,  səh.542).
Əl üstündə aparmaq  -  əzizləmək,  qayğı göstərmək. 
Əmcəyini  təndirə  yapmaq  -   qışqır-  bağır  salmaq. 
Yalandan ağlamaq.
Qardaş,  gözün  axtarmada qoy,  bir səni  tapsın,
Eşqin  tilisim,  dağlan  Fərhad kimi  çapsın,
Düşmən var  isə, əmcəyini  təndirə  yapsın  (306  s.6f>).
Əməli  azmaq  -  birdən-  birə  birinin  rəftarı  dəyişmək, 
yoldan  çıxmaq.
Əməlli-başlı -  hərtərəfli, kamil.
Ucundan qulağından  başa düşdüm,
Amma əməlli-başlı yox (35,  s.470).
Əmr  elə,  qar  yağsın  -  sənin  bu  buyruğun  qeyri-təbiidir, 
boş sözdür.
Əndə-məndə danışma - hədə mənasında işlənir.
O molla ki,  deyəcək əndə-məndə  minbərdə,
Məkanı Nöcədə, ya Saucbulaqda olacaq (300,  s. 104). 
Əndiz-əndiz -  ucsuz-bucaqsız.
Dəryanın  ortasındakı  əndiz-əndiz  su  təkin  qaranlıq 
burulurdu,  ləngər verirdi  (203,  s.15).
Əngəbəy -  çox danışan,  gücünü ənginə verən.
Şair qalıbdı pulsuz,  zorun veribdi əngo,
Fəryad onun əlindən,  xəlqi gətirdi təngə (301).
Əngəl- kələf -  başa bola olmaq.
Turanlılarız adiyi-şüğli  sələfiz biz 
Öz qövmümüzün  başına əngəl kələ fiz  biz (267).
Əngi  ənginə  keçmək  -   lap  arıq,  cılız  bir  Adam. 
Yoxsulluqdan,  aclıqdan,  qəmdən nəhayət dərəcədə  arıqlamaq. 
Heç  kəs deyə bilməz ki,  millət qalıb avara
235

Əngi keçib əngindən şalvarı olub para (69).
M ənim   sayeye-mərhəmətimdən  ehsan  plovları  yeyirdi. 
İndi əngi-ənginə keçib (201,  səh.  63).
Əngi 
qıfıllanmaq- 
həyəcandan, 
qorxudan 
danışa 
bilməmək.
B irinə xox eləyəndə qıfıllanır əngi (168,  səh.  442).
Əngi qadaxsız -  ağızda söz saxlamayan, boşboğaz.
Bir gözü  dar, bir boş, bir səfeh,
Əngi qadaxsız beşiminci paxıl (168,  s.847).
Ənginə  çəkmək  -  vurmaq,  təhqir  etmək,  yerində 
oturtmaq.
Hey gedər, hey gelər, ha mən əkərəm,
Dayanıb  dursa, ənginə çəkərəm  (Şükuhi).
Əngini  bağlamaq  -  susmaq,  qorxmaq,  nalıaqqa  etiraz 
etməmək.
Sun tutub bağlamadıq əngimizi,
Sadir etdik ora ferhəngimizi (168, s.166).
Ə ntər  m əşki  vermək  -  birinə  əzab  vermək,  başına  oyun 
açmaq.
Ə ntər  oynadan  -  xalqı  ələ  salan,  birinə  əziyyət  verən, 
təhqir edən.
Gah ən tər oynadır hacı,  gah zırna çaldırır
M əqsudi puldur, puldan ötrü biqərar olur (168,  s.915).
Ə nzəli balqabağı -  bacarıqsız.
B ilə-bilə  rolu  eləsinə  verir  ki,  o  da  səhnəyə  çıxdıqda 
Ənzəli balqabağına dönüb qalsın (72,  c.III,  s.284).
Ənzəli oynayır - çox o  yan- bu yana qaçmaq.
Ə ppək olub  göyə çəkilmək -  yoxa çıxmaq.
Fikir-xəyal  Şah  İsmayılı  lə  çulğalamışdı  ki,  yuxusu  bir 
əppək olub  qalxmışdı göyə (35,  s.257).
Ə rdək  quzu  -  anası  ölən,  yaxud  anası  yaxın  durmayan 
quzu,  qoyunçunun  əli  ilə  böyüyür.  Belə  quzular  ümumiyyətlə, 
bərkə  boşa  dözməyən  və  özü  kimilerini  sudan  çıxardan 
olmurlar.  Əlsiz,  ayaqsız adamları ərdək quzuya oxşadırlar.
Ə rəbzəngi -  yol kəsən.
236
T w ^^m bri
Bir  ona  baxın,  gör Ərəbzəngi  kimi  nə  kəsib  yolun  ağzını, 
iş yox,  peşə yox (109,  s.52).
Ərə  getmərik,  bəxt  açarıq  -  bizim  zəhmətimizdən 
özgələr faydalanar.
Əri  döymüş  arvadı  it  də tutdu bir yandan - bədlxıxtliyiıı 
üstünə bədbəxtlik gəlir.
Ərindiyindən erməniyə dayı deyir - çox tənbəl adam.
Ərindiyindən 
erməniyə 
dayı 
deyən 
Adıgözəl 
yol 
yeriməyə,  can Allaha verir (“Yol”,  17 oktyabr,  1990).
Əriyib  çöpə  dönmək  -  fikirdən  hədsiz  dərəcədə 
arıqlanıaq.
Sərçə  deyiı-:  hardasan  ay  yaz,  qış  əhədimi  kəsdi,  qırx  put 
canımı əridib çöpə döndərdi (103,  s. 101).
Ərk  etmək  - 
güvənmək, 
intizarı  olmaq,  yaxın  adam 
saymaq.
Ailəmizdə  yeganə  kişi  xeylağısan.  Sənə  ərkim  çatır.  Ona 
görə  deyirəm,  uşaqlarımızın  üstündə  gözün  olsun  (269,  səh. 
246).
Topraq  səbrlidir,  amma  bir gün  saxladığı  ərkləri,  niskilləri 
açacaq,  həmişəlik, örtülü saxlamaz (203).
Ərsin  boğaz - uzun,  arıq, ədəbsiz.
Ləngi  uzun, ərsin  boğaz,
Oturarkən ayaqların  masa üstə dırmaşdıran
E5u daylaqlar (284,  s.500).
Ərşini  özgə  təndirində  oynayır  -  ona-buna  dolaşmaq, 
özgənin  malına təcavüz etmək.
Ərşini  təndirlərin  govduşlannda  oynayır  -   özgənin 
işlərinə  müdaxilə etməmək.
Kimdi  bu  govduşlara  versin  bu  ərşindən  nicat?  (306, 
s. 172).
Ərş  xoruzııı  -  xalq  inamına  görə,  yer  üzündə  olaıı  xoruzlar 
yerin  yeddinci  qatında  olan  ərş  xoruzunun  ban  sosini  eşidəndən 
sonra banlarlar.  İlkin  səsləyən.
Əskik adam - ən pis,  yaramaz adam.
237

‘Beftruz  tä q tji
ттвЬшИтшяш
Mən bunları  qəzəm ətdə çürütməsəm,  məndən əskik adam 
yoxdu (195, с.II,  s.136).
Əski qapı, əski daban -  heç nə dəyişməyib.
İndi yazır əski qapı əski  dabanı birbəbir (72, c.III, s.231).
Əsgim  tüstülüdü  -  hamı  m ənə  pis  gözlə  baxır,  məni 
təqsirkar bilir.
Əskin  tüstülüdü?  Bəs  mənim  bu  çalğı-valğıda  nə  işim 
vardı? (84,  s.79).
Əsli  qaraçı  olandan  şalı  olmaz  -   əsli-kökü  olmayandan 
yüksək əməl gözləm ək olmaz.
Bir şəxsin ki, əsli ola qaraçı,
Hardan ki m ən onu şahan eyləyim? (32, с.П, s.  116).
Əslini danan q a tırd ır -  düz adam əslini danmaz.
Deyərlər,  “əslini danan  qatırdır!”  (253,  s.450).
Ətdaş etm ək -  ağır-yüngül etmək.
Ətdən divar çəkmək - sıx cərgə ilə dayanmaq.
Biz Hökmavarıq gəlmişik,
Ətdən divarıq gəlmişik.
Ətək  altı  -  gizli,  ikiüzlülüklə  həm  xurma,  həm  xuda 
dalısınca getmək.
Səngək qoyub  satır, ə tə k  altı da həşiş satır.
İranda  islam  Cümhurisi  adı  ilə  hakimiyyət  edən  fars 
şovinistləri  bu  günə  qədər  özlərini  müsəlman  adlandırsalar  da 
ətək  altı  Qarabağı  işğal  etmiş  erməni  daşnaklarına  hər  cür 
yardım, əsləhə verməkdən utanmırlar.
Ətəkdə  daş  saxlamaq  -  bir  savaşa,  mübarizəyə  hazır 
olmaq.
Ətəyimdə hələ də saxlamışam  daşlarımı,
Açmışam qəlbimizin bağlı qalan yollarını.
Ələkdən keçirtmək - məhrəm  bilmək, yaxın bilmək.
Ətəkdən yapışmaq -  yardım istəmək,  yalvarıb-yaxarmaq.
Ələsgər üz çevir şahlar şahma,
Yapış ətəyindən,  şikayət eylə (14,  səh.  30).
Ətənə - ölüvay, əlsiz-ayaqsız.
238
Təbrizdə 
bülbülün 
və 
serçənin 
yumurtadan  çıxan 
zamanlarına deyirlər.
Ey istanbullu  qardaş,
Nə  yapdın gəldin vətənə
Oldun ətənə (80,  s.94).
Yazın  son  ayında  ətcə  balalar  pərvaz  olanda 
fərələr 
səkəndə  olaydı ki,  insan xəyalı  da düzələydi kaş (204,  s.21).
Ətəyi 
başına 
atmaq 
-  həyasızlıq  etmək.  Haqsız 
başqalarına damğa vurmaq,  rüsvayçılıq etmək.
Bədəxlaq, hər sözə başına atar ətəyi (168,  səh.  228).
Ətəyi  ələ  verməmək  -   fürsəti  bada  verməmək, 
ələ 
verməmək.
Elə ki.,  atdı,  qaçar bəy,  ələ  verməz ətəyi.
Tutsalar şuxluqnan hamısı tapdarlar bəyi (168,  səh.265).
Ətəyindən  çəkmək  --  birini  ayıq  salmaq,  xəbərdarlıq 
eləmək.
Düşünüb dərindən
Ancaq babası çəkir ətəklərindən (328,  s.199).
Ətəyindən ə l çəkm ək -  buraxmaq.
Çəkm əz ətəyindən əlini, çəksə də hicran.
Eylər canını canına qurban səni  istər (264,  s.57).
Ətəyindən  daşı  tökmək -  bir işi  buraxmaq,  əl çəkmək.
Ona  görə  gəl  ətəyindən  daşı  tök,  Məhəmmədi  şaha  verib 
iki özü  ağırı  qızıl  alaq  (46,  s. 174-175).
Ətəyindən tutmaq -  birindən yardım gözləmək.
Ətəyinə  çörək  qoymaq  -  əlim ə  bir  iş  vermə  ki,  ziyanın 
çəkəm.
Ətəyi tozlu -  kasıb-kusub.
Ətəyi tozla dolanlar vətən etmiş köyünü
Səni sovmuş göyə köydən evi viran etmiş ( 354, s.28).
Ətəyivi  at dalına,  gör haran  görsənir -  bu  işi  ki  görürsən 
özünün,  ailənin zərərinədir.
Ət gətirməyib küftə istəyir - imkanından artıq iddiası olan.
Ət  gövduşuna  girmək -   normal  olmayan  bir  şeyi  normal 
saymaq.
239

Türfjäeyim hri
'Befiruz
m m äSL a
Yüz n əfər türk bir farsla bir yerdə  oturanda hörmət  adı  ilə 
başlayırlar  əvvəldən  axıra  farsca  danışırlar,  axı  deyən  yoxdu 
qardaş hörmət,  ədəb gəldi girdi ət gövduşuna?
Əti  acı  - xoşa gəlməyən,  acı  dil.
Əti  dırnaqdan  ayırmaq  -   iki  yaxm  adamın  arasına  ixtilaf 
salmaq.
M ən ayırmayıram,  ayrı  salmıram
Qardaşı qardaşdan,  arvadı ərdən.
Anam baladan, əti dırnaqdan,
Ürəyi ürəkdən,  qanadı pərdən (161,  №9,  s. 12).
Ət  ilə  dırnaq  arasına  girən  iylənib  çıxar  -  iki  doğma 
adamın  arasına girmək istəyən  axırda çox pis vəziyyətə düşor.
Ə tindən  kəsmək  -  
bir  işi  nəhayət  hövsoləsizliklə, 
narazılıqla görmək.
