Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

Meritokratiya və həqiqi demokratiya qüsurlara müəyyən sədd çəkə bilər 

 

Eybəcərliklərin, qüsurların çoxu həm də dövlət quruluşunun tipindən irəli 

gəlirdi. Onlara şərait yaradan cəmiyyət bu qüsurlardan bumeranq zərbəsi alır, zəifləyir, 

dövlətin əvvəlki forması öz yerini daha mükəmməl olanlara verir. Belə dövlətlər xeyli 

dərəcədə stabil ola bilərlər, çünki yüksək zümrələr bir-birlərinə güzəştə getməklə, 

möhkəm dairə yaradırlar. Adamlar fərdi fayda axtarışında ümumi qaydanı, sabitliyi 

pozmamaq yolunu tuturlar. Bütün bunlar rituallarla, dinin təsiri və ideyalarla 

möhkəmlənir, onlar elitanın idarə etməsinin konkret formasına legitimlilik verir. Belə 

elit qruplar cəmiyyətdəki digər qruplardan daha yaxşı təşkil olunmuşdur. Xüsusən də 

qədim ölkələrin əsas əhali kütləsini təşkil edən aqrar cəmiyyətlərdəki dağınıq və kasıb 

kəndlilər etiraz etmək gücünə malik olmurdular. Yeni tarix dövründə də kəndli 

qiyamları məğlubiyyətlə nəticələnirdi. Rusiya tarixindən göründüyü kimi Stepan 

Razinin 1670-1671-ci illərdəki və ya Yemelyan Puqaçovun 1773-1775-ci illərdəki Kəndli 

müharibələri adlanan üsyanları çar hökuməti tərəfindən asanlıqla yatırdılmış, onların 

rəhbərləri edam edilmişdilər. Axı onların silah əldə etmək üçün böyük imkanları yox 

idi, həm də zorakılığı tətbiq etmək sferasında yaxşı hazırlığa malik deyildilər.  

Müasir dövlətlərdən əvvəlki və elit qrupların başçılıq etdiyi bu quruluşların 

oxşar tipləri əsrlər boyu yaşamaqda davam etmişdi. Onlar zamanın nəbzini tutmağı da 

bacarırdılar. Ona görə də ordunun yaradılmasında öz ümumi prinsiplərindən vaz 

keçib, bu işdə meritokratik (layiq olanların idarəçiliyi qaydasında) seçmək üsulundan 

istifadəyə meyl etdilər. Məhz çinlilər hələ bizim eradan əvvəl III əsrdə meritokratiyanı 

icad etmiş və vəzifələri tutmaq üçün dövlət imtahanları qaydasını tətbiq etməyə 

başlamışdılar.  

Səmərəli idarəetmə prinsipi meritokratiya olan kimi, demokratiyanın prinsipi isə 

idarəetmədə xalqın iştirakıdır. Elə etmək olar ki, bu iki prinsip bir yerdə işləsin, lakin 

onların arasındakı gizli gərginlik qalacaqdır. Ancaq bu prinsiplərin arasında 

antaqonizm yoxdur və onlardan ağıllı qaydada vəhdət şəklində istifadə edilsə, onlar 

---

319 

 

yaxşı şəkildə uzlaşa, çuğlaşa, bir-birinə nüfuz edə bilərlər. Ona görə də dövlət 

idarəçiliyində meritokratiya elementlərinin tədricən ayaq açmasına yalnız müsbət 

yanaşmaq lazımdır.  

Əgər dövlətə loyallıq ailəyə, dinə, tayfaya loyallıqdan üstün tutulursa, bu, 

etimadın sosial kapitalının daha geniş radiusunu tələb edir.  

Dövlət institutları çox vaxt tarixi irslərlə müəyyən olunur və ya xarici qüvvələr 

tərəfindən formalaşır. Ona görə də müasir dövlətlərdə keçmiş quruluşların relikt 

qalıqlarını, atavizm elementlərini tapmaq çətin deyildir, özü də bunlar həm müsbət, 

həm də mənfi xarakter daşıya bilər. Axı keçmişin bütünlüklə rədd etmək mümkün 

deyildir, onun kabusu addımbaşı özünü xatırlatmamış qalmır. Əgər keçmiş böyük 

mədəniyyət, ədəbiyyat və incəsənət yaratmışdırsa, ona necə qapıları bağlamaq, belə 

nəhəng irsə göz yummaq olar?!