HƏQİQƏTİ baki – 2011 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu naiLƏ SƏMƏdova insan, zaman və HƏyat

Daha öncə qeyd edilmişdir ki, görkəmli şəxsiyyətlərin hə­yat və fəaliyyətlərinin öyrənilməsində şəxsi fondların mühüm əhəmiyyəti vardır. Bu mənada akademik Əbdülkərim Əlizadə özəlliklə qeyd olunmalıdır. Onun şəxsi fondunda [66] tədqiqat əsərləri, kitabxanası və müxtəlif sənədlərlə yanaşı tərcümeyi-halı, xatirələri, məktubları da saxlanılır. Alimin həyat və fəa­liy­yətinin öyrənilməsində bu materialların önəmi əvəzsizdir. Üç səhifəlik tərcümeyi-haldan bəlli olur ki, hələ 1926-cı ildə fəhlə fakültəsini bitirən alim Leninqrada ezamiyyətə gön­də­ril­miş, orada tibb institutunda altı ay oxuyandan sonra Leninqrad Şərqşünaslıq İnstitutuna keçirilmişdir. Əbdülkərim Əlizadənin İraq, İran, Türkiyə səfərlərindən aldığı təəssüratlar maraqlı xa­ti­rələr toplusunun yaranmasına əsas olmuşdur. İraq xatirələ­rin­də müəllif ölkənin tarixi mövqeyindən, əhalinin geyimindən, ictimai mənşəyindən danışır, Mədain xərabələrini, Füzulinin qəb­rini ziyarət etməsindən söhbət aşır. 1966-cı ildə iranşü­nas­ların ümumdünya konqresində iştirak etmək üçün Tehrana olan səfər İran xatirələrini meydana gətirmişdir. Alim kon­qres­də «Səlcuqların İranda hakimiyyəti tarixinin ictimai-iqtisadi əsaslar üzrə dövrləşdirilməsi» mövzusunda fars dilində məruzə etmişdir.

Əbdülkərim Əlizadənin 1970-ci ildə Ankara şəhərində Türk Tarixi Qurumunun VII konqresində iştirak etməsi «Fay-dalı sə­fər» xatirələrinin yazılmasına səbəb olmuşdur. O, xatirələrində 1265-1290-cı illərdə tikilmiş Aslan xan məscidinə, Əhməd paşa məscidinə, Ankaranın etnoqrafiya muzeyinə, Boğazköy ad­lanan yerə getdiklərindən bəhs edir. İstanbuldakı Topqapı sa­rayı və Aya Sofiya məscidi alimdə xoş təəssürat yaratmışdır. Ə.Əlizadə konqresdə iqtisadi məsələlərdə Nizamülmülk, Rəşi­dəddin və Məhəmməd Naxçıvaninin fikirləri arasındakı oxşar cə­hətlərdən məruzə etmişdir. Alimin arxivindəki məktublar onun bir sıra ölkələrlə geniş əlaqəsindən soraq verir. 1939-cu ildə Nizami Gəncəvinin 800 illiyi ilə əlaqədar yubiley ko­mis­siyası təşkil olunmuşdu. Komissiyanın sədr müavini Rəsul Rza və SSRİ EA Azərbaycan filialı Rəyasət Heyətinin sədr müa­vini Əhəd Yaqubov Ermitajın direktoruna göndərdikləri 29 av­qust tarixli məktibda xahiş edirlər ki, Ə.Əlizadənin başçılığı ilə Nizami əsərlərinin elmi-tənqidi mətnini hazırlayan briqada Moskva və Leninqradın kitabxanalarındakı əlyazmalardan isti­fadə etsin. Bu məqsədlə Ə.Əlizadəyə qiymətli əlyazmaların fo­tosurətini hazırlamaq tapşırılmışdı. 29 aprel 1969-cu il tarixli məktubdan isə aydın olur ki, akademik Ə.Əlizadə «Azər­bay­can Türk Teatrosunun müxtəsər tarixçəsi» kitabını Nizami adı­na Azərbaycan ədəbiyyatı muzeyinə bağışlamışdır. Bununla əla­qədar muzeyin direktoru Abbas Zamanov və elmi fondlar şö­bəsinin müdiri Həmid Məmmədzadə akademikə dərin təşək­kürlərini bildirir və dəyərli hədiyyənin 6532 inventar nömrəsi ilə muzeyin fonduna verildiyini göstərirlər. Gələn məktubların bir çoxu İngiltərədəndir. Məsələn, Mançester Universiteti iran­şünaslıq şöbəsindən B.Q.Martin Nizami Gəncəvinin «Sirlər xə­­zinəsi» poemasını göndərdiyi üçün ona öz təşəkkürünü bil­dirir. Başqa bir məktub Londondan yazılmışdır. Məktub müəl­lifi V.Minorski dostundan çoxdan xəbər olmamasından şika­yətlənir, sonra isə qeyd edir ki, «yəqin «Dəstur əl-katib» sizin vaxtınızı çox alır». Bütün bu sənədlər alimin həyatını, özəl­lik­lə yaradıcılığını öyrənmək baxımından çox dəyərli və önəm­li­dir.