M irza  Abbasqulu,  salaməleykum,  dedi.  Amma  elə  bil 
ətindən kəsib verdi  (201,  s.209).
Ətini tökmək -  mənasız söz danışmaq.
Zalxa,  Allahı  sevirsən, ətimizi tökmə,  az danış (5, s.59).
Ətin  suyun  artırmaq  -  bozbaş,  piti  Azərbaycanın  milli 
yeməkleridir.  Bu  deyim qonaq gələcəyi zamanı işlənir.
Əti  pişiyə  vermək  -  cinsi  təcavüzə  məniz  qalmaq, 
namusunu əldən vermək
Yenə qorxardı  məbada əti versin pişiyə (168, s.480).
Əti  sənin,  sümüyü  mənim  -   keçmişdə  valideyn  uşağı 
m ədrəsəyə  gətirəndə  mollaya  belə  deyərdilər.  Yəni  döy,  elm 
öyrət.
Bunu da ki, verirəm sənə, əti sənin, sümüyü mənim (9, s. 110).
Əti  sümüyündən çoxdur - yeməyə fikirləşən,  arsız adam.
Əti  şirin -  xoşa gələn,  mehriban.
M əcazi  m ənada  kinayə  ilə  bir  nəfəri  təhqir  etmək  üçün 
onu dəvə  ilə bir nəzərdə tutaraq əti  şirin  deyirlər.
Əti  tö k ü lm ək   -utanmaq,  başı  aşağı  olmaq,  xəcalət 
çəkmək.
Nəməm deyir gel verək,
D ədəm  deyir qoy görək,
240
!Befiruz  ffbqdi
Ətin tökülsün bacı,
Sən də bir dillən görək (38).
Oğlanın əlləri təndir kösöyü-
Böyü  oğlum,  yeni  insan kim  sürətlə böyü.
Deyəcəksən ona baxsan ki  qabandır sifəti,
Adamın  gör tökülməzmi əti..
Canlıdır,  kündəyə  bənzər  ayağı  (S.Rüstəm,  “Yaxşı 
yoldaş”)
Ətrafında  çəkic  vururlar,  deyir:  “nə  tappatapdır?”  -
ətrafda baş verənlərdən xəbəri o İnamaq.
Axmaq  kişi,  budur  tamam  on  ildir,  dörd  ətrafında  çəkic 
vururlar,  son deyirsən nə tappatapdır (129,  c.I,  s.441).  ,
Əttar dükanı  -  ağla gələn hor şeyi  burada tapmaq olar.
Son qəssab ol,  mən davar,
Sinəm əttar dükanı,
H ər nə desən,  məndə  var (1.68,  s.258).
Ət  torbası -  bacarıqsız,  ağılsız adam.
Hamısı  bəhanədir,  ömrünü ziyafətdə keçirən o ət torbası  at 
beliııə qalxıbsa,  demək qəsdi  var (144,  s.49).
Əvəzin  bədəl adlı  oğlııı var -  dünya əvəz-əvozdi.
Əyin  başlı -  qəşəng geyinmiş.
Əyni  panldar,  qarnı  qurııldar  -  yalandan  özünü  varlı 
göstərən,  zahiri  ilə batini bir-birim tutmayan.
Əyri  baxmaq -  kəc baxmaq.
Noğul yoxdursa,  sən  m əndən bezarsan,
Tələbkar tək durub əyri baxarsan (80, c.II, s.265).
Əyri buynuz göstərm ək -  işin düz gətirməməsi.
Yalqıza dünya,  Nəsira, əyri buynuz göstərər,
Çox  iti, çox əyri qandır buynuzu qıpqırmızı (241,  s.41). 
Əyri  xiyar -  dərdə dəyməyən, xoşa gəlməyən.
Yüz aqilanə  söhbət babet naharə dəyməz,
Cənnət,  nəimsizsə  əyri  xiyaro  dəyməz  (  Molla  Abbas 
İftixare Zünuzi).
Əyri  otu ru b  düş  danışmaq  -  səhvləri etiraf etmək.
Gəl bir az əyri otur,  düz danışaq,
241

‘Beihvz
шш
2
% ш
^ u r ^ a jm b r i
Şah sən ol, ya mən  olum, varmı maraq? (72,  с.Ш,  s.3 13). 
Yox bu işin  başqa bir hikməti,  ya məktəbi 
Əyri otur düz danış,  vazeh edək söhbəti ( Valeh,  s. 192). 
Leyk gəl indi biz əyri oturaq  düz danışaq,
Elə  bil  ki,  küsiilüydük,  təzədən  gəl  barışaq  (S.Ə.Şirvani,
s.69).
Əyri otur,  doğru söylə (229,  s.33).
Ə yri-üyrüsü  şiiimşə  suvaqda  çıxar  -  iş  kamil  olmayınca 
onda çatışmamazlıqlar olar.
Əzrayılla  çilingağac oynamaq-  ölümdən qorxmamaq. 
Vəzir  ona  gözağartması  verib  dedi.  Onu  bil  ki,  Əzrayılla 
çilingağac oynamaq istəyirsən (46,  s. 130).
Əzvay tuluğu  -  acıdil,  qaşqabaqlı,  üzünü  turşutmuş.
242
SeÄros 
ftiqqi
Tür^deyimhri
-F-
Falm  açmaq -  fikrinə  düşmək, niyyətinə  düşmək.
Ələsgər:  «Bizi  bu qonaqcıl  yerə  olarmı aparasan?»
-  Vallah,  bu kəndin  lalını  açma.  Bu  kənd  qonaq  a’an  deyil 
(14,  2-ci cild,  səh.  357).
Farsın  düz sözü  oraq  kimidir - oraq əyri olduğu üçün  düz 
danışan  fars  da  yalançı  olar  -  anlamındadır,  iranda  fars 
şovinizminin  acısını  çəkən  millətlər  tərəfindən  yaradılmış 
deyimdir.
Fayton  atı  - dərdə dəyməz, ərdəmsiz adam  
Fələkdən bac almaq -  istəyinə çatmaq.
O gün  namərd fələkdən bac alın  siz,
Uçub göydə günəşdən tac alın  siz (80,  c.II,  s.268). 
Fələkdən  bir  gün  çalmaq  -   özii  üçün  yaxşı  bir  gün 
keçirmək.
Gənclik müftə  imiş,  qocalıq baha,
Fələkdən gün çalaq, ömürdən ömür (328,  S. 141).
Fələkdən  gün  oğurlamaq  -  işi  çox  olan  bir  adamın 
sevdiyi  adama,  yaxud özünə gün ayırması.
Fələkdən kam almaq -  ürəyi  istəyən arzuya yetirək. 
Fələkdən kam almaq -  istəyinə çatmaq.
Sonra de ki, ey düçari-alam,
Bu çərxi-fələk kimə verib kam (80,  II, s.246).
Fələk kəndirimi kəsib -  arzusu gözündə qalmaq.
Mən  aşıq,  əsdi fələk 
Səbrimi  kəsdi fələk.
Hər yerdə çadır qurdum,
Kəndirim kəsdi  fələk (148,  səh.  24).
Fələk qarğıyıb -  işin düz gətirməməsi,  dolaşığa düşməsi. 
Yüz min bəndə  neyləsin,
Bir fələk qarğamışa (33,  səh.  31).
Fələk məni vurub -  taleyin zərbəsi.
Apar məni  bəndə  vur,
Zülfün ilə kəm əndə vur 
Fələk məni vurubdur.
Əsirgəmə sən də vur (33,  s.149).
Fələyin  felinə  düşmək  -   fələyin  sözünə  aldanmaq, 
fələyin  yaman günləri ilə rastlaşmaq.
Bu ömrü bizə kim  biçdi
243

Fələyin felinə düşdük (260,  səh.  100).
Fələyin gözdən salması -  taleyi gətirməmək.
Yazıq Ələsgəri oda salıbdı,
Fələk gözdən  salıb,  o da salıbdı (32,  c.II,  s.  26).
Fələyin göz əyməsi/ kərtı  baxması -  taleyin dönməsi. 
Əziziyəm baxtı kəm,
İqbalı kəm,  baxtı kəm,
M ən fələyə neylədim,
Fələk mənə baxdı kəm?
Zamandır bizlərə  fələk göz əyib,
Polad üz qılınclar qında paslanıb (284,  c.II,  s.302).
Fələyin  kam alması -  yaman günə düşmək.
Fələyin  keçisini  görmədik  -  keçi  türk  mifologiyasında 
insanların, 
qəhrəmanların, 
hətta 
tanrıların 
himayoçisidir. 
Günümüz ah-vay ilə keçdi,  yaxşı  yaşamadıq.
Fələyin beş keçisi var,  hərəsini bir gün bir  adamın  qapısına 
ötürər,  gün gələr ki,  biz  do  bu  qara günlərdən  qurtarararıq  (  “ İki 
dost” ,  s. 177).
Fələyin qəminə  getmək -  bada getmək.
Yaman  gedəcəkdik  fələyin  qəminə,  Allah  üzümüzə  baxdı 
(1,  s.27).
Fələyin  nərd  atması  -   işlərin  düz  gətirməməsi, 
gözlənildiyinin əksinə cərəyan etməsi.
Birdən görənək fələk atdı nərdim 
Ç əkərək xoş günü ahı  sərdini  (261, səh.  323).
Fələyin sillisinə rast gəlmək -  böyük  fəlakətə uğramaq. 
Fəlfəlləm ək- əldən  düşnək, qocalmaq.
Fəlsəfə toxumaq -  faydasız söz demək (77,  səlı.5)..
Fərəsi tərsə düşüb- özünü itirmək.
Fərhad kimi külüng çalmaq- çox əzab-əziyyət çəkmək. 
Neçə  ildir  Fərhad  kimi  külüng  vururam,  bu  səhnəni  məıı 
düzəltmişəm (72, c.III,  s.75).
Fərli cücə  yumurtadan  bəlli  olar -  bir  şeyin  yaxşılığı  ilk 
gündən gözə vurar.
Fərmanh dəli -  dəliliyi təsdiqli  xəstə bir insan.
F ətə və a r  -  işin yolu.
M irzə M əmməd dəxi o  fətovü- zirin bilməz,
Kim   ki  məşuq  ola,  öz  zülfü-osirin  bilməz  (  “Keçmişdən 
gələn səslər”,  s.87).
Fm  /fırt  deyib  burnundan  düşüb -  iki  adamın  biri-birinə 
çox bənzəməsi.
•шш^твтшттт33тш1^
244
Hirl^da/vnhn
‘B efcu z
  İl
Sən  öləsən,  elə  bil  fırt  eləyib  Balaqədeşin  burnundan 
düşüb  (9,  s. 116).
Fındıq- fındıq  danışmaq  - boş-boş danışmaq.
Fır-fır fınldamaq -  çox  sürətlə  işləmək,  zamanın  sürətlə 
keçməsi.
Bütün gün  fır-fıra kimi  fırlandım  iburda (142,  səh.  87.).
Fırıldaq  çevirmək  -   yəni,  özünü  müsəlman  göstərib, 
birini  aldatmağa çalışmaq.
Kənd  mollası gündə min təsbeh  fırıldaq çevirir.
Fısı  yatmaq  -   qəzəbi  so^mmaq,  kini  -küdurəti  kənara 
qoymaq.
Bunlara nə oldu belə? Nöşüıı bunların  fısı yatdı?(l,  s.23).
Fısqırtmaq  -   siqaretdən  xoşlanmayanlar  siqaret  çəkməyi 
belə  adlandırırlar.
Az çubuq fısqırt,  səni  şahı- Xorasan, Əmqızı  (301,  səh.  25).
Fışqasını  sındırdım  - qalib  gəldim,  səsini kəsdim,  yerində 
oturtdum.
Fikrə  düşmək -  xəyal etmək,  yeni bir fikrə düşmək.
Qadının  üzünə  təəccüblə  baxdı,  dərin  bir  fikrə  cumdu
(234,  s.446).
Filanının ipi ilə quyuya düşmək olmaz -  yəııi  güvənməli 
adam deyil,  sözünün  üstündə durmayan  insandır.
Öz-özünə  astadan:  Arvad  ipi  ilə  quyuya  düşdün  -   dedi 
(348,  səh.  121).
Filankəsin  ayağı  biləni  biizim  başımız  bilmir  -   o  çox
savadlı,  təcrübəlidi.
Əlbəttə,  Şahqulu  əmiuşağırıın  ayağı  biləni  bizim  başımız 
bilməz (253,  s.326).
Fil-fincan  -  ər-  arvadın  zahirinin,  gəlirlə  çıxarmın  bir- 
birinə uyğun olmaması.
Ev xərci  ilə dəram əd filü -fincana bənzər (340,  s.20).
Fili  fincan  görmək  -  ağlı  başında  olmamaq;  hər  şeyi 
olduğu kimi  görməmək.
