Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

12. Napoleon erası 

 

Napoleon tez-tez iddia edirdi ki, İnqilabın fransız xalqına verdiyi töhfələri 

qoruyub saxlamışdır. Respublika azadlığı idealı, əlbəttə, Napoleonun avtokratiyası 

tərəfindən dağıdılmışdı. Bu, Napoleonun həmin sözlərinin saxta olduğunu sübut edir. 

1801-ci ildə Napoleon inqilabın köhnə və barışmaz düşmən olan Katolik kilsəsi 

ilə sülh bağladı. O, hansısa bir fərdi dindən özünü məhrum etmişdi. Misirdə özünü 

müsəlman, Fransada isə katolik adlandırmışdı. O, Papa VII Piylə danışıqlar aparıb, 

Fransada katolik kilsəsini yenidən qurdu. 1801-ci ildə bağlanan Konkordatdan hər iki 

tərəf fayda götürdü.  

Hələ 1799-cu ildə Napoleon konsul olanda Fransa Rusiyadan, Böyük Britaniya və 

Avstriyadan ibarət İkinci Avropa Koalisiyası ilə müharibədə idi. 1803-cü ildə Britaniya 

ilə müharibə təzələndi, ona Üçüncü Koalisiya kimi tezliklə Avstriya və Rusiya da 

qoşuldu. 1805-ci ildə cənubi Almaniyadakı Ulm döyüşündə Napoleon Avstriya 

ordusunu mühasirəyə aldıqda, düşmən tez qaydada təslim oldu. Ulmdan şərq tərəfdə 

Austerlitsdə Napoleon çar I Aleksandrın başçılığı altındakı iri Rusiya ordusu və bir sıra 

Avstriya qoşunları ilə üz-üzə gəldi. Birləşmiş Müttəfiq qüvvələr Napoleonun 

qüvvələrindən sayca xeyli çox idi və Napoleon müttəfiq qüvvələri darmadağın etdi. 

Avstriya sülh xahiş etdi və çar Aleksandr qüvvələrini geri, Rusiyaya çəkdi. Napoleon 

Prussiya qoşunlarına 1806-cı ildəki iki döyüşdə – İena və Auerştadt döyüşlərində 

tarmar etdi. Napoleonun Böyük Ordusu (Grand Army) Koalisiyanın Kontinental 

üzvlərini məğlub etməklə, yeni Avropa qaydası yaratmaq imkanı əldə etdi. 

Napoleonun Böyük İmperiyası üç başlıca hissədən ibarət idi: fransız 

imperiyasından, bir sıra məğlub edilmiş dövlətlərdən və müttəfiq dövlətlərdən. Fransız 

imperiyası Böyük imperiyanın daxili özəyi olmaqla, şərqdə Reynə qədər böyüməklə, 

İtaliyanın Romadan şimaldakı qərb yarısına sahib idi. Asılı dövlətlərə İspaniya, 

Niderland, İtaliya krallığı, İsveçrə respublikası, Varşava Böyük Hersoqluğu və Reyn 

Konfederasiyası (Avstriya və Prussiya istisna olmaqla, bütün alman dövlətlərinin 

birliyi) daxil idi. Müttəfiq dövlətlər isə Napoleonun məğlub etdikləri idi və Britaniyaya 

qarşı onun mübarizəsinə qoşulmağa məcbur edilmişdilər. Onlara Prussiya, Avstriya və 

Rusiya aid idi. Napoleon özünü bu bütöv birliyin lideri hesab edirdi: «Avropa bir sadə 

başın rəhbərliyi altında olmasa sakitlikdə dayana bilməz, bu baş öz zabitləri kimi 

krallara malik olacaqdır, krallar isə krallıqlarını öz leytenantları arasında böləcəkdir.» 

İmperiyanın içində Napoleon özünə hamının tabe olmasını tələb edirdi, çünki o, 

Britaniyaya qarşı ümumi cəbhəyə möhtac idi. həm də artan şəxsi eqoizm onun 

iradəsinə tabe olunmasını istəyirdi. Napoleon həmçinin hər yerdə müəyyən inqilabı 

---

234 

 

prinsiplərin qəbul edilməsini istəyirdi, bunlara leqal bərabərlik, dini tolerantlıq və 

iqtisadi azadlıq daxil idi.  