Alimlərin şəxsi arxivlərində qorunub saxlanılan bir çox sə­nədlər son illər üzə çıxarılaraq nəşr edilməkdədir. Görkəmli alim Məmməd Cəfər Cəfərovun uşaqlıq və gənclik illərindən baş­layaraq keçən yüzilliyin 50-ci illərinə qədərki olayları əks et­dirən «Xatirələr»i şəxsi arxivindən əldə edilərək akademik İsa Həbibbəyli tərəfindən çapa hazırlanmaqdadır. Elmiliklə bədii­li­yin vəhdətindən yoğrulmuş «Xatirələr»i Azərbaycan memuar ədə­biyyatı tarixində yeni əlavə kimi dəyərləndirən tərtibçi qeyd edir ki, «tərcümeyi-hal faktları və ictimai proseslər əsa­sında yazılmış «Xatirələr»dəki bədiilik amili bir çox məqam­larda bu əsər haqqında epik janrda qələmə alınmış povest, ya­xud roman səviyyəsi təəssüratı yaradır. «Xatirələr» akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun tərcümeyi-hal görüntüləri, ömür-gün notları olmaqdan qat-qat çox tale romanıdır. Bu dəyərli me­muar bir şəxsin həyat hekayəsinin fonunda bir əsrin keş­mə­keşli mahiyyətini açan, həyatın dibindən XX əsrin böyük bir dövrünün ədəbi-ictimai mühitə qədərki dolaylarını təmsil edən insanlarının talelərinin əsəridir. Bu, mütəfəkkir alim Məmməd Cəfər Cəfərovun yaşadığı epoxa haqqında müşahidələri, təəs­sü­ratları və düşüncələrinin romanıdır» [108]. «Ədəbiyyat qə­ze­ti»nin səhifələrində dərc edilmiş «Qəzet də bir məktəbdir» [48] adlanan parçada memuaristin «Ədəbiyyat qəzeti»ndəki fəaliyyəti əks olunursa, «Səməd Vurğun haqqında məqalə və məruzə» [49] adlanan parça daha çox məqalə səciyyəlidir. Bu baxımdan akademik İsa Həbibbəyli çox haqlı olaraq yazır ki, «daha çox həyati müşahidələrin hekayətindən yoğrulan yazıçı xatirələrindən fərqli olaraq, Məmməd Cəfər Cəfərovun xatirə­lə­rində elmdən gələn təhlil, dəyərləndirmə, müqayisə, şərh, mü­nasibət kimi amillərin də özünəməxsus yeri və rolu müşa­hidə olunur. Bu, akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun yüksək alimlik qədər də mükəmməl yazıçılıq qabiliyyətinə malik ol­du­ğunu bəyan edən nümunədir... Ədəbiyyatşünaslıq sahəsində elmi məktəb yaratmış Məmməd Cəfər Cəfərov «Xatirələr» əsəri ilə bənzərsiz, fərqli və çox səviyyəli yaradıcı şəxsiyyət olduğunu da nümayiş etdirmişdir. Bu, milli memuar ədəbiyyatı tarixində Azərbaycan ədəbiyyatını alim xatirələri ilə zəngin­ləş­dirən əsər kimi də mühüm əhəmiyyətə malikdir» [108].