Atamın (Rza xanın) yadigar:  təxtimi  lərzan görürəm,
Gözümün  nuru  qaçıbdır,  fili  fincan  görürəm.  (Haşım 
Tərlan,  s.29).
Fil qulağında yatmaq -  dünyadan xəbərsiz olmaq.
Elə  bil  sən  də  fil  qulağında,  yatmısan,  ey  zalım  oğlu.  Heç 
şeydən xəbərin yoxdur (62).
Filürəkli -  qorxmaz, cəsur,  igid,
Yaman dözümlüdür, fil ürəyi var (54,  səh.  44).
245

Turfjiteypnhri
‘Betvuz
mmİäem
Fincan  oynatmaq  -  naz  -işvə  gəlmək,  gülünc  h ə rə k ə t 
eləmək.
Fincan oyııatsa, nigarım,  çarə yox,  səbr eylərəm,
Turşuda gər qaş-qabağm,  nazlı yarım xoşlaram (224,  s. 19). 
Fironluq  eləmək  -  ağalıq,  hökmranlıq eləmək:  A llaha  asi 
olmaq,  harınlamaq,  qan tökmək,  zor demək.
Taxta çıxdı  yenə firon,
Ağız açdı zindan bizə (Sahirin  çap olunmamış şeri),
Firon belə küfrə düşüb,
Allah dedi özünə.
Lakin cavab tapmadı  o,
Musanın  həqq  sözünə  (Bakıxanovun  seçilmiş  əsərləri,  səh
446).
Fişəngə  qalxmaq -  dava qırğın  salmaq.
Qalxdı  fişəngə,  o ki var ağzına gələn sözü dedi m ənə  (129, 
S.39).  ^
Fitilbörkdən  gəlmək  -çox  böyük  adamdı,  çox  böyük  iş 
görüb.  “Fitilbörk”  Peterburqun  el  arasında  dəyişdirilmiş  adıdır. 
Ən uzaq  yer,  elmin,  sənətin mərkəzi  kimi  başa düşülürdü  Başqa 
bir  deyimdə  “Fitilbörkə  də  getsən,  golb  taparam”  şəklində  bu 
fikir özünü göstərir.
F ü rsəti  fötə  verm ək -  fürsəti əldən verməmək.
Əlivə to  düşüb,  day fürsəti  fötə  vermə (9,  s.173).
246
’B efauz  Jbqqi
TÜT^^jjbnbri
-G-
Gavıuır  əkməgi  yeyən,  gavur  qılıncı  çalar  -yad  çörəyi 
yeyən,  yad  elə xidmət edər.
G avur ölüsü  -  çox ağır bir şey,  çalışmalı  yerdə  əlini  ağdan 
qaraya vurmayan adama deyilir.
Gecə  mollası  -ümumiyyətlə,  arvadı  molla  kimi  nifaq 
salana,  başqalarının  əleyhinə  təhrik edənə  bənzədərlər.
Gecəni  gündüzə  qatmaq  -gecə-gündüz işləmək.
Gecənin  bağrını  dəlmək -soyuq.
Və qaranlıq gecələrin  bağrını dəlsin (337,  I,s.54).
Gecənin  gülləsi  gündüzün  s illə s ir a n   yaxşıdır-  gecə 
adam  xətərli  işlərə  gedib  güllə  ilə 
<ürülsə,  gündüz  caamat 
içində bir şillə yeməkdən yaxşıdır.
Gecənin züyüldağı səhərə tapılm ış  olar/ bu  günün ölkəsi 
səlıərin  quyruğundan  yaxşıdır  -fürsət  olduqca  işi  vaxtında 
görmək  yaxşıdır.
Gecə  gəl,  vecə  gəl -   yəni  hər  vaxt  gəlirsən  gəl,  bir dərdə
yara.
Gec  gələn  qonaq  öz  kisəsindən  yeyər  -   çağırılmamış 
qonaq  lıər nə olsa,  yeyər.
Gec go İon qonaq öz kisəsindən yeyər (9,  s.17).
Gec  gəlib  tez  öyrəşən  -  gördüyü  hər  şeyi  tez  öyrənmək 
istəsə də, buna nail olmayan.
Gec  gəlib tez öyrəşənlər üzlərə çəkmiş  niqab,
Hər yalançı  çöhrədən rəddi-niqab olsun gorok.