I bob. Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarni mantiqiy fikrlashini rivojlantirish

1-masala. Sinfda o`tkazilgan shashka musobaqasida Ahmad, Botir, Vali va Sohib ishtirok 
etdi. Ahmad birinchi o`rinni ham, oxirgi o`rinni ham egallamaganligi, Sohib ikkinchi 
o`rinni egallaganligi, Botir esa birinchi o`rinni egallamaganligi ma’lum bo`lsa, ishtirokchi 
bolalarning har biri qaysi o`rinni egallagan?
Yechish. a) Bu turdagi masalalarni yechishning dastlabki bosqichida o`quvchilarda 
xulosalar zanjirini qurish ko`nikmalarini

---

tarkib toptirishning quyidagi uslubini qo`llash samaralidir: o`qituvchi tomonidan masala 
shartida berilgan bog`lanishlar alohida-alohida xulosalar zanjiri sifatida ifodalangan 
kartochkalar tuzilib, har bir o`quvchiga tarqatiladi va ular ochiq qoldirilgan joylarni 
to`ldiradilar. Masalan, yuqoridagi masalani yechishda o`qituvchi quyidagi mulohazalar 
zanjiri ko`rsatilgan kartochkalarni: “Ahmad birinchi o`rinni ham, oxirgi o`rinni ham 
egallamagan, demak, u 2- o`rinni, yoki 3- o`rinni egallashi mumkin. Sohib 2- o`rinni 
egallagan. U holda Ahmad 2- o`rinni egallagan. Botir birinchi o`rinni egallamagan bo`lsa, 
u holda u 2- o`rinni egallagan. Demak Vali 2-o`rinni egallagan” o`quvchilarga tarqatib, 
ochiq qoldirilgan joylar ular tomonidan to`ldirilgach doskada javoblarni muhokama qilish 
maqsadga muvofiqdir.
Bu topshiriqlar o`quvchilarda masalalarni xulosalar zanjiri qurish yo`li bilan yechish 
ko`nikmalarini tarkib toptirishga ko`maklashadi, ularda mulohaza yuritishning faqat tarkibi 
ko`rsatilgan bo`lib, xulosalar esa o`quvchilar tomonidan mustaqil keltirib chiqariladi.
1.2.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish jarayonida mantiqiy fikrlash 
qobiliyatlarini o‘stirish
Hozirgi paytda maktablarda boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning asosiy 
vazifalaridan biri o‘quvchilarni har tomonlama yetuk insonlar qilib tarbiyalash hisoblanadi. 
Bunda ularda matematika bo‘yicha bilimlar berish bilan birga ularga o‘rganilayotgan 
bilimlarni asosli va puxta bo‘lishini ta‘minlash, ularni qo‘llay olish ko‘nikma va 
malakalarini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Masalalar yechish matematika 
o‘qitishning muhim tarkibiy qismidir. Masalalar yechmasdan matematikani o‘zlashtirishni 
tasavvur ham etib bo‘lmaydi. Masalalar yechishning boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan 
u yoki bu nazariy materiallarni o‘zlashtirish jarayonida muhim rolni va o‘quvchilarni 
fikrlash qobilyatlarini o‘stiradi muhim ro‘l o‘ynaydi. Masalalar amaliy ishlar sistemasi 
asosida tuziladi. Bu degan so‘z har bir yangi tushunchani tarkib toptirish har doim bu 
tushuncha ahamiyatini tushuntirishga yordam beradigan uning qo‘llanishini talab qiladigan 
u yoki bu masalani echish bilan amalga oshadi. Arifmetik amallarning mazmunini amallar 
orasidagi bog‘lanishlarni amal komponentlari bilan natijalar orasidagi ochib berishda, har 
xil miqdorlar orasidagi bog‘lanishlar bilan tanishishda mos sodda masalalardan 
foydalaniladi. Sodda masalalar o‘quvchilarda murakkab masalalarni yechish uchun zarur, 

---

bo‘ladigan bilimlar malakalar va ko‘nikmalarni tarkib toptirish uchun asos bo‘lib xizmat 
qiladi. Masalalar bolalarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning foydali vositasi 
bo‘lib odatda o‘z ichiga ayrim bilimlarni oladi. Bu bilimlarni qidirish masala yechuvchidan 
analiz va sintezga mustaqil murojaat qilish faktlarni taqqoslash, umumlashtirish va 
hokazolarni talab qiladi. Matematik masalalar sodda va murakkab masalalarga ajratiladi. 
Bitta amal bilan echilishi mumkin bo‘lgan masalalarga sodda masalalar deyiladi. Bir nechta 
sodda masalalardan tuzilgan va shu sababli ikki yoki undan ortiq amallar yordamida 
echiladigan masalalarga murakkab masalalar deyiladi. Masalan: daraxt shoxida 6 ta qush 
bor edi. Ulardan 2 tasi uchib ketdi? Bu masalaga 2 ta teskari masala tuzish mumkin. 
1)Daraxt shoxida bir nechta qush bor edi. 2 ta qush uchib ketgandan so‘ng daraxt shoxida 
4 ta qush qoldi. Daraxt shoxida nechta qush qoldi? 2)Daraxt shoxida 6 ta qush qo‘nib turgan 
edi, bir nechta qush uchib ketgandan so‘ng 2 ta qush qoldi. Nechta qush uchib ketdi. 
Kechib o`tishga doir masalalarda daryoning bir qirg`og`idan ikkinchi qirg`og`iga suzish 
vositasi (qayiq)dan foydalanib, o`tkazish ko`rilib, bunda muammo bu vositalarning 
yetishmasligi, ular ko`tara oladigan yuk massasi chegaralanganligi, passajirlar soni va 
ularning tarkibi bilan bog`liq bo`ladi.
Bu turdagi masalalarni yechimini jadval ko`rinishida ifodalash maqsadga muvofiqdir. 
Bunda jadvalning o`rta ustuniga kechib o`tayotganlar, birinchi va oxirgi ustuniga kechuv 
davrida mos ravishda bir qirg`oqda hamda ikkinchi qirg`oqda qolganlar yoziladi. Jadvalni 
to`ldirishda quyidagilarga qat’iy rioya etish zarur: bitta satrda har bir kechib o`tuvchi yo 
markaziy ustunda, yoki birinchi ustunda, yoki oxirgi ustunda faqat bir marta yoziladi. 
Masalani yechish jarayonida o`quvchilar yo`l qo`yadigan asosiy xatoliklar ham shundan 
iborat bo`ladiki, ular kechib o`tuvchilardan birortasini yozishni esdan chiqaradilar yoki ikki 
marta yozib qo`yadilar.
Bu turdagi masalalar ko`p hollarda bir nechta yechimga ega bo`ladi. Shuning uchun 
o`quvchilar bilan birgalikda ularning hech bo`lmaganda ikkitasini ko`rib o`tish, ularni 
taqqoslash va farqini ko`rsatish maqsadga muvofiqdir.