Memuarlar özlərinin yaranma prosesinə və məzmununa görə mürəkkəb mənbələrdir. Onların yaranma prosesinin əsa­sın­da memuaristin tarixi hadisələri yaddaşında həkk olunması, onları necə görüb (və ya görmək istəməsi) dayanır. Yaddaşın zəifliyi əksər hallarda həqiqətin təsvirində təhrifə gətirib çıxa­rır. Subyektiv faktor tarixi mənbələrin təkcə memuaristin yad­da­şında qaldığı kimi təsvirində deyil, həmçinin keçmiş hadi­sələrin dərk olunmasında da özünü daha çox göstərir [287, s.9]. Xatirə müəlliflərinin bəziləri faktların dəqiqliyini qeyd edər­kən xatırladıqlarını bildirir, bəziləri isə yaddan çıxar­dıq­la­rını etiraf edirlər. Hadisələrin baş verməsi ilə qələmə alındığı vaxt nə qədər az olsa, memuarist onu daha yaxşı xatırlayır. Bə­zən hadisələr memuaristin yaddaşından silinir və ya yadda­şın­da zəif formada qalır. Bəzi müəlliflər isə faktın dəqiq olub-ol­ma­masının fərqinə varmadan öz fikirlərini qeyd edirlər. Mə­sə­lən, Əli Səbri xatirələrində [218] Naxçıvan ədəbi mühitindən danışarkən 1905-ci il inqilabının təsiri ilə yaranan bir klubun fəaliyyətini yada salır. Bu klub Naxçıvanda «Ərbab Məhəm­məd» adı ilə tanınan bir dükanda yerləşirdi. Burada qəzetlər oxu­nur, məqalələr təhlil edilir, fikir mübadiləsi edilirdi. Əli Səbri klubun əsas iştirakçıları sırasında Baxşəli ağa Şahtaxtlı, Nəsrulla Şeyxov, Qurbanəli Şərifov, Əsəd ağa Kəngərli ilə bərabər Məhəmməd Tağı Sidqinin də adını çəkir. Halbuki M.T.Sidqi bu dövrdə artıq dünyasını dəyişmişdi.

Elmi işdə memuarlardan istifadə etməyin öz xüsusiyyətləri var. Hər şeydən əvvəl onu nəzərdə tutmaq lazımdır ki, bu, sub­yektiv mənbədir. Yaddaş bəzən memuaristi yanıldır, o ya ha­di­sələri qarışdırır, ya bir neçə epizodu birində birləşdirir, ya da epi­zodu yaddan çıxarır. Buna görə də tədqiq edilən hər bir me­muar mənbəyinin dəqiqliyi ciddi şəkildə yoxlanılmalıdır. Yəni yazıçının həyat və yaradıcılığı haqqında olan faktlarla birlikdə «əfsanələr» qəbul edilməməlidir.

Daha öncə qeyd edildiyi kimi bəzi müəlliflər öz tərcü­me­yi-hal və xatirələrini, bəziləri başqaları haqqında xatirələrini ya­zı­ya köçürürlər. Bir çoxları isə ayrı-ayrı tanınmış insanlar haq­qın­da kitab yazarkən başqalarının həmin şəxsiyyət haq­qında xa­tirələrinə əsaslanırlar ki, bu da həmin əsərin daha dol­ğun alın­­masına gətirib çıxarır. Azərbaycanda roman janrının ya­ran­masında və formalaşmasında özəl xidmətləri olan Manaf Sü­ley­manovun (1912-2001) Hacı Zeynalabdin Tağıyev haq­qın­da yazdıqları bu qəbildəndir. Tağıyevin həyatını, cəmiyyətdə tut­duğu mövqeyi, xeyriyyəçilik fəaliyyətini, o dövrün siyasi mən­zərəsini, ictimai durumunu işıqlandırmaqla yanaşı müəllif bir çox xatirələrdən  Hacının qızı Sara xanımın, qız nəvələrindən birinin söhbətlərindən, kürəkəni Zeynal bəy Səlimxanovun, mü­əllim və yazıçı Sultanməcid Qənizadənin, aktyor Sidqi Ru­hul­lanın, rəssam Əmir Hacıyevin, müəllim Əlməmməd Mus­ta­fayevin, «Cəmiyyəti-xeyriyyə»nin işçisi olmuş Məmmədrza Müs­limzadənin, müəllim Ağaməmməd Səlimxanovun, Əlab­bas Müznibin, əməkdar müəllim Mirzə Məmməd Zeynallının nəql etdikləri xatirələrdən, həmçinin Həmid Sultanovun 1924-cü ildə rus dilində çap etdirdiyi «İz proşloqo» kitabından ya­rar­lanmışdır.

