I bob. Idiomalar va ularning tildagi ahamiyati 1 Idiomalarning ta’rifi va ularning muloqotdagi o‘rni

1.3 Boylik va kambag'allik bilan bog'liq idiomalar bo'yicha o’tkazilgan tadqiqotlar
Iqtisodiy idiomalar bilan bog’liq madaniy qarashlar
Olimlar idiomalarda, ayniqsa boylik va qashshoqlik bilan bog'liq bo'lgan madaniy murakkabliklarni tan oldilar. Chengning xitoy va ingliz tillaridagi idiomalarning madaniyatlararo tahlili (2014) ushbu iboralarni shakllantiradigan chuqur madaniy ildizlarni ochib berdi.¹⁷ Madaniyatga bog’liq qarashlar iqtisodiy idiomalarning nafaqat shakliga, balki ular paydo bo'ladigan ijtimoiy qadriyatlar va tarixiy sharoitlarni aks ettiruvchi nozik ma'nolariga ham ta'sir qiladi. Chengning tadqiqot ishi iqtisodiy idiomalardagi madaniy xilma-xillikka e’tibor bilan yondashish zarurligini ta'kidlaydi.
Iqtisodiy idiomalarning sotsiolingvistik o’lchovlari
Tannen (1993) va Xolms (1995) tomonidan olib borilgan tadqiqotlar idiomalarning sotsiolingvistik o'lchovlarini o'rganib chiqdi va ularning ijtimoiy o'zaro ta'sirlar va kuch dinamikasidagi roliga oydinlik kiritdi. Tannen iqtisodiy nutqda tildan, jumladan idiomatik iboralardan jinsga qarab foydalanishni o'rganib chiqdi. Uning topilmalari gender iqtisodiy idiomalari hokimiyat va ijtimoiy rollar bo'yicha muzokaralarga qanday hissa qo'shishini ochib berdi.¹⁸ Xolms ushbu sotsiolingvistik tadqiqotlarni kengaytirib, iqtisodiy idiomalar qanday qilib ma'lum bir kontekstda o'z maqomlarini tasdiqlash yoki muhokama qilish uchun ijtimoiy aktyorlar uchun vositaga aylanishini ta'kidladi.¹⁹ Ushbu tadqiqotlar til, jamiyat va iqtisodiyot o'rtasidagi murakkab o'zaro bog'liqlikni yoritadi.
Mavjud tadqiqotlar madaniy va ijtimoiy lingvistik o'lchovlarni e'tirof etgan bo'lsa-da, boylik va qashshoqlik bilan bog'liq idiomalarning pragmatik xususiyatlarini har tomonlama o'rganish hali boshlang'ich bosqichida. Gibbs (1994) va Nuessel (2002) idiomalarning kognitiv va lingvistik jihatlarini tushunishga katta hissa qo'shgan, ammo iqtisodiy idiomalarni shakllantiruvchi pragmatik elementlarga keng e'tibor qaratishmagan. Ushbu dissertatsiya pragmatik xususiyatlar boylik va qashshoqlikni ifodalovchi iboralarning kommunikativ va talqiniy jihatlariga qanday hissa qo'shishini batafsil tekshirish orqali ushbu bo'shliqni bartaraf etishga qaratilgan.
Boylik va kambag’allikning metaforik tasvirlari
Lakoff va Jonsonning (1980) metafora va kontseptual xaritalash bo'yicha olib borgan ishlari metaforalarning idiomatik iboralarni, shu jumladan boylik va qashshoqlik bilan bog'liq iboralarni qanday shakllantirishini tushunish uchun asos yaratdi. Kontseptual metafora nazariyasi iqtisodiy idiomalarning metaforik tasvirlardan qanday foydalanishi haqida tushuncha beradi.²⁰ Biroq, bu metaforalarning idiomatik foydalanish kontekstida pragmatik tarzda qanday ishlashini o'rganish uchun batafsilroq tahlil qilish kerak. Ushbu dissertatsiya iqtisodiy idiomalardagi metaforik iboralarni diqqat bilan tekshirish orqali ushbu bo'shliqni bartaraf etishga qaratilgan.
