Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

 

Tarixə daxil olanlar köçəri quş deyildir 

 

Tarixi şəxsiyyətlərə onların əməllərindən asılı olaraq hörmət bəslənilməklə 

yanaşı, çoxları nifrət obyektlərinə çevrilirlər. Əlbəttə, qəddarlıq simvolu olanlara tarix 

arealında daha çox rast gəlinir. Onlar qarşıya qoyduqları məqsədə çatmaq, nail 

olduqlarını qoruyub saxlamaq üçün bu sərt vasitəyə əl atırlar. İnqilablar isə bir qayda 

olaraq qanla qidalanır, qan tökmədən ötüşə bilmirsə, onların arasında İngiltərə Şanlı 

inqilabı yeganə istisna hesab edilməlidir, bu sosial kataklizmə başçılıq edənlər həmin 

güclü silaha barmaqarası baxa bilmirlər. Burada təəccüb doğuran bir şey də yoxdur, axı 

inqilab vasitəsilə həyatın bütöv məhvəri dəyişilməyə məruz qalır, qanla suvarılan 

torpaq isə zəhərli meyvələr yetişdirməyə qadirdir. Buna başcılıq edənlər heç də 

mələklərə çevrilə bilməzlər, onlar cəmiyyətdə köklü dəyişikliklər etmək missiyasını öz 

üzərlərinə götürmüşlər. Mələklər isə özləri dəyişmədikləri kimi, belə metamorfozlarda 

da iştirak edə bilməzlər. Digər tərəfdən mələklər məkandan və zamandan kənardadır, 

dinin, mistikanın məhsuludur.  

İnqilaba başçılıq edənlər isə atlant Göy qübbəsini çiynində saxladığı kimi, 

insanlar qrupunun ona bəslədiyi və təzyiqi Göy qübbəsinin ağırlığından heç də az 

olmayan ümid kütləsini çiynində daşımaq üçün diqqəti heç də vasitələrin 

mülayimliyinə deyil, yararlı olub-olmamasına yönəldir və ona görə də miqyasından 

asılı olmayaraq qan tökməkdən belə çəkinmirlər. Ona görə də heç bir siyasi xadim 

özünə mələk və ya göyərçin qiyafəsi seçmir, onu birinci növbədə yalnız qarşıya 

qoyulan məqsəd düşündürür. Quzğunlar qidalandıqları leşin iyləndiyinə fikir 

verməyən kimi, inqilab da öz hədəfinə qarşı mübarizədə istənilən vasitəyə haqq 

qazandırır. İnqilab rəhbəri o vaxt böyük şəxsiyyətə çevrilir ki, zamanın, şəraitlərin irəli 

sürdüyü çağırışa müvafiq qaydada cavab verməyi bacarır.  

Axı o, müəyyən məkan və zaman çərçivəsində hərəkət etməyə məcburdur. Ona 

görə də onun fəaliyyətinə qiymət verərkən hadisələrin cərəyan etdiyi məkan və dövr 

konteksti hökmən nəzərə alınmalıdır. Konkret tarixi hadisədə fəaliyyət göstərən bir 

şəxsə mücərrəd ölçüdən, xeyli zaman məsafəsi güzgüsündəki əksə görə qiymət vermək 

düzgün deyildir. Çünki onun fəaliyyəti tam başqa paralellərdə gedir, həmin 

parametrlərə müvafiq olaraq da onun tarixə daxil olub-olmaması məsələsi həll edilir.  

İnqilab və ya radikal islahat, sakitləşdirmək üçün atın yalını daramaq 

qaydasında, xalqın başını sığallamaq fürsəti deyildir, əksinə, onu cuşə gətirməklə 

mübarizəyə sövq etmək və yeni həyat yoluna salmaq imkanıdır. Təəssüf ki, bu məqsəd 

həyata keçirildikdə qan tökülməsi, təqiblər ən yararlı vasitəyə çevrilir. Fransız 

mütəfəkkiri Sebastyan Şamforun dediyi kimi, “İnsanları idarə etmək üçün baş lazımdır. 

Şahmat oyunu üçün təkcə yumşaq ürəklilik azdır.” 

       Ona görə də tarixə daxil olmuş adamları sonrakı dövrlərin qaydalarına, 

dəyərlərinə, əhval-ruhiyyələrinə və ya əxlaq standartlarına görə tutduqları taxçadan – 

tarix səhnəsindən çıxarmaq, qovmaq, uzaqlaşdırmaq mümkün deyildir. Tarixdə öz 

yerini tutanlar heç də köçəri quş deyillər ki, asanlıqla öz yuvalarını – həmin məkanı tərk 

edib, instinktlərinin göstərdiyi istiqamətə üz tutsunlar. Onlar burada məskunlaşmışlar, 

---

324 

 

nə ostrakizmə uğradıla, nə sürgün edilə bilərlər. Onlar məqsədlərinin diktə etdiyi 

əməllərdə bulunmuşlar, heç vaxt göyərçin damında qərar tutmaq fikrində 

olmamışdılar. 

Böyük Britaniya qanunlarına görə ABŞ-ın bani- ataları – imperiyaya qarşı 

inqilabı həyata keçirən və yeni dövlət yaradan cəsarətli mübarizlər olsalar da, 

cinayətkar hesab olunurdular. Onlar Yeni Dünyadakı doğma koloniyalarını azad 

cəmiyyət, qədim ənənələr ruhundakı demokratik quruluş, respublika kimi görmək 

istəyirdilər. Böyük qurbanlar hesabına olsa da, buna nail oldular. Məgər dünyaya 

Birləşmiş Ştatlar kimi bir unikal demokratik dövləti bəxş etmiş bu insanlar (əlbəttə, 

ABŞ-ın xarici siyasətinə indi münasibət heç də birmənalı deyildir) təkcə öz ölkələrində 

deyil, bütün dünyada böyük ehtiram bəslənən tarixi şəxsiyyətlər deyilmi? Onlar Böyük 

Britaniya kralının tabeliyində olan 13 koloniyanın azadlığına nail olmaqla, həm də 

başqalarına bənzəməyən yeni dövləti yaratmaq vəzifəsini həyata keçirdilər. 

Amerikadakı inqilab böyük təsir gücünə malik oldu, 23 il sonra – 1789-cu ildə Böyük 

Fransa inqilabının başlanması üçün detonator rolunu oynadı.  

Birləşmiş Ştatlara heç məhəbbət hissi ilə yanaşmayanlar da yaxşı bilirlər ki,, bu 

dövlət Birinci və İkinci Dünya müharibələrinə girməsəydi (1941-ci ilin dekabrında 

yaponların Pyörl-Harbor hərbi-dəniz bazasına xaincəsinə hücumu və ağır zərbə 

vurması ABŞ-ı İkinci Dünya müharibəsinə girməyə sövq etmişdi), müvafiq olaraq 

Antantaya və Müttəfiqlərə hərbi və maddi yardım göstərməsəydi, qələbələrin taleyinin 

necə olacağı böyük sual altında ola bilərdi. Amerikadan xoşu gəlməyənlər də, XX əsrdə 

dünya iki dəhşətli sınaqla üzləşəndə bu dövlətin qələbəyə verdiyi böyük töhfəni kölgə 

altına salmağa cəhd etməməlidirlər. Hər iki qələbədə Amerikanın rolu danılmazdır. 

Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, məhz iki dünya müharibəsi Amerika Birləşmiş 

Ştatlarını fövqəl dövlətə çevirmişdi. İkinci Dünya müharibəsindən sonra da Avropanın, 

xüsusən Qərbi Almaniyanın, həmçinin məğlub edilmiş Yaponiyanın iqtisadi, sosial və 

siyasi cəhətdən dirçəldilməsində Birləşmiş Ştatların böyük yardımı yalnız minnətdarlıq 

hissləri ilə yad edilməlidir. 

 

   Tarixi inkar etmək cəhdləri 

  

SSRİ dağıldıqdan sonra, onun tarixinə, Oktyabr Inqilabinin rəhbər xadimlərinə 

ittiham dalğası xeyli genişlənmiş, tsunami timsallı tənqid və qaralama ölkə tarixinin 

böyük bir hissəsini inkar etmə səviyyəsinə çatmışdır. Hər cür tənqidin və ifşa 

rəngindəki ittihamların əsas hədəfi V.İ.Lenin, xüsusən SSRİ-yə 30 il ərzində rəhbərlik 

etmiş İ.V.Stalindir. Əlbəttə, onlar sadə adamlar deyildilər, siyasətin dahiləri səviyyəsinə 

qalxmışdılar. Radikallıq, bir inqilabçı kimi onların əsas silahı idi. Lev Trotski 1917-ci ilin 

yayında Lenini radikallığına görə Fransa inqilabının liderlərindən biri, Terrora başçılıq 

edən, “Satılmayan” ləqəbli Robespyerə bənzədərək, onun adı ilə “Maksimilian Lenin” 

adlandırırdı. Bolşeviklərin bir-birinə belə ləqəb verməsi isə nadir hal deyildi. Lenin 

Zinovyevi və  Kamenyevi 1917-ci ildə Oktyabr inqilabına xəyanətlərinə görə fahişə, 

xeyli əvvəl isə Trotskini İncildə xəyanət simvolu kimi verilən, İisusu 30 gümüş pula 

romalılara satan apostol İuda İskariota bənzədərək, dəfələrlə “İuduşka” adlandırmışdı.  

---

325 

 

Leninin inqilabdan üç ay əvvəl silahlı üsyana çağırışı da nəinki başqaları, hətta 

öz partiyasının xeyli üzvləri tərəfindən heç də razılıqla qarşılanmırdı. Bu vaxt vəziyyət 

çox mürəkkəb idi, yalnız Lenin yaxın perspektivi görməklə, belə vasitəyə əl atmağı 

təklif edə bilərdi. O, dövrün nəbzini tutmağı bacarırdı. Çünki bir qədər əvvəl onun özü 

də inqilabın qələbəsinin çox uzaqda olduğunu söyləmişdi. Oktyabr inqilabının 

ərəfəsində isə meyvənin artıq yetişdiyini hiss edən Lenin, Napoleon kimi onu 

qoparmağın vaxtı çatdığını çox ustalıqla müəyyən etmişdi. Müvəqqəti hökumət ölkəni 

idarə edə bilmirdi, Rusiya müharibədə də uğursuzluqlara düçar olurdu.  

Lenin də səhv edə bilərdi, lakin vacib anlarda o, bir qayda olaraq səhv etmirdi. 

Prinsipial olmayan məsələlərdə isə onun səhvi baha başa gəlmirdi və o, öz səhvlərini 

etiraf etməyi bacarırdı. Petroqrad Sovetinin Leninin 50 ililyinə həsr olunmuş 

yığıncağında Stalin Leninin üç səhvini özünün etiraf etdiyini onun müsbət keyfiyyəti 

kimi qeyd etmişdi.  

Lenin ona ünvanlanan istehzanı da cavabsız qoymurdu. 1917-ci ilin iyununda 

Ümumrusiya Sovetlər qurultayında hakimiyyəti ələ götürməyə qadir olan partiyanın 

olmadığını güman edənlərə cavab verərək və bolşevikləri nəzərdə tutaraq, “Vardır belə 

partiya!” kəlməsini qürurla dilə gətirməsi başqa partiyaların nümayəndələri tərəfindən 

gülüşlə qarşılanmışdı. Oktyabr inqilabının qələbəsinin timsalında Lenin bu gülüşə dörd 

ay sonra Homer qəhqəhəsi ilə cavab verə bildi. Menşevik Martov RSDFP-nin II 

qurultayında (1903-cü il) lağ şəklində ilk dəfə “leninizm” ifadəsini dilə gətirmişdi. Heç 

iki onillik keçməmiş leninizm böyük bir ərazidə hakim ideologiyaya çevrildi. Buxarin 

Lenini utopist, satqın adlandırmışdı. Lenin ideyalarını gerçəkləşdirə bilmişdi, həyatını 

həsr etdiyinə isə o, necə xəyanət edə bilərdi.  

Əlbəttə, Leninin ölümündən sonra onun partiyaya və ölkəyə rəhbərlik irsini 

qəbul edən Stalinin ciddi-cəhdi ilə o, sitayiş obyektinə, bütə çevrildi, kanonlaşdırıldı, 

dünya proletariatının və millətin atası adlandırıldı. Lenin özü belə titullardan, 

epitetlərdən uzaq adam idi. SSRİ-nin süqutu ilə Leninə hücumlar daha da artdı, daşqın 

şəklini aldı. O, elə bir böyük miqyasa malik şəxsiyyətdir ki, onunla hər şey etmək olar, 

onu sevənlər də, ona sonralar düşmən kəsilənlər də bu görkəmli şəxsiyyətin çoxşaxəli 

fəaliyyətində çox şeyi tapa bilərlər. Şəxsi həyatına nüfuz etməyə çalışanlar İnessa 

Armandla intim yaxınlığını, hətta bu inqilabçı qadının ona çox oxşayan bir oğul 

doğmasını da göstərə bilərlər.  

Təəssüf ki, ona yönələn tənqid bəzən əndazədən çıxır, ölçü hissini itirir. Onun 

qana susamasına erkən misallar tapmaq üçün hər şey öz rəngini dəyişir. Sibirdə, uzaq 

Şuşenskoye kəndində sürgündə olarkən dovşan ovlamağını da, bəziləri həddi aşıb, 

qaniçicilik nümunəsi kimi qələmə verirlər. Onda gərək onlar Avstriya imperatoru I 

Frants İosifin, onun varisi olmağa hazırlaşan prints Franst Ferdinandın, yaxud Böyük 

Britaniya kralı V Corcun ovçuluq hobbisi adı altında, öz ölkələrinin faunasına, saysız-

hesabsız sayda maral, əlik və quş sürüsünü məhv etməklə ağır ziyan vurmalarından 

hali olsaydılar, yəqin ki, ekologiya müdafiəçiləri kimi onların xatirəsi üzərində xüsusi 

beynəlxalq tribunal qurulmasını təklif edərdilər.  

         Frants Ferdinandın 1914-cü ilin yayındakı qətli Birinci Dünya 

müharibəsinin başlanması üçün bəhanə rolunu oynamış, I Frants İosif  bu müharibənin 

başlanmasına start verməklə, milyonlarla insanın həyatını itirməsinin baiskarı 

---

326 

 

olmuşdur.V Corc isə həmin müharibədə əks tərəfdə vuruşan dövlətin başçısı idi. Onlar 

başqa canlılara da qənim kəsilmişdilər. Avstriya imperatoru və onun varisi ölkə 

faunasına ova olan həvəsləri ilə böyük ziyan vurmuşdular. 1910-1936-cı illərdə kral 

olmaqla V Corc quş ovunu özünün həyat tərzinə çevirmişdi. 1912-ci ildə təkcə bir ovda 

həftə ərzində minlərlə quş qırmışdı. Dostları ilə birlikdə  Norfolk meşəsində 4 gündə 7 

tüfənglə  10 min baş quşu məhv etmişdi. Bircə gündə özü 1000 qırqovul öldürmüşdü. 

O, meşə cüllütü və kəklik ovlamağı çox sevirdi, bu quşlar hətta onun ölümünə həsr 

edilən şeirdə də xüsusi vurğulanırdı. 