Müəllif Hacı Zeynalabdin Tağıyevin «Həblül-mətin» qəze­ti­nin nəşrinə kömək göstərməsi barədə bunları bildirir: «...in­qi­labdan əvvəlki mətbuata nəzər saldıqda Tağıyevin nə qədər xe­yir­xah işlərin səbəbkarı olduğu hamıya məlum olur. Təkcə Rusiya şəhərlərinə yox, İran, Hindistan, Misir, Türkiyə və di­gər ölkələrə də yardım əlini uzadırdı. Hindistanda çıxan «Həb­lül-mətin» qəzetini maddi vəsait olmadığına görə nəşr edə bil­mirdilər. Hacı vəsait göndərir, qəzet fəaliyyətə başlayır» [227, s.91]. Mir Seyfəddin Seyidov H.Z.Tağıyevin Qafqazda məşhur olmasını ona göndərdiyi qəsideyi-mədhiyyəsində bu misralarla bildirmişdir:

Dərgəhində nə qədər xəlq çatır ehsanə,

Nemətin qismət olub hər tərəfə, hər yanə.

Baisi-tərbiyəsi olduğunun sanımı var,

Qeyri dövlətlilərin sən kimi ehsanımı var?

Ya ki, qız məktəbini rişteyi-təhrirə çəkim,

Nə qədər sərf eləyibsə gör ona ta zərü sim.

Müxtəsər yoxdu bu Qafqazda himmət sənə fərd,

Bəlkə az tapılar ruyi-cəhanda belə mərd [105, s.93].

Hacı Zeynalabdin Tağıyevin xeyriyyəçilik fəaliyyəti, mək­təb­lər açması, şollar suyu çəkdirməsi, fabrik və binalar tikdir­mə­si və başqa gördüyü işlər Manaf Süleymanovun digər sə­nəd­li romanında  «Neft milyonçusu» əsərində təsvir olun­muş­dur. Müəllif bu əsərində də bir çox xatirələrə əsaslanmış və onlardan istifadə etmişdir. Öz quruluş və xüsusiyyətinə görə əvvəlkilərə bənzəyən «Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gör­dük­­lərim» əsərində müəllif təsvir olunan olayların iştirakçısı olmasa da müşahidə etdiklərini, oxuduqlarını və eşitdiklərini qələmə almışdır. Manaf Süleymanov öz həyatını isə «Son ba­hara çatdıq» əsərində qələmə almışdır. Xatirələrdə təsvir olu­nan hadisələr 1926-cı ildən bizim günlərədək olan dövrü əhatə edir. Digər memuar tipli əsərlərində olduğu kimi müəllif bu əsərinə də başqalarının xatirələrini daxil etmişdir. Bu xatirələr çox maraqla oxunur və dövrün tanınmış insanları haqqında mə­lumatları daha da zənginləşdirir.

Memuaristin öz xüsusi xatirələrinə başqa şəxslər tərə­fin­dən yazılmış müasirlərinin hekayələri daxil olduqda məlum mə­lumatlar bir daha dolğun olur və əvvəl söylənilmiş fikirlər son­rakının sözləri ilə öz xüsusiyyətini itirir. Lakin onunla razı­laş­maq çətindir ki, nəql edənin xatirələri bizə yalnız başqa­sı­nın, o hekayəni qələmə alanın xatirələri vasitəsi ilə gəlib çat­mış­dır. Müstəqil əsər kimi formalaşan memuarlardan tamamilə fərqli bir çox şifahi xatirələrin yazıya alınması məlumdur. Ya­zını yaradanın rolu yalnız hekayəçinin danışdıqlarını dəqiqliyi ilə verilməsindən və onu ədəbi şəklə salmasından ibarətdir. Bu mə­nada Manaf Süleymanovun ömür dastanını onun danışdıq­ları əsasında qələmə alan professor Nizami Cəfərov etiraf edir ki, «mən bu kitabın müəllifindən çox tərtibçisiyəm, sözün müs­tə­qim mənasında əlinə qələm götürüb yazanıyam  hadisələrə, faktlara müdaxilələrim ancaq ən zəruri hallardadır...» [50, s.4]. O, yazıçının əsərlərini təhlil edir və o zamankı tənqidin gəldiyi nəticələri açıqlayır. Kitabda yazılanların çox hissəsi Manaf Süleymanovun özünün yazdığı xatirələrin bir növ təkrarı olsa da, yazıçının ömür yoluna nəzər salmağa bir daha imkan verir.

Yazıçı Çingiz Həsənoğlu qeyd edir ki, «ədəbiyyatımızda me­muar janrına aid əsərlər az deyil, amma çox da demək ol­maz, çünki (misal üçün, rus ədəbiyyatı ilə müqayisədə) ədəbi pro­sesdə xatirələr axın şəklini almamışdır. Bəlkə də yanılıram, amma bizdə gündəlik formasında yazılar, məncə, yox dərə­cə­sindədir» [110, s.125]. Yazıçının «Azərbaycan» jurnalında dərc etdirdiyi gündəliyindən səhifələr 1964-cü ili əhatə edir. Gündəlik bir qədər ağır oxunsa da o illərin iqtisadi, siyasi ab-havasını, yazıçı və şairlərin həyatında baş vermiş maraqlı olay­la­rı əks etdirmək baxımından diqqət çəkir. Yazıçı Moskvada ya­şadığı üçün təbii ki, gündəliyini də orada tərtib etmişdir və onu bu işə Əziz Şərif həvəsləndirmişdir. O, Çingiz Hüseynova dönə-dönə deyərdi: «Gündəlik yazmaq, aldığın məktubları, hətta dəvətnamələri belə qoruyub saxlamaq, yazı-pozuda səli­qəli olmaq ...  bütün bunlar mədəniyyət əlamətidir» [110, s.125].

Xarici mühitin insan həyatında həlledici təsiri olsa da hər bir insan öz mənəvi dünyasını əsasən özü yaradır. İnsanın da­xili aləminin yaradıcı qüvvələrindən biri onun düşüncəsidir. Dü­şüncə insanın mahiyyətinə daxildir. «İnsanın həyat haq­qın­da düşüncəsinin həqiqiliyi və ya yanlışlığı onun taleyi üzə­rin­də dərin və silinməz iz buraxır. Çünki düşüncə, fikir ən qüd­rət­li, ən ecazkar, yenilməz və qarşısıalınmaz qüvvədir. Bu qüv­vət­li və ecazkar qüvvəni haraya yönəltməyimizdən, necə tətbiq etməyimizdən və bundan necə istifadə erməyimizdən asılı ola­raq qüvvətli və ya aciz oluruq, sakit və ya narahat həyat ke­çi­ririk, uğura və ya uğursuzluğa düçar oluruq» [98, s.3]. Bütün bu xüsusiyyətlər xatirə yazarların yaradıcılığında əks olun­muş­dur. Yəni hər bir memuarist ömür yolunun keşməkeşlərindən, dolanbaclarından söhbət açarkən düşünür, ötənləri, keçənləri yada salır. Yadasalma prosesi də yaddaş əsasında hasilə gəlir. Belə ki, hər düşüncənin məğzini yaddaş təşkil edir.

Əsrimizin ilk illərində meydana gələn xatirələrin əksəriy­yə­ti ötən əsrin ikinci yarısının əsas olaylarını əks etdirir. Qa­car­lar sülaləsindən olan Murad Tağının xatirələrində isə XX yüzilin əvvəllərindən başlayaraq son illərinə qədərki dövrün əsas məqamları canlandırılır. Xatirələrdə hətta müəllifin hələ həyatda olmadığı bir dönəm, XIX əsrin olayları təsvir edilir. Memuarist nəsli-kökü haqqında qısa xülasə verməklə Qacarlar sülaləsinin şəcərəsini anladır, anasının babası Bəhmən Mirzə Qacar, dayıları Abbas Mirzə və Əhməd Mirzə, ata-anası, nəs­lin tanınmış ziyalıları haqqında məlumat verir. Qacar xanədanı yıxılıb yerinə Pəhləvilər gələndə Murad Tağının ailəsi İranla əlaqələrini kəsərək türk vətəndaşlığına keçir. Ailə 1929-cu ildə Berlinə köçür. Anası Mehparə xanım Berlindəki bütün rəsmi dəvətlərdə iştirak edir və diplomatik bülletendə adı «Qacar xanədanının Almaniyada yaşayan yeganə şahzadəsi» şəklində qeyd olunurdu. O, Bəhmən Mirzə Qacarın nəvəsi, Heydərqulu Mirzə Qacarın qızı, Abbas Mirzə Qacarın bacısıdır. Avropada və Almaniyada 60 il yaşayan Mehparə xanım Qacar xanə­da­nının Almaniyada yaşayan yeganə üzvü olmuşdur.

Murad Tağı 23 yanvar 1912-ci ildə Tiflisdə dünyaya gəl­mişdir. 1936-cı ildə Berlin Universitetini bitirərək ali dərəcəli elektrik mühəndisi ixtisasına yiyələnmişdir. 1950-ci ilin avqust ayında Türkiyədə öz şirkətini  Murad Tağı Sənaye və Ticarət firmasını qurur və əsasən Almaniya, İtaliya və Belçikadakı müxtəlif firmaların nümayəndəlikləri ilə işə başlayır. Qurduğu şirkət sayəsində böyük səs salan bu iş adamının 1977-ci ildə ver­gi rekordçusu olması xəbəri «Hürriyyət» qəzetində dərc olun­­muşdur. O, qısa müddətdə böyük şöhrət qazanmışdır. Ana­­­sının sevgisi, atasının ona olan sonsuz inamı və univer­si­tetdə oxuduğu zaman verdiyi öyüdlər sayəsində Murad Tağı iş hə­yatında uğur qazanmışdır. O, xatirələrində yazır ki, «zəngin atamın və İran şahlıq ailəsinə mənsub olan anamın mənə aşı­ladıqları özünə inam sayəsində ömrümdə heç kimin önündə əyilməmiş, istər təhsildə, istərsə də iş həyatımda heysiyyat sa­hi­bi və çalışqan olmağa diqqət etmişəm» [236, s.7].

1998-ci ildə Murad Tağı ilə İstanbulda görüşən Çingiz Qacar ilk tanışlığını belə səciyyələndirir: «Ağlıma belə gəl­məzdi ki, İstanbulun düz mərkəzində mənə nəinki qan qo­hu­mu, həm də mənəvi qohum olan, türk və alman, həm də Azər­baycan və rus dillərində təmiz danışan, 20-ci illərin əvvəl­lərin­də xalqımızın yüksək mədəni səviyyəsini, o dövrün zadəgan da­nışığını qoruyub saxlayan bir insanla tanış olacağam. Ağlı­ma gəlməzdi ki, İstanbulun orta göbəyində bolluca şəkilli, o döv­rün ab-havası, qəlbi və ruhu duyulan bir mənzil möv­cud­dur» [236, s.3].

Murad Tağı xatirələrində ilk evliliyindən, bu nikahdan olan oğlu Mətənin həyatından, qardaşları Maqsud və Mən­sur­dan, onların ailələrindən, həyatının qadını Lidiyadan, iş hə­ya­tından, dostlarından, hətta sərvətlərindən də bəhs edir. İş hə­ya­tı boyu həyat yoldaşı Lidiyanın böyük dəstəyi və yaratmış ol­duğu sakit mühit, atasının beş barmaq qanunu sayəsində ömür yolunda çox uğurlara nail olmuşdur. Xatirələrdə Mustafa Ka­mal Atatürklə bağlı sətirlər diqqət çəkir. Murad Tağı Ankarada yaşadığı dövrdə dostu Orxan Conkərin atası millət vəkili Nuri Conkərin evində Atatürkü görmək şərəfinə nail olur. O, Ata­türk dövrünü belə səciyyələndirir: «Atatürk dövrü küll halında iqtisadi, sosial və mədəni inkişafın təməlidir. Xüsusilə geri qal­mış ölkələrə iqtisadi inkişaf yolunu göstərməkdə model və nümunə olmuşdur» [236, s.60].

Ailəsinin kökü Polşa aristokratlarından Qruşetskilərə gedib çıxan Lidiyanın Atatürklə bağlı gözəl bir xatirəsini Murad Tağı öz əsərinə daxil etmişdir: «Lidiya İstanbulda bir rus res­to­ranında dostları ilə birlikdə rus musiqisi dinlədiyi saman rus səfirliyindən viza ala bilmədiyi üçün uzun müddətdir ölkəsin­dən və ailəsindən uzaq olmağın verdiyi həsrətlə gözlərindən yaş gəlir və ağlayır. Onun göz yaşları həmin restoranda olan Ata­türkün diqqətini cəlb edir və: «Mənim ölkəmdə heç kimin ağlamasını istəmirəm» deyərək ağlamağının səbəbini öyrən­mək üçün öz yavərini göndərir. Lidiya yavərə «Uzun müd­dət­dir ata-anamı görməmişəm, rus səfirliyi mənə bu imkanı ver­mir» deyə ağlamağının səbəbini bildirir. İki gün sonra Lidi­ya­nın evinə bir zabit gələrək Rusiya səfirliyinə xitabən yazılmış bir zərf verir. Lidiya konsulluğa gedəndə səfirin «Nə zaman yola düşmək istəyirsiniz» sualına «Dərhal» deyə cavab verir. Səfir «Sabah gəmi var, gedərsənmi» sualına «Bəli» deyib ertə­si gün gəmi ilə ölkəsinə yola düşür» [236, s.69].

Murad Tağı Lidiyaya bəslədiyi duyğularını məşhur «Sa­man­yolu» mahnısının ən gözəl şəkildə əks etdirdiyini bildirir:

Bir şərqisən sən ömür boyu sürəcək,

Dodaqlarımdan illərcə düşməyəcək.

Sən ruhumun vaz keçilməz eşisən,

Sən qəlbimin biricik günəşisən.

Memuarist xatirələrində qeyd edir ki, sərvətinin yarısında Lidiyanın böyük haqqı vardır. Buna görə də onun qohumlarına güzəranına kömək üçün müəyyən miqdarda pul göndərir və bu ənənəni davam etdirməyi o öz varislərindən də tələb edir.

Xatirələr Murad Tağının nəvəsi Mehparənin övladlarına vəsiyyəti kimi səslənir və hər dəfə onlara «Sevimli balalarım»  deyə xitab edərək fikirlərini çatdırır. O, atasının məsləhət­lə­ri­ni övladlarına ötürür. «Atamın beş barmaq qanunu» adlan­dır­dığı bu məsləhətlər bunlardan ibarətdir: 1) əsla siyasətə atılma, 2) həyat yoldaşını diqqətlə seç, 3) heç kimdən sənə zamin ol­ma­sını istəmə, özün də heç kimə zamin olma, borc ver­mə, 4) işinə heç kimi ortaq etmə, 5) həyatda həmişə təvazökar ol və təkəbbürdən uzaq dur [236, s.90].

Murad Tağı sevimli balalarına yalnız öz rəngli keçmişini anlatmaqla kifayətlənmir. Eyni zamanda ata-babalarından bəhs edərək onların keçmişindən qüvvə almalarını istəyir. O əmin­dir ki, bu qüvvə onlara gələcəyi yaratmaqda işıq tutacaq və hər bir çətinliyin öhdəsindən gəlməyə yardımçı olacaqdır. Me­mua­rist öz ömür yolunu təsvir etdikdən sonra ümid edir ki, onların ataları da bu ənənəni davam etdirəcək, öz həyat hekayələrini on­lara danışacaqdır. Bu arzu böyük bir insanın gələcək haq­qın­da düşüncələrində yer almışdır.

«Hisslər heç zaman bir-birindən təcrid olmuş halda yaran­mır­lar. Onlar həmişə bir-biri ilə çulğalaşmış halda olurlar... İn­sanın bütün ömrü bu hisslərin müxtəlif şəkildə təzahür­lərin­dən, bunların bir-birini əvəz etmələrindən, dəyişmələrindən və müxtəlif mütənasiblikdə bir-biri ilə çarpazlaşmalarından iba­rət­dir» [97, s.11]. Memuar əsərlərinin özəlliyi ondan ibarətdir ki, insan hissləri bütün çalarları ilə incələnir və yazar ömür yol­larını qələmə alarkən, xoş xatirələrini yada salarkən, sanki o illəri yenidən yaşayır və bu hisslər onun həyata məhəbbətini daha da artırır. Azərbaycan sovetləşəndən sonra xaricə köçmüş soydaşlarımız öz uşaqlıq və gənclik illəri, ata-babaları haq­qın­da xatirələr yazmaqla keçdikləri ömür yollarına bir daha nəzər sal­mışlar. Bu baxımdan mühacirət ədəbiyyatının tanınmış nü­ma­yəndəsi Ümmülbanu Mirzə qızı Baninin xatirələri xüsusilə vurğulanmalıdır. Şair, ədəbiyyatşünas, f.e.n. Gülxani Pənah ya­zır ki, «yüz minlərlə azərbaycanlının milli-azadlıq duyğu­la­rı­nı məhv etmək üçün ölkəsindən qovulması, mühacirlik hə­ya­tı yaşaması tarixin səhifələrindəndir... Harda yaşamasından ası­lı olmayaraq qəlbi Vətən eşqilə döyünən, taleyinə yurddan ayrı, qərib ömür yaşamaq düşən, alın yazısının, tale yazısının yazdığını yaşayan Almas İldırım, Hüseyn Cavid, böyük çirkin siyasətin qurbanı Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad Azərbaycan xalqına, torpağına, dövlətinə bağlı vətənpərvər qələm sahibləri kimi ömürlük yaddaşlara çöküb» [22, s.112]. Ümmülbanu Mir­zə qızı Banin, Ceyhun Hacıbəyli, Əli bəy Hüseynzadə, Əh­məd bəy Ağaoğlu, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Almas İldırım mühacirət ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələridir. Türk ədə­bi tənqidində adı Namiq Kamal, Tofiq Fikrət kimi böyük sənətkarlarla bir sırada çəkilən şair Almas İldırım (1907-1952) 45 illik ömrünün 20 ilini vətənindən uzaqlarda yaşamağa məh­kum olunmuşdur. Şeirlərində uşaqlığı, keşməkeşli ömür yolu, sürgün və təqiblərdə keçən həyatı əks olunmuşdur. Şair qay­ğı­keş uşaqlıq illərini belə təsvir etmişdir:

O zamanlar çocuq idim, təbiətin qoynunda

Tam asudə yaşar idim, tanımazdım istibdad.

Fırlanardım daim könlüm sıxılmayan yerlərdə,

Adım Almas, qorxu bilməz, sücaətli bir övlad.
Xoş sözlərlə atam, anam evdə mənə hər zaman

Həpsindən çox nənəm, babam nəsihətlər edərdi

Damdabaca bir div imiş səkkizbaşlı, qocaman,

Hər bir kəs ki,dindar olmaz, onu yeyər-deyərdi.

[23, s.24]

Əsərlərində Vətən sevgisi, Vətən həsrəti əsas leytmotiv olan şair 1927-ci ildə yazdığı «Neçin» şeirində həyatının ağ­rı­lı-acılı səhifələrini canlandırmışdır.

Mən artıq nə yazım yurduma dair,

Düşmən zəhər saçır, dostlar gizlənir.

Bilməm öz yurdunu sevən bir şair

Neçin də bir cani kimi izlənir?

Gizli yol kəsmədim, qaçaq olmadım,

Sakit bir həyatı pozmadım mən ki,

Heç kimə qanlı bir biçaq olmadım,

Heç bir qətlə fərman yazmadım mən ki...

Bəs neçin qəribəm bu doğma eldə,

Məhbəsmi dörd yanım, mən ki, boğuldum...

Məlun bir zamanda, məhkum bir eldə

Allahım, mən neçin şair doğuldum?.. [23, s.1]

Azərbaycan Respublikası Dövlət arxivinin direktoru, f.e.n. Maarif Teymur çox haqlı olaraq qeyd edir ki, «artıq XXI yüzil­likdə Azərbaycançılıq, Turançılıq yeni formada, dünyəvi qlo­ballaşma fonunda unudulmuş sənətkarların, repressiya qur­ban­larının, mühacir həyat keçirənlərimizin bədii yaradıcılıq­la­rı­nı gündəmə gətirir, onların şəxsiyyətləri arxiv sənədləri va­sitəsi ilə dərindən öyrənilir, bugünkü və gələcək nəsillərə ol­du­ğu kimi çatdırılır» [22, s.127]. Bu baxımdan akademik Bəkir Nəbiyevin Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndəsi olan Almas İldırımın həyat və yaradıcılığından bəhs edən «Didərgin şair» [184] monoqrafiyası çox əhəmiy­yət­lidir. Şairin elmi tərcümeyi-halını tərtib edən və bu yöndə mənbələri araşdıran alim bir çox gizli məqamlara aydınlıq gə­ti­rən faktlar üzə çıxarmağa müvəffəq olmuş, Almas İldırımın müasirlərinin, ona yaxın adamların xatirə və məlumatlarına is­ti­nad etmişdir. «Şairin müasiri və məslək dostlarından «Nafi» təxəllüsü ilə şeirlər yazan Abbasqulu Abdullayevin xatirə dəf­təri, Proletar Yazıçıları Cəmiyyətinə qəbul edilən ilk şair qız, respublikanın əməkdar müəllimi Humay Həsənzadənin 1988-ci ildə «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzetində çap etdirdiyi məqa­lə-xatirəsi, Süleyman Rüstəmin etiraf xarakterli xatirə və çıxışları, şai­rin qardaşı oğlu Hacıağa Almaszadənin şəxsi təəssüratları, pro­letar tənqidçilərinin (əks mövqedən yazılmış olsa belə) mə­qa­lələrindəki bioqrafik məlumatlar şairin tərcümeyi-halının elmi mənzərəsini mümkün qədər dəqiqliklə yazmağa yardımçı olmuşdur» [22, s.189]. Tərcümeyi-halda şairin uşaqlıq və ilk gənclik illəri, təhsil və sürgün illəri, Türkiyədəki həyatı, ailəsi və uşaqları haqqında müfəssəl məlumat verilmişdir.