Onun Böyük İmperiyasının daxili özəyində və asılı dövlətlərdə Napoleon köhnə 

qaydanı dağıtmaq istəyirdi. Bu dövlətlərdə hər yerdə kübarlıq və din xadimləri öz 

xüsusi imtiyazlarını itirmişdilər. O, istedada görə vəzifədə irəliləmək imkanının 

bərabərliyini, qanun qarşısında bərabərliyi və dini tolerantlığı tətbiq etmişdi. Fransız 

inqilabı prinsiplərinin yayılması həmin ölkələrdə liberal ənənələrin inkişafında mühüm 

amilə çevrildi. Bu islahatlar bəzi tarixçiləri belə bir nöqteyi-nəzərə gətirmişdi ki, 

Napoleon maarifçi mütləqiyyətlərdən axırıncısı idi.  

130 il sonrakı Hitler kimi, Napoleon da ümid edirdi ki, onun Böyük İmperiyası 

əsrlərlə yaşayacaqdır. Hitler imperiyası kimi, onunku da, demək olar ki, yarandığı kimi 

də sürətlə süqut etdi. Bunu iki başlıca səbəblə – Böyük Britaniyanın sağ qalması və 

millətçiliyin gücü ilə izah etmək olar. Britaniyanın sağ qalması birinci növbədə onun 

hərbi-dəniz qüvvəsinə borclu idi. Britaniya nə qədər ki, dalğalara hakim idi, o, hərbi 

hücum qarşısında, demək olar ki, kövrək olmurdu. Baxmayaraq ki, Napoleon 

İngiltərəyə müdaxilə barədə fikirləşirdi və hətta bunun üçün gəmilər də toplamışdı, 

lakin o, 1805-ci ildə Trafalqarda fransız-ispan birləşmiş donanmasının admiral 

Nelsonun başçılığı altında Britaniya hərbi-dəniz qüvvələri tərəfindən qəti məğlub 

edilməsinə qarşı heç bir şey edə bilmədi. Napoleon bu vaxt Britaniyanı məğlub etmək 

üçün özünün Kontinental sisteminə tərəf döndü. 1806-1807-ci illərdə bu sahədə uğur 

qazanmaqla, bununla Britaniya mallarının Avropa qitəsinə daxil olmasının qarşısını 

almağa cəhd edib, Britaniyanı iqtisadi cəhətdən zəiflətmək və onun müharibə başlamaq 

qabiliyyətini məhv etmək istəyirdi. Lakin Kontinental sistem uğursuzluğa düçar oldu. 

Müttəfiq dövlətlər özlərinin Fransa iqtisadi hegemonluğuna sıx birləşmələrinə nifrət 

edirdilər, bəziləri Napoleonu aldatmağa, digərləri isə müqavimət göstərməyə keçdilər, 

qapıları Britaniyanın qitə kollaborasionistlərinə açdılar. Şərqi Aralıq dənizindəki və 

Latın Amerikasındakı yeni bazarlar həmçinin Britaniya üçün kompensasiya variantı 

kimi xidmət edirdi. Həqiqətən də, 1810-cu ildə Britaniya dənizlərin o tayına ixracda 

rekord səviyyəyə yüksəldi.  

Napoleonun məğlubiyyətində ikinci mühüm faktor rolunu millətçilik oynadı. Bu 

siyasi iradə fransız xalqı arasında qardaşlığı və digər xalqlara qarşı həmrəyliyi 

vurğulanmaqla, Fransız İnqilabı ərzində qalxmışdı. Millətçilik xalqın ümumi dil, din və 

milli simvollarına əsaslanmaqla, vahid mədəni varlığını əhatə edirdi. Fransız 

millətçiliyi inqilab və Napoleon erasında kütlə ordularının yaranmasını mümkün 

etmişdi. Fransızlar Avropada millətçiliyi iki yolla qaldırmışdılar: özlərinin 

istismarçılara nifrət edənə çevirməklə və bununla fransız millətçiliyinə əks olan digər 

vətənpərvərlik nümunələrini irəli sürməklə. Napoleona qarşı ispanların üsyanı 

Britaniyanın köməyi ilə 200 min nəfərlik fransız qüvvəsinin illər ərzində İspaniyada 

qalmağa məcbur edirdi. Almaniya dövlətlərində də millətçi hərəkat yüksəlirdi. 

1812-ci ildə Napoleon Rusiyaya müdaxilə etməyi qərara aldı, bu, onun 

süqutunun başlanğıcı idi. lakin Rusiyanın Kontinental sistemdəki defekti onu başqa bir 

seçim qarşısında qoymadı. Napoleon belə böyük ölkəyə müdaxilənin riskindən agah 

olsa da, 1812-ci ilin iyununda onun Böyük Ordusu 600 min nəfərdən ibarət olmaqla, 

Rusiyaya daxil oldu. Napoleon ümid edirdi ki, qələbə rus ordusu ilə tezliklə 

---

235 

 

görüşməkdən və onu məğlub etməkdən asılı olacaqdır. Lakin Rusiya qüvvələri ona 

döyüş verməkdən imtina edir və yüz millərlə geri çəkiləndə öz kəndlərini yandırır, 

Napoleon ordusunu qidadan və atlarına yem tapmaqdan məhrum edirdi. İsti və 

xəstəlik də ordudan öz rüsumunu alırdı. Rusiya ərazisinin geniş məkanı qoşunları elə 

bil ki, səhraya aparıb çıxarırdı. Ruslar, nəhayət, vuruşmaq üçün Borodinoda 

dayandılar. Napoleon həlledici olmayan və baha başa gələn qələbə qazandı. 45 min rus 

döyüşçüsü öldürülmüşdü, fransızların itkisi 30 min nəfər idi, lakin onlar yaxında heç 

yerdə yerləşmək imkanı tapa bilmirdilər. Böyük Ordunun qalan qoşunları Moskvaya 

gəldi, səhərisi onlar şəhəri odda gördülər. Qida və sursat olmadığından Napoleon 

Moskvanı oktyabrın sonuna yaxın tərk etdi və dəhşətli qış şəraitində Rusiyadan «Böyük 

geri çəkilmə» etdi. Yalnız 40 min əsgər 1813-cü ilin yanvarında Polşaya qayıtdı. Bu 

hərbi bədbəxtlik sonra bütün Avropanı azadlıq müharibəsinə apardı, onun 

kulminasiyası 1814-cü ilin aprelində Napoleonun məğlubiyyəti oldu.  

Fransızların məğlub edilmiş imperatoruna icazə verildi ki, Elba adasında 

hökmdar rolunu oynasın, bu Toskananın sahilində idi. XVIII Luinin şəklində Burbon 

monarxiyası Fransada bərpa edildi. Lakin yeni kral kiçik dəstəyə malik idi və Napoleon 

gəmilərlə Elbadan geri, Fransaya qayıtdı. Əsgərlər onu əsir etmək istəyəndə, o, şinelini 

açıb, onlara müraciət etdi: «Beşinci alayın əsgərləri, mən sizin İmperatoram… Əgər 

sizin aranızda öz imperatorunu öldürəcək adam varsa, mən buradayam!» Heç kəs atəş 

açmadı. Əsgərlər «Vive l`Empereur! Vive l`Empereur!» deyə qışqıraraq, onun tərəfinə 

keçdilər və Napoleon 20 mart 1865-ci ildə zəfərlə Parisə daxil oldu.  

Dövlətlər onu məğlub etsələr də, şikayətlənirdilər ki, bir daha «Dünyanın 

düşməni və sakitliyini pozan» adlandırdıqları adamla vuruşmalı olacaqlar. İlk növbədə 

düşmənlərinə zərbə vurmağı qərara alan Napoleon yenə də yeni bir ordu yaratdı və 

yaxındakı Belçikada dayanmış müttəfiq qüvvələrinə hücum etmək üçün hərəkət etdi. 

İyunun 18-də Vaterlooda Napoleon hersoq Vellinqtonun komandanlığı altında 

birləşmiş Britaniya və Prussiya ordusu ilə qabaqlaşdı və qanlı məğlubiyyətdən əzab 

çəkməli oldu. Bu vaxt qalib müttəfiqlər onu Müqəddəs Yelena adasına sürgün etdilər. 

Napoleonun xatirəsi yalnız Fransanın siyasi həyatında nümayiş olunmaqda davam 

etdi.