Leninin öz sağlığında da onu qəbul etməyənlər az deyildi və onlar bu böyük 

inqilab liderinə aşağılayıcıı qaydada baxırdılar. Etiraf etmək lazım gəlir ki, Lenin az 

sayda olan o şəxsiyyətlərdəndir ki, tarixin təkərini döndərməyə, onun hərəkət yolunu 

dəyişdirməyə müvəffəq olmuşdu. Digər böyük şəxsiyyətlər kimi onun da fəaliyyətinə 

verilən qiymət, istər bu, müsbət ya mənfi olsun, zamandan asılı olaraq dəyişir, hər bir 

dövr ona öz prizmasından, istəyindən və mənafeyindən birbaşa asılı olan qiyməti verir.  

Təəssüf ki, sitayişdə fanatizm xüsusiyyətləri mövcud olduğu kimi, nifrət də 

bəzən sahildən kənara çıxır, məhkum edilən tarixi şəxsiyyətlər ədalətsiz olaraq istehza 

obyektinə, ən amansız hücumlar hədəfinə çevrilir, anafemaya məruz qalır. Bəzən hətta 

onları autofafeyə məhkum etmək çağırışları eşidilir, inkvizisiya yeretikləri – dönükləri 

tonqalda yandırmaq kimi bu dəhşətli cəza üsulundan istifadə edirdi. İnkvizisiya vaxtı 

həbs olunanlardan işgəncə yolu ilə alınan etiraflar məqsədə xidmət etdiyindən yararlı 

vasitə sayılırdı. Müasir siyasi inkvizitorlar da bəzən öz uydurma ittihamlarında şübhəli 

sübutlar da tapmaqla, haqqa xidmət etdikləri barədə ağılsız qənaətə gəlirlər.  

Leninə nifrət bəsləyənlərin imkanı olsaydı, onun cəsədinə ingilislər Oliver 

Kromvelin cəsədi ilə davrandıqlarına bənzər bir divan tutardılar. İngilislər Kromvelin 

cəsədini qəbirdən çıxarıb, dar ağacından asdıqdan sonra, peyin topasının üstünə 

tullamışdılar. Əlbəttə, cəsədi külə də döndərmək olar, lakin böyük şəxsiyyətlərin 

ideyaları, əməlləri hətta təhqiramiz qaydada qətranla boyansa da, onları cəzalandırmaq 

mümkün deyildir. Tarixi şəxsiyyətin nəhəngliyi onunla aparılan mübarizəni 

uğursuzluğa düçar edir, onun xatirəsi ilə iyrənc şəkildə davrananların özünü gülünc 

vəziyyətdə qoyur. Çünki onun dağ silsiləsini andıran fəaliyyətini ən qatı dumanla da 

gizlətmək olmur, inkar etmək cəhdi isə yalnız yüngül ağıldan xəbər verir.  

Leninin ölümündən sonra Maksim Qorki yazmışdı: “Hətta onun düşmənləri 

cəbhəsindən olan bəziləri də vicdanlı qaydada etiraf edirlər ki, Leninin şəxsində dünya 

elə bir adamı itirdi ki, o, müasiri olan bütün böyük adamlar arasında özündə dahiliyi 

daha aydın təcəssüm etdirirdi”. Bolşevizmə nifrəti ilə fərqlənən Uinston Çörçill isə 

Oktyabr inqilabının rəhbəri barədə ona məxsus olan ziddiyyəti belə ifadə etmişdi: 

“Leninin anadan olması ruslar üçün böyük bədbəxtlik olduğu kimi, onların növbəti 

bədbəxtliyi onun ölməsi idi”. Hər iki böyük düha Lenin barədə öz müstəqil 

mövqelərindən çıxış etməklə yanaşı, həqiqətdən o qədər də uzaqlaşmayaraq, onun 

böyüklüynü etiraf edirlər.   

    SSRİ-də sosializmin qurulması kimi nəhəng bir işə rəhbərlik edən Stalinin 

ünvanına indi hər cür lənətlər yağdırılır. Repressiyaya məruz qalmış günahsız 

adamların, indi o vaxtlar cəzalandırılmışların hamısı fərqinə varmadan belə 

adlandırılır, gənc pöhrələrinin guya intiqam hissindən doğan nifrətini də bütünlüklə 

---

327 

 

əsassız saymaq olmaz. 1930-cu illərdə qolçomaqlara qarşı mübarizə adı altında, 

həmçinin 1937-38-ci illərdəki ümumən repressiya və təqiblər görünməmiş miqyas 

almışdı. Repressiyanın ilk qurbanları kəndlilər olmuşdu, qolçomaqlığın bir sinif kimi 

ləğvinə başlanmışdı. 1929-cu ildə isə “Şaxtı işi” adı altında mühədislərin təqibinə start 

verilmişdi. Sinfi düşmən və ya xalq düşməni adı altında milyonlarla insan həbsxanalara 

atılmış, çoxları güllələnmişdi. Onların əksəriyyəti bəlkə də quruluşu qəbul etmir, 

bəyənmirdi. Lakin onlar dövlətə elə bir ciddi ziyan vurmaq iqtidarında deyildilər. 

Hansısa poeziya nümunəsi adamları məhv edən bombaya çevrilə bilməzdi, lakin 

onların müəllifləri ölümə məhkum edilirdi.  

     Antistalinçilər öz nifrətlərində ölçü hissi bilmədiklərindən Stalini nəinki 

cinayətkar, hətta monstr, paranoik adlandırırlar. Stalinə yönələn ən böyük 

ittihamlardan biri Hitler Almaniyası ilə 1939-cu ilin avqustunda  hücum etməmək 

barədə Paktın bağlanması idi. Buna general Şarl de Qoll daha ədalətli səbəb göstərərək 

qeyd etmişdi ki, Stalin aqressiyanın qurbanı olmaqdansa,  aqressiyayın qazancına şərik 

çıxmağa üstünlük vermişdi. Axı bundan əvvəl Stalinin  Qərbə, Fransa və İngiltərəyə 

Hitler Almaniyasına qarşı müttəfiqlik xahişi cavabsız qalmışdı. 

     Stalinə qarşı olan tənqidin böyük hissəsi obyektiv olduğu halda, nifrətdə 

qəzəbin yetişdirdiyi meyvələr də az deyildir. Onların arasında özünü liberal kimi 

göstərmək istəyənlərlə, Qərb dairələrinə guya mövqeyini nişan verməyə çalışanlarla 

yanaşı, resentimentlər də az deyildir. Resentiment Nitsşenin irəli sürdüyü termin 

olmaqla, elə adamı nəzərdə tutur ki, o, düşmən obrazı yaratmağa çalışmaqla, öz 

uğursuzluğunun günahının, incikliyinin hirsini ondan çıxmaq istəyir. Resentiment – 

qul əxlaqıdır, bu qul ağa olmağı çox istəyir. Paxıl adamların, bəxtinin gətirməmıyindən 

hirslənmiş adamların əxlaqıdır. Belələri özündən çox yuxarıda duranlara daş atmaqda 

təsəlli tapır, həm də özünün qüsurlu əxlaqı hesabına bütün dünyanı əxlaqsızlıqda 

təqsirləndirməyə hazırdır. Təəssüf ki, onların qara yaxması təsirsiz qalmır, dəstədən 

geridə qalmaq istəməyənlər də tezliklə onlara qoşulur.Ona görə də keçmiş donosçulara 

çox oxşayan iftiraçı ifşaçılar ordusu yaranır.   

Stalinə münasibətin diametral əksliyindən asılı olmayaraq, o, tarixdəki yerini 

tərk etmir, bəlkə də daha da möhkəmləndirir. Rəylərin belə fərqli olduğuna da 

təəccüblənməyə ehtiyac yoxdur. Axı təbiətdə vahid bədənə malik olan bir xalq mövcud 

olmadığı kimi, rəylər də yekdil ola bilməz. 

      Stalin qurucusu və rəhbəri olduğu dövlətə özünü bütün varlığı ilə həsr 

etmişdi. Dövlətə o, sakral münasibət bəsləyirdi, onun naminə hər şeyə getməyə hazır 

idi. Dövlətə düşmən hesab etdiklərindən başqa bəlkə də onun şəxsi düşməni yox idi. 

Öz paradiqmasına, vektorlarına və mənafelərinə görə isə bu quruluşdan narazi olanlar 

da az deyildi. Onlar isə düşmənçilk hisslərini Stalinə yönəldirdilər. Ona görə də onun 

düşmənləri çox idi. Lakin əhalinin böyük əksəriyyəti Stalini dəstəkləyirdi. Ona 

inanırdılar. Ölkəni böyütmək niyyətinə görə isə onu Böyük Pyotrun, Böyük 

Yekaterinanın ardıcılı saymaq olardı. Ölümünə yaxın o, artıq az qala dünyanın yarısına 

rəhbərlik edirdi. 

Bütün şəylərə, həmlələrə baxmayaraq heç kəs Stalinin dünya səviyyəsindəki 

görkəmli siyasi xadim olduğunu inkar etmək qüdrətində deyildir. Heykəli uçurmaq, 

adı götürmək olar, lakin uzun tarixi bir dövrü, bütün nailiyyətləri və hətta cinayətləri 

---

328 

 

ilə birlikdə ləğv etmək, yoxa çıxarmaq mümkün deyildir. Heç kəs Stalin dövrünün 

repressiyalarını inkar edə bilməz, lakin onun başçılığı altında sovet xalqının qazandığı 

nailiyyətləri də inkar etmək ədalətsizlikdir. Onun varisləri isə iki dəfə özlərini hərbi 

cəhətdən sınadıqda biabırçı uğursuzluğa düçar oldular, Xruşşov Kuba böhranında, 

Brejnev isə Əfqanıstana müdaxilə etdikdə. Hitlerin özünü məğlub edən, faşist 

Almaniysını fəlakət girdabına yuvarlayan Stalinin xidmətləri üzərindən xətt çəkmək isə 

yalnız səfehlərin ağlına gələ bilər.  

Stalin yeni quruluşu yaratmaq uğrunda mübarizəyə rəhbərlik edirdi, onun isə 

doğulandan az sonra, elə beşikdə ölən Paris Kommunasının təcrübəsinin solğun 

izindən başqa heç bir prototipi yox di. O, tam yeni cəmiyyti yaraymağa girişmişdi, lakin 

köhnəni kökündən uçurmaq, xarabalıq üstündə öz sarayını ucaltmaq fikrindən uzaq 

idi. Qısa müddət ərzində SSRİ-də nəhəng ağır sənaye yaradılmışdı, çoxlu şəhərlər 

salınmış, fabrik, zavodlar tikilmişdi. Ölkədə bir onillik ərzində savadsızlıq ləğv edilmiş, 

təhsildə, elmin və mədəniyyətin inkişafında əsl inqilab baş vermişdi. Bir amerikan 

tarixçisi öz kitabını SSRİ-dəki 1930-cu illərin görünməmiş sənaye inkişafına həsr etmiş, 

bunun tarixdə analoqunun olmadığını qeyd etmişdi. Həqiqətən də qısa müddətdə çox 

iri sənaye potensialı meydana gəlmişdi, məhz bu qüdrət, Böyük Vətən müharibəsində 

xeyli ərazi itkisinə baxmayaraq, döyüşən ordunu hərbi texnika, silah və sursatla 

aramsız təchiz etməyə imkan vermişdi.  

Stalin İkinci Dünya müharibəsində Hitler Almaniyası üzərində qələbənin başlıca 

arxitektoru, müharibənin ilk il yarımlıq uğursuzluqlarına baxmayaraq ən səmərəli 

sərkərdələrindən biri olmuşdu. Çox vaxt SSRİ-yə öz müttəfiqi olsa da, mənfi 

münasibətini gizlətməyən Çörçill də Sovet ordusunun alman hərb maşınının 

bağırsaqlarını çıxarıb tökdüyünü xüsusi qeyd etmişdi. Stalin qələbədən istifadə etməyi, 

fayda götürməyi də bacarırdı, müharibədən sonra Avropada dünya sosializm 

cəbhəsinin yaradılmasına nail olmuşdu. 

Hitler Almaniyası üzərindəki qələbə də daxil olmaqla Stalinin əməllər 

arxipelaqının ərazisi çöz geniş idi. Qələbədən, nailiyyətlərdən isə Stalin adətən 

öyünmürdü, illyuziyaya qapılmırdı. Bunu onun düşmənləri də qeyd edirdilər. 1943-

1946-cı illərdə ABŞ-ın SSRİ- də səfiri işləmiş Avarell Harriman müharibədən sonra 

Stalindən soruşmuşdu ki, yəqin ki, Sizə xoşdur ki, vaxtilə almanlar Moskvanın yanında 

dayanmışdılar, indi isə Siz Berlini bölüşdürürsünüz?  Və Stalin belə cavab vermişdi: 

“Çar Aleksandr isə Parisə gedib çatmışdı.” 

 Təəssüf ki, ona nifrət edənlər Stalin dövrünün böyük işlərini görmək istəmirlər, 

çirkli su ilə birlikdə təknədən uşağı da atmağı qəbahət saymırlar. Lakin nəhəng 

şəxsiyyətlər sarsılmaz qaya kimi onlara atılan daşdan elə bir ziyan çəkmir. Onları 

lənətləmək mümkündür, lakin əməllərinin bəhrəsini silib yoxa çıxarmaq cəhdi əbəs bir 

işə çevrilir.  

       Stalinə qarşı çıxanlar hündürlüyü və sıx çətiri heç də kiçik olmayan 

repressiya ağacının arxasındakı həyatın bütün sahələrində qazanılan iqtisadi və sosial 

proqress meşəsini görmək istəmir, tarixə münasibətdə qərəzlilikdən yaranan daltonizm 

xüsusiyyətləri nümayiş etdirirlər. Onlar Stalini aşağılamaq üçün istənilən vasitədən 

istifadə etməkdən də çəkinmirlər. Çox istəyirlər ki, Stalini eyiblər və qüsurlar daşıyıcısı 

kimi təqdim etsinlər. Onun fiziki qüsurları da diqqətdən yayınmır, ağlı, iradəsi, 

---

329 

 

idarəetmə istedadı kənara atılaraq, sol əlinin çolaq olduğu, ayağının birində altı 

barmağının olduğu bir elmi kəşf, evrika timsalında vurğulanır. Çünki onun əqli zəifliyi 

və ya xarici dövlətlərin liderləri ilə diplomatik danışıqlar apararkən uduzduğunu 

bildirən heç bir fakt tapa bilməmələri bir yana qalsın, hətta uydurma ittihamlara da əl 

ata bilmirlər. Çoxları Stalin kimi böyük şəxsiyyəti öz ölçüləri ilə ölçür, ona görə də 

tərifdə olan kimi tənqiddə də primitiv yanaşma tərzi aparıcı rol oynayır.  

Yəqin ki, onlara xoş olardı ki, Stalin bir tarixi personaj kimi yalnız Leninin 

bərbəri tək xatırlansın. Axı həqiqətən də Lenin təqiblərdən qorunmaq üçün 

gizlənməkdən ötəri 1917-ci ilin iyulunda Petroqraddan Razlivə yollananda, 

tanınmamaq üçün Stalin onun bığını və saqqalını qırxmışdı, ona evində yaşadığı, 

gələcək qayınatası Sergey Alilluyevin paltarını geyindirmişdi. Çünki Stalinin 

əleyhdarları heç bir tarixi və hüququ sənəd olmadan, buna dəlil-sübut tapmaq üçün isə 

çox sayda uğursuz cəhdlər edilmişdi, qara yaxmaq məqsədilə onu çar gizli polisinin, 

jandarmın agenti olduğunu iddia edirdilər. Bəzi mülahizələrə görə bu iftiranı ilk dəfə 

Xruşşov və Mikoyan ortaya atmışlar. Böyük Aleksandrın müəlliminin ona öyrətdiyi: 

“Dişlə, ən azı çapıq qalacaqdır” prinsipi öz işini görür, adi yalan da buna susayanların 

qəlbini isitmək gücünə malikdir. Stalinin Tiflis bankını yarması da onun quldurluğu 

kimi qələmə verilir. Axı bu işdə onun heç bir şəxsi təmənnası olmamışdı, pullar 

qəpiyinə qədər İsveçrəyə, Leninə, partiyanın ehtyacları üçün göndərilmişdi. Stalin isə 

həmin vaxt əsl yarı ac həyat sürürdü.  

Trotski Stalini “böyük qabiliyyətsiz” adlandırmışdı, görən belə fərasətsiz adam 

üç onillik ərzində az qala düşmən münasibəti olan bir əhatədə dünyanın ən böyük 

yeganə sosialist dövlətinə necə başçılıq etmişdi, dəhşətli müharibəni necə qalibiyyətlə 

başa çatdırmışdı. Yəqin Trotski macəraları ilə öyünüb, özünü hətta fövqəl şəxsiyyət 

hesab edə bilərdi. Əlbıttə o,heç də bəzi istedadlardan xali deyildi. Yəqin ki, Trotski ( ilk 

dustaqlığına qədər o Lev Davidoviç Bronşteyn kimi tanınırdı) öz macəraları ilə 

müqayisədə başqa siyasi xadimi “qabiliyyətsiz” adlandıra bilərdi. Nədənsə ona 

dünyanın məşhur maliyyə maqnatları xüsusi himayə göstərirdilər. Rokfellerlər və 

Rotşildlər ailələrinin maddi köməyi ilə Amerikada yaşamış, Kanada dustaqxanasından 

azad edilmişdi. Maliyyə maqnatları bunu filantropluqlarına görə etmirdilər, axı adətən 

onları qazancdan savayı heç nə düşündürmür. Yəqin ki, Trotski vasitəsilə Rusiya 

barədə də onların müəyyən maraqları var imiş. 

    Trotski qəddarlıqda da başqalarından geri qalmırdı. Gənc Sovet Rusiyasının 

hərbi komissarı (naziri) kimi İnqilabi Hərbi Şuranın sədri olanda orduda qəddar 

tədbirləri ilə məşhurlaşmışdı. Qızıl Ordunun yaranmasında və Vətəndaş 

Müharibəsindəki 4 mühüm döyüşdə onun xidmətləri danılmazdır. Bununla yanaşı o, 

əsirlərlə yanaşı dezertirləri və hərbi intizamı pozanları güllələtdirir, ölüm düşərgələrinə 

saldırırdı. Trotski QULAQ-ın əsasını qoyanlardan biridir. Lakin nədənsə heç kəs onun 

cinayətlərini yada salmır. Rus yazıçısı A.İ. Kuprin Trotski barədə yazırdı ki,: “Bu adam 

müstəfa dərəcədə azalmayan qəzəbdən ibarət idi və o, daim sönməyən qan yanğısından 

başqa heç nəyə susamırdı.” 

     Əxlaqının təmizliyi ilə də o, heç cür öyünə bilməzdi. 1929-cu ildə SSRİ-dən 

sürgün edildikdən sonra İstanbul yaxınlığındakı adada, Fransada yaşadı, özünə 

sığınacaq tapmaq üçün təhlükəsiz yer axtarırdı. Böyük Meksika rəssamı Diyeqo Rivera 

---

330 

 

ona dostu kimi kömək etmək üçün ölkə prezidenti olan Losaro Kadenasla yaxın 

münasibətinə görə ondan Trotskiyə Meksikada sığınacaq verilməsini xahiş edib, razılıq 

almışdı. 1937-ci ildə öz arvadı ilə Meksikaya gələn Trotski paytaxtda onun evində 

yaşamağa başlamışdı. Ona qarşı alicənablıq göstərmiş Riveraya xəyanət edərək, onun 

rəssam arvadı, saqqalına görə inqilabçını “keçi” adlandıran Frida Kalo ilə intim 

yaxınlığa girişmişdi və bu, ərlə - arvadın boşanmaları ilə nəticələnmişdi.   

1956-cı ildə Nikita Xruşşov  Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının XX 

qurultayındakı gizli məruzəsində Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişi amansız tənqidə məruz 

qoymaqla, özünün də fəal iştirak etdiyi 1937-38-ci illərin repressiyasının bütün 

günahını artıq qəbirdə uyumaqla özünü müdafiə etmək imkanı olmayan, vaxtilə kölə 

kimi xidmət etdiyi bir adamın üstünə yıxdı. Hindular özləri öldürmədiklərinin skalpını 

çıxartmırlar, yalnız özləri qətlə yetirdiklərinin skalpına sahib olurlar. Xruşşov isə 

özünün Ukraynada öldürdüklərinin də skalpından imtina edərək, onları da Stalinin 

xatirəsının üzərindən asdı.  

Beş il sonra isə o, Hitler ordusu üzərində ilk böyük qələbə qazanıldığı, 

müharibədə dönüş nöqtəsi sayılan Stalinqrad döyüşü ilə məşhurlaşan bir şəhərin adını 

da dəyişdi. Stalinqradda sovet qoşunlarının qələbəsi sovet-alman cəbhəsində 

müharibənin gedişində əsaslı dönüşün başlanğıcı kimi məşhurlaşmışdı. Adını daşıyan 

döyüşdəki qələbəyə görə Stalinqrad əslində simvola çevrilmişdi. 6 iyun 1944-cü ildə 

Müttəfiq qoşunlarının nəhəng desantından sonra Normandiyadakı ilk böyük qələbə - 

burada almanlar bütün tanklarını itirmiş, 40 min alman əsgəri məhv edilmiş, 90 min isə 

əsir götürülmüşdü – Normandiya Stalinqradı adlandırılmışdı.  Məhz qələbə simvolu 

kimi Stalinqrad adını yaşatmaq olardı, çünki həmin döyüşün şərəfi ilə Stalinə olan cılız 

nifrətin heç bir əlaqəsi yox idi. Necə olur ki, Parisdə Stalinqrad küçəsi qalır, SSRİ-də isə 

bu adın üzərinə tabu qoyulur. Amerikanın inqilabdan əvvəlki 13 koloniyasında Böyük 

Britaniya kraliçalarının, kralının və digər xadimlərinin şərəfinə coğrafi adlar və şəhər 

adları var idi: Virciniya (ingilislərin ilk məskunlaşdığı ərazi, sonra isə koloniya ingilis 

kraliçası I Elizabetin “Bakirə” ləqəbinə görə belə adlanırdı),  Merilend (əri kral Uilyam 

Oranc ilə birlikdə İngiltərəni idarə edən kraliça Mariyanın şərəfinə), Pennsilvania 

(Uilyam Penn1681-ci ildə Amerikadakı bu əraziyə qrant almış, kolonistləri gətirib orada 

məskunlaşdırmış, öz adı və “meşə” sözündən ibarət olan həmin koloniyanı yaratmışdı), 

Pittsburq (Böyük Uilyam Pitt iki il Böyük Britaniyanın faktiki baş naziri olmuş, 

Yeddiillik müharibıdə fransızları Hindistanda, Afrikada, Kanadada və dənizlərdə 

məğlub etmişdi) . Bu adlar inqilabdan sonra dəyişdirilmədi və indiyədək qalır. 

Amerikanlar ingilis ağalığına qarşı mübarizə aparsalar da, qəzəblərin adları 

dəyişdirmək yolu ilə söndürməyi məqbul hesab etmədilər.  

Xruşşov barədə söhbət gedərkən Rusiyaya yarım il ərzində imperatorluq etmiş 

ağıldankəm III Pyotr yada düşür. Onun taxt-taca gəlmə ərəfəsində, 1761-ci ilin sonunda 

Yeddiillik müharibədə vuruşan Prussiyanın vəziyyəti çox ağır idi və kral II Fridrixi 

sonrakı ildə məhv olmaqdan yalnız tale xilas edə bilərdi. Bu da baş verdi. Onun xilası 

Rusiya imperatriçası Yelizavetanın 1762-ci ilin yanvarın 5-də ölməsi ilə gəldi. Bu vaxt 

Prussiyaya, Fridrixə sitayiş edən III Pyotr imperator oldu. O, müharibədən Rusiya 

ordularını geri çəkib, Fridrixə xidmət göstərmək məqsədilə rus ordusunun işğal etdiyi 

Prussiya ərazilərinin hamısını, heç bir təzminat almadın ona qaytardı. Mayın 5-də 

---

331 

 

Fridrixlə sülh bağladı, onun vasitəçiliyi ilə Prussiya ilə onunla vuruşan İsveç arasında 

da 17 gün sonra sülh bağlandı. Prussiya kralı isə minnətdarlıq əlaməti olaraq onu öz 

dövlətinin hərbi zabiti rütbəsi ilə mükafatlandırdı. Rusiya yüksək dairələri bunu təhqir 

kimi qiymətləndirirdilər. Iyunda isə nəinki Fridrixlə ittifaqa girdi, həm də əvvəlki 

müttəfiqi olan avstriyalıların Sileziyadan qovulmasında onu köməklik göstərdi. Bunlar 

azmış kimi, III Pyotr 18 min rus əsgərini Fridrixin sərəncamına verdi.  

Xruşşov öz ölkəsinə xəyanət etməmişdi, sadəcə olaraq, ölkəsinin tarixinə təcavüz 

etmişdi. Hitler Stalinqrad adını tarixdən silmək üçün avantyura xarakterli bir cəhd etsə 

də, şəhərə hücumda çoxlu qurbanlar versə də, buna nail ola bilməmişdi. Xruşşov isə bir 

qələm cızması ilə Hitlerin arzusunu həyata keçirmişdi və əgər o, qəbirdən çıxa bilsəydi, 

yəqin ki, Böyük Fridrixə təqlid şəklində, düşmənlərinin “ 1 nömrəli kommunist” 

adlandırdığı Xruşşovu da hansısa bir alçaldıcı rütbə ilə mükafatlandırardı.  

       Xruşşovun böyük qüsurları ilə yanaşı müsbət işlərini də etiraf etmək 

lazımdır. Onun dövrü dövlətin vətəndaşa münasibətində “mülayimləşmə” illəri kimi 

qəbul edilir. Bu dövr ədəbiyyatda, incəsənətdə, kinoda müsbət dəyişikliklərə səbəb 

olmuşdu. KQB (Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi)  Olimpdən salınmış, lakin tam məhv 

edilmədiyindən sonralar özünü daha güclü qaydada bərpa edə bilmişdi. Ölkədə xof 

xeyli azalmışdı. Kəndlilər amansız vergidən azad edilmiş, onların kəndi tərk etməsinə 

icazə verilmiş, şəhərlərdə kütləvi mənzil tikintisinə başlanmışdı. 

       Lakin Xruşşov daha çox özünün səfeh siyasəti və davranışı ilə xatırlanır. O, 

dövləti idarə etməyi mindiyi atı çapmaq hesab etdiyindən voyuntarizmi, subyektivizmi 

ilə fərqlənirdi. Rusiyanı, əsasən soyuq iqliminə baxmayaraq, bütöv qarğıdalı tarlasına 

çevirmək istəyirdi, BMT Ali Məclisində çıxış edərkən, ayaqqabısını çıxarıb tribunaya 

döymüşdü, Kuba böhranında dünyanı az  qala Üçüncü Dünya müharibəsinə sövq 

etmişdi. Xarici ölkələrə aylarla davam edən turist, əyləncə səfərinə çıxırdı. 1963-1964-cü 

illərin qışında müharibədən sonra ilk dəfə olaraq xalqı yenidən yarımaclıqla üzləşməyə 

gətirib çıxarmışdı. 

    Əlbəttə, 1937-38-ci illərin repressiyayaları sovet xalqına ağır zərbə vurmuşdu. 

Yuxarı eşelondakı repressiyalar hakimiyyət uğrundakı mübarizənin əks-sədası olmaqla 

yanaşı, bütünlüklə əsassız da deyildi. Uinston Çörçill özünün “İkinci Dünya 

müharibəsi” adlı altıcildlik fundamental əsərində o vaxtlar SSRİ-də hərbi müxalifətin 

mövcudluğunu və Stalinin onu dəf etdiyini yazır. Çoxlu hərbi xadimlər məhv edildi, 

lakin müharibə ərəfəsində olan ölkə üçün hərbi müxalifətin heç də kiçik təhlükə 

olmadığı da böyük bir sirr deyildir. Hətta Stalindən narazı olan böyük rus sərkərdəsi 

G.M.Jukov da özünün “Düşüncələr və xatirələr” adlı dərin tədqiqat əsəri sayılan 

kitabında həmin illərdə generallara və marşallara qarşı olan repressiya məsələsinə 

toxunmur, arbitr rolunda çıxış etməmək üçün bu məsələnin üstündən keçir. O, bu 

hadisələrin canlı şahidi olmaqla, nə baş verdiyindən yaxşı hali idi. Lakin repressiyanın 

qurbanlarının nəslindən olanlar, bu ağır itkilərinə görə Stalini bağışlamaq fikrindən çox 

uzaqdırlar. 

Stalin sağlığında ölümündən sonra ona necə çox sayda ittihamlar yağdırılacağını 

bilirdi. V. M. Molotov yazıçı Feliks Çuyevlə söhbətində bildirmişdi ki, “Yadıma düşür 

ki, Stalin özü müharibə dövründə demişdi: “Mən bilirəm, ölümümdən sonra mənim 

qəbrimin üstünə zibil topası tökəcəklər. Lakin zaman küləyi onu amansızcasına 

---

332 

 

sovurub yoxa çıxaracaqdır.” Yazıçı isə bunu “Molotovla yüz qırx söhbət” kitabında 

qələmə almışdır. Əcnəbi dövlət xadiminin “müasir avtomat təsəvvürünə uyğun gələn 

bəşər məxluqu hesab etdiyi ” Molotov yəqin ki, öz obyektivliyinə bu dəfə də xilaf 

çıxmamışdı. Stalinin öncəgörməsi düz cıxsa da, ideyası  tam həyata keçmədi, küləyin 

zibil qalağını yoxa çıxaracağı barədəki ümidi puç oldu. Qəbri üzərinə tökülən zibil 

topası, sağlığında Pamirdə öz adı ilə adlanan pik hündürlüyündə olduğundan, onu 

dağıtmaq üçün adi külək deyil, nəhəng siyasi və ya sosial kataklizm lazımdır, lakin 

onun hansısa bir vaxt mövcud olacağı ehtimalı da hələlik sıfra bərabərdir. 

Stalinə ölkəsində yazılan odaların sayı- hesabı yox idi və bunlar da əsasən 

məddahlıqdan başqa bir şey deyildi. Lakin ona, əks cəbhədən olanlar da çox xoş sözlər 

ünvanlayırdılar. Çörçill Tehrandakı (noyabr 1943-cü il) və Yaltadakı (fevral 1945-ci il) 

konfranslar vaxtı verilən ziyafətlərdə onun haqqında çox tərifli sözlər söyləmişdi: “Mən 

səhər yuxudan qalxanda dua edirəm ki, Stalin yaşayır, salamatdır. Yalnız Stalin 

dünyanı xilas edə bilər.” 1959-cu ildə Stalinin ölümündən altı il sonra, onun 80 illik 

yubileyi münasibətilə Britaniya parlamentində çıxış edərkən demişdi: “Rusiya üçün 

böyük xoşbəxtlik onda idi ki, ağır sınaq illərində ölkəyə dahi və... sərkərdə Stalin 

başçılıq etmişdi. O, ən görkəmli şəxsiyyət idi.” Doğrudan da müharibə illərində o, təkcə 

sərkərdəlik etmirdi, həm də vuruşan və dəhşətlərlə üzləşən ölkəyə, xalqa rəhbərlik 

edirdi. Belə sınaq anında çoxları qorxudan titrəyir, qaçıb gizlənmək istəyir, yalnız 

böyük iradə sahibləri qartal kimi qanad açıb səmaya pərvazlanmaq cəsarəti tapır.   

Repressiyalara tam əks mövqedə olanlar da yox deyildi. Hətta üç on illik 

keçəndən sonra həmin tufanın yenidən başlanacağına ümid bəsləyənlər də var idi. 

Onlar əsasən vaxtilə repressiya maşınında alət kimi çıxış edənlər idi, öz donosları ilə 

onun bəhrəsinin çoxalmasına kömək göstərmiş cılız məxluqlar idi. Məlum olmuşdur ki, 

təkcə Moskvadakı mərkəzi orqanlara çuğulçuların siqnalı şəklində 4 milyon ərizə daxil 

olmuşdu. Respublika, vilayət orqanlarına göndərilən böhtan dolu ərizələr də əlavə 

olunsa, bu rəqəm dəfələrlə arta bilər.  

Əslində inkvizisiyaya xidmət edən bu adamlar sonralar nəinki məsuliyyətə cəlb 

olunmadı, bəziləri hətta daha da məşhurlaşdı. Onlar adi peşmançılıq hisslərindən də 

çox uzaq idilər. Repressiya illərində bu prosesə canfəşanləqla xidmət edən 20 min çekist 

vəzifədən sui-istifadə ittihamı ilə güllələndiyi halda, donosçular barədə elə bir gözə 

çarpan tədbir görülməmişdi. Çuğulçuların övladları məsələ sərt şəkil alanda, öz 

atalarının da məhz sistemin qurbanları olması barədəki xilas kəmərindən istifadə 

etməyə üstünlük verirlər. Bəzi donosçular isə keçmiş zəmanənin reliktləri olsalar da, 

çoxları kimi ilbiz qınına çəkilməyib, öz həyasız təbiətlərindən uzaqlaşmırdılar. Onların 

bir eybəcər nüsxəsi ilə təsadüfən rastlaşmışdım.  

Cavan vaxtı Mil düzündəki əyalətdə rayon partiya komitəsinin ikinci katibi 

işləyərkən bir payız səhəri Araz çayının kənarındakı kəndə getmişdim. Kolxoz sədri ilə 

birlikdə pambıq qurutma meydançasına gəldik. Kolxozçular pambığı qarğıdan tikilmiş 

damdın çıxarıb qurutmaq üçün asfalt meydançaya sərirdilər. Onlarla görüşüb bir qədər 

söhbət etdik, maşina yaxınlaşanda bir kolxozçu sədrə nəsə söz demək istəyib, onu 

kənara çəkdi. Bu vaxt tanımadığım arıq bədənli bir qoca kişi yaxınlaşıb mənimlə 

ərkyana qaydada görüşdü. Sonra əlini kolxoz sədrinə tərəf uzadıb: “Gör nə xoruzlanır! 

Ancaq məndən qorxur. Çünki atasını 37-də balıqlara yem elətdirmişdim”. Qoca heç nə 

---

333 

 

anlamadığımı görüb, əlavə etdi: “Atasını gedər-gəlməzə göndərdim, yazdım ki, İrana 

casusluq edir. Adi kolxozçu idi, ancaq qonşu kimi ondan xoşum gəlmirdi. Bu sədr o 

vaxt hələ anasının qarnında idi, dünyaya yetim kimi gəldi. Anası sonra başqa ərə 

getdi”.  

     Kolxoz sədri, sadə, təvazökar adam olmaqla, əksər həmkarlarından 

fərqlənirdi. Həm də körpəliyindən atasız olduğundan yetimlik də onun şüuruna öz 

fağırlıq ütüsünü çəkibmiş. Ona görə də qocaya bildirdim ki, sədrə böhtan atsan da xeyri 

olmayacaq, artıq sənin düşündüyün zaman deyildir, indi mizantropların işi yaxşı 

getmir. Bu sözləri eşidən kimi o, sakitcə uzaqlaşıb getdi. Sonra həmin qoca kişi bu dəfə 

də kolxoz sədrinə şikayətlənirmiş ki, guya mən onu heyvan adlandırmışam. 

“Mizantrop” sözünü yırtıcı heyvan növü kimi başa düşübmüş.  

     1937-38-ci illərdə ölkənin hər yerində çuğulçular (donosçular) zümrəsi 

yaranmışdı. Rusiyada göbələk avqustda meydana gəldiyi kimi, onlar da həmin qadalı 

illərdə münbit mühit tapmışdılar. Onlar böhtan yolu ilə istənilən adamı bədbəxt, hətta 

məhv edə bilərmişlər. Hər yaşayış məntəqəsinin belə donosçuları var imiş və hamı 

onlardan çəkinirmiş. İndiki professional amerikan boksçuları kimi onlara ləqəb də 

qoyularmış.  

Mənim tanış olduğuma bənzər nüsxələr həmin mənfur qaydaların yenə də 

qayıdacağına çox ümid bəsləyirdilər və güman edirdilər ki, qoca vaxtlarında da köhlən 

atın belində vüqarla gəzəcəklər. Arzu ahıl yaşa baxmır. Axı 94 yaşlı Venetsiya doju 

Enriko Dandolo da səlibçiləri aldadaraq, onların yürüş istiqamətini dəyişdirmiş, öz 

şəhərinin ticarətdə böyük rəqibi olan Konstantinopolu  səlibçilərin köməyi ilə 1204-cü 

ildə tutub, şəhəri qarət etmişdi. Burada o, Latın dövləti yaratmışdı. İşğal etdiyi şəhərdə 

at belində məğrurcasına gəzərkən, yıxılıb budunu sındırmış və 1205-ci ildə 

Konstantinopolda da ölmüşdü.  

Misal çəkilən primitiv adamlar repressiya üçün yanacaq rolunu oynasalar da, elə 

bir əhəmiyyətli fiqur deyildilər. Təəssüf ki, özünü ədəbiyyat nəhəngləri hesab edənlər 

də bu biabırçı işə öz “töhfələrini” verməkdən qalmırdılar. Onlar böhtan atmaqla qələm 

dostlarından rəqib saydıqlarını sıradan çıxarırdılar. Milli respublikalarda bu biabırçı 

praktika daha geniş yayılmışdı. Bəzən yazıcılar repressiyanın güclənməsi üçün ideoloji 

dayaq rolunu oynayırdılar. Bəlkə də böyük proletar yazıçısı Maksim Qorki öz şəxsi 

düşmənlərinə heç bir xətər toxundurmamışdı və ya onlara, ümumiyyətlə, heç malik də 

deyildi, nə olsun ki, Mayakovski onun Kapri adasında yaşamasını da lağa qoyan şeir 

yazmışdı, baxmayaraq ki, vərəm xəstəsi olan Qorki əsasən müalicə məqsədilə İtaliyanın 

bu isti və gözəl guşəsini seçmişdi. Lakin Maksim Qorkinin “Kim təslim olmursa, onu 

məhv edirlər” sözləri repressiya dalğasının genişlənməsi üçün haray, çağırış rolunu 

oynadı. Bu kəlmə minlərlə günahsız adamı Qolqofaya aparan yola daş döşədi.  

Repressiyalar həm də görünməmiş qorxu, xof hissi yaradırdı, əslindı mənəvi 

terror xarakteri daşıyırdı. Bunlar isə öz növbəsində yaltaqlığı, təzim qılmağı, köləlik 

xüsusiyyətlərini qidalandırırdı. Axı həqiqi məhəbbət qorxu ilə bir yerdə yaşaya bilmir. 

Stalinə ifrat təriflə dolu əsərlər yazılırdı, bəzən şairlər onu əsl bütə çevirməyə cəhd 

edirdilər. Rus yazıçısı Leonid Leonov qriqorian təqvimindən imtina edib, tarixi İisusun 

deyil, Stalinin anadan olduğu ildən başlamağı təklif edirdi. Bəzi Siyasi Büro üzvləri 

Moskvanın adını dəyişib, ona Stalinin adını verməyi təklif edirdilər. Bu, Stalinin 

---

334 

 

hiddətinə səbəb olmuşdu. Roma imperatorları ayların adını dəyişib, onlara öz adlarını 

verirdilər. Fransa inqilabı isə köhnə təqvimdən əl çəkib, qərar verdiyi ildən tarixi 

başlamaqla, ayların da adını dəyişdirmişdi. Bir neçə ildən sonra bu yenilikdən əl 

çəkilməli olundu.  

Stalin özü də şəxsiyyətə pərəstişi güclənməsinin qarşısını almaq fikrindən uzaq 

idi. Alman yazıçısı Lion Feyxtvanger 1930-cu illərdə Moskvada olanda Stalindən 

soruşmuşdu: “Bəs Sizi bığlı adamın minlərlə portreti qıcıqlandırmır?” Ev sahibi 

yüngülcə gülümsünüb, belə bir ruhda cavab verdi ki, bəli, əlbəttə,  cənab yazıçı,biz 

sizinlə ziyalı adamlarıq, biz bu bütə sitayişin cəfəngliyini başa düşürük, lakin biz öz 

təbəələrimizin zövqləri ilə hesablbaşmaqla, alicənab və iltifatlı olmalıyıq, axı onların 

çoxu dünənki kəndlilərdir. Beləliklə, o, bu daşan çaya bənd çəkmək fikrindən uzaq 

olduğunu bildirirdi.  

Lakin Stalin yəqin ki, bunu da bilməmiş deyildi ki, sitayiş adamların 

mənəviyyatına ağır zərbə vurur, onları ruhən kasıblaşdırır. Xalq özünə məxsus ləyaqət 

ruhunu itirdikcə kiçilməyə başlayır. Ona görə də İngiltərənin görkəmli siyasi xadimi, 

baş nazir olmuş Uilyam Qladstounun Almaniya kansleri Otto fon Bismark barədəki: 

“O, Almaniyanı böyütdü, almanları isə kiçiltdi” – sözlərini bütünlüklə Stalinə də aid 

etmək olar. Zəkalara qurşaq qoyulması, düşünən adamların dilinin kəsilməsi, səsinin 

boğulması cəmiyyəti yalnız tənəzzülə sürükləyə bilər. Stalin  epoxası isə həm də belə 

eybəcərliklərə şərait yaratmışdı.  

Yaradıcı ziyalılar kimi elm adamları da şəxsiyyətə pərəstişin şişirdilməsində 

xalqa olduqca pis nümunə göstərirdilər. Stalinin “SSRİ-də sosializmin iqtisadi 

problemləri” əsəri çapdan çıxdıqdan sonra, hamı gur səslə onu tərifləməyə, 

əhəmiyyətini göylərə qaldırmağa başladı. Hüquqşünas alimlər və filosoflar isə yaltaqlıq 

müstəvisində daha uzağa gedərək, Stalinə məktubla müraciət edib, hüquqa və fəlsəfə 

elminin tarixinə aid də kitab yazmağı ondan xahiş etmişdilər.  

Hakim ideologiyaya xidmət ruhunda yazılmış əsərlər əslində yalnız təbliğat 

vasitəsi olaraq qalırdı, bədii səviyyə məsələsində hər iki ayaqdan axsayırdı. Ona görə 

də onların ömrü uzun olmadı, klassikliyə iddia etdikləri halda, öz populyarlığını heç 

yarım əsr ərzində də qoruyub saxlaya bilmədi. Rəhbərin zövqü etalon kimi qəbul 

edildiyindən, bu, ədəbiyyata, incəsənətə “ayı xidməti” göstərildi. Belə əsərlər az sonra 

makulatura xarakteri daşıdı, dram və musiqi əsərləri səhnə üzünə həsrət qaldı, bir 

günlük kəpənəklər kimi qısa ömürlə kifayətlənməli oldular. Vaxtilə Stalin  və ya Dövlət 

mükafatları laureatı adına layiq görünən müəlliflər indi heç ortabab yazıçıların 

siyahısına da düşə bilmirlər.  

Tarixçilərin fikrinə görə, dəniz qədim yunan üçün yaşayış və düşüncə tərzinin, 

elmi və praktiki biliklərin sınaq mərkəzi idi. Dəniz yunanların tarlası, zəmisi, həm də 

özünü təsdiq etmə meydanı idi. Bilikləri mənimsəməklə yanaşı yunan həm də təbiətin 

uşağı olaraq qalmalı idi. Yunan mədəniyyəti üçün inkişaf etmiş təbiət hissi, onun 

mütənasibliyi və təbii harmoniyası mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Totalitar 

cəmiyyətlərdə isə qan dənizi qorxu mənbəyinə, onu əsaslandırmaq tədqiqatına çevrilir. 

Dövlətin etibarını və inamını qazanmaq üçün mədəniyyət xadimləri qatilləri vəsf etmək 

yolunu tutur. Malik olduqları az-çox ilhamlarını buna həsr edirlər. Onlarda adətən 

yaşamağı davam etdirmək, özü də maddi cəhətdən təmin olunmuş şəkildəki həyata 

---

335 

 

nail olmaq hissi aparıcı rol oynamaqla, həyatın mənasından üstün hesab edilirdi. Belə 

münasibət isə çoxlarını gələcək unudulmaya, bəlkə də lənət uçurumuna aparırdı. 

Qədim Roma tarixinin görkəmli şəxsiyyətlərindən biri olan Qay Qrakx demişdi ki, 

“Gənclərin köməyi ilə nəciblər bir-birini qıracaqlar”. Bu sözləri dəyişərək demək olar ki, 

ənamın köməyi ilə mədəniyyət xadimləri bir-birlərini dövlətin əli ilə qırmaqdan həzz 

alırdılar. Bu da, onların özlərinin təsvir etməyə qadir olmadıqları ən böyük faciə idi.