Iqtisodiy idiomalarda media
Beykerning (2006) iqtisodiy idiomalarni tarqatishda ommaviy axborot vositalarining rolini o'rganishi ommaviy kommunikatsiyalarning jamiyat idrokiga ta'sirini yoritadi. Ommaviy axborot vositalarida aks ettirilgan iqtisodiy idiomalar nafaqat ko’zga ko’ringan iqtisodiy hikoyalarni aks ettiradi, balki jamoatchilik nutqi va munosabatini shakllantirishga ham hissa qo'shadi. Ushbu tadqiqot Beykerning fikrlarini e'tirof etgan holda turli media platformalardagi iqtisodiy idiomalar iqtisodiy rivoyatlarni yaratishga pragmatik hissa qo'shishni chuqurroq o'rganishga qaratilgan.
Iqtisodiy idiomalarning tillararo tahlili
Kovecses (2005) va Moon (1998) tomonidan olib borilgan tillararo tadqiqotlar tillardagi iqtisodiy idiomalardagi o'zgarishlar va o'xshashliklarga e'tibor qaratgan. Til iboralarining xilma-xilligi har bir til va madaniyatning o‘ziga xosligini aks ettiradi. Tillararo nuqtai nazarni o'z ichiga olgan ushbu dissertatsiya turli tillar o'zlarining iqtisodiy idiomalarida qanday qilib aniq pragmatik xususiyatlardan foydalanishini o'rganishga qaratilgan bo'lib, til va iqtisodiy tushunchalar o'rtasidagi o'zaro ta'sirni yanada to'liqroq tushunishga yordam beradi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, avvalgi tadqiqotlar boylik va qashshoqlikka oid idiomalarni turli tomonlardan tushunish uchun zamin yaratgan bo‘lsa-da, ularning pragmatik xususiyatlarini yanada kengroq o‘rganish zarur. Ushbu dissertatsiya iqtisodiy idiomalarning pragmatik o'lchovlarini yo'naltirilgan va batafsil tahlil qilib, ularning jamiyatning boylik va qashshoqlikka bo'lgan munosabatidagi rolini yaxlit tushunishga hissa qo'shish orqali mavjud ilmiy tadqiqotlarga asoslanishga intiladi.
Idiomalarning til va xalq madaniyatiga bog’liqligi
Idiomatik iboralarni o'rganish lingvistik shakllarini shakllantiradigan madaniy nuanslarni o'rgangan holda lingvistik tahlil doirasidan tashqariga chiqadi. Sapir (1921) va Whorf (1956) kabi olimlar til shunchaki muloqot vositasi emas, balki madaniy fikrlash shakllarining aksi ekanligini ta'kidlab, ilmiy ish olib borishgan. Idiomatik iboralar tilning ajralmas tarkibiy qismi bo'lib, madaniy qadriyatlar, me'yorlar va tarixiy tajribalarni o'zida mujassam etadi. Ushbu madaniy xoslik idiomalarga xos bo'lgan ma'noning chuqur ildizlarini tushunish uchun juda muhimdir.
Iqtisodiy idiomalarda madaniy qadriyatlar
Lakoff va Jonson (1980) tomonidan olib borilgan tadqiqotlar kontseptual metafora nazariyasi kontseptsiyasini fanga kiritdi va tildagi metaforalarning madaniy kontseptualizatsiyada qanday ildiz otganligini ochib berdi. Boylik va qashshoqlik bilan bog'liq idiomalar kontekstida bu metafora ko'pincha iqtisodiy muvaffaqiyat yoki kurash bilan bog'liq madaniy qadriyatlarga asoslanadi. Idiomalardagi metaforik tasvirlar madaniy obyektivga aylanadi, bu orqali jamiyatlar iqtisodiy farovonlik atrofidagi o'z qadriyatlarini ifodalaydi va uzatadi.
Gumperzning (1982) kommunikativ kompetentsiyaga bag‘ishlangan asarida tilning ijtimoiy o‘ziga xoslikni shakllantirishdagi roli ta’kidlangan. Iqtisodiy idiomalar madaniy o'ziga xosliklari tufayli boylik va qashshoqlik bilan bog'liq ijtimoiy shaxsiyatni qurishga yordam beradi. Bu idiomalar odamlarning o'zini qanday qabul qilishiga va kengroq madaniy kontekstda idrok etilishiga ta'sir qiluvchi ijtimoiy tegishlilik belgilariga aylanadi. Madaniy ta'sirlarni o'rganish idiomalarni odamlar o'zlarining ijtimoiy rollari va iqtisodiy holatlarini muhokama qiladigan vosita sifatida tan oladi.
Iqtisodiy idiomalarda madaniyatlararo o’zgaruvchanlik
Kövecses (2005) va Cheng (2014) kabi olimlar tomonidan amalga oshirilgan madaniyatlararo tadqiqotlar turli madaniyatlarda idiomatik iboralardagi o'zgarishlarga diqqat qaratadi. Iqtisodiy idiomalar umumiy mavzularni baham ko'rish bilan birga, turli xil madaniy kontekstlarda turli shakl va ma'nolarni namoyish etadi. Ushbu madaniyatlararo o'zgarishlarni tushunish boylik va qashshoqlik bilan bog'liq idiomalarning madaniy o'ziga xosligini tushunish uchun juda muhimdir. Iqtisodiy idiomalarni talqin qilishdagi madaniy farqlar global til xilma-xilligining boy repertuariga hissa qo’shadi.
Tarixiy va sotsiologik kontekstda ushbu idiomalarning o’rganilishi
Idiomalarning rivojlanishidagi tarixiy va sotsiologik kontekst ularning madaniy ahamiyatini yanada kuchaytiradi. Coulmas (1981) idiomalar jamiyatdagi munosabat va vaqt o'tishi bilan sodir bo’ladigan o'zgarishlarni aks ettiradi, deb hisoblaydi. Iqtisodiy idiomalar, xususan, tarixiy iqtisodiy sharoitlarni, ijtimoiy tuzilmalarni va jamoaviy tajribalarni aks ettiradi. Idiomalarni tarixiy va ijtimoiy obyektiv orqali o'rganib, tadqiqotchilar ushbu iboralarga kiritilgan madaniy ma'no qatlamlarini ochishlari mumkin.
Madaniy antropologiya va lingvistik antropologiya tushunchalariga ega bo'lgan ushbu tadqiqot ishi idiomalarni pragmatik tahlil qilishda madaniy bog’liqlikning muhimligini tan oladi. Hymes (1974) ta'kidlaganidek, kommunikativ kompetentsiya nafaqat tilni bilish, balki madaniy me'yorlar va sotsiolingvistik muvofiqlikni tushunishni ham o'z ichiga oladi. Boylik va qashshoqlik bilan bog'liq idiomatik iboralarga madaniy jihatdan bog’liq pragmatik tahlilni qo'llash ushbu lingvistik shakllarga kiritilgan madaniy ta'sirlarni chuqur o'rganishni ta'minlaydi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, idiomatik iboralarning, ayniqsa, iqtisodiy tushunchalar bilan bog‘liq bo‘lganlar idiomalarning madaniy ta’siri ko‘p qirrali. Idiomalarning madaniy qadriyatlarni, ijtimoiy o'ziga xosliklarni, madaniyatlararo o'zgarishlarni va tarixiy sharoitlarni qanday aks ettirishi va shakllantirishini tushunish har tomonlama tahlil qilish uchun juda muhimdir.

1^ THE PRAGMATIC FEATURES OF IDIOMS ABOUT THE CONCEPTION “KNOWLEDGE”
M. KODIROVA, F.NURALIYEVA

2^ The Cambridge Encyclopedia of the English Language by David Crystal

3^ Syntactic Structures by Noam Chomsky

4^ Semantic theory (Studies in language) by Jerrold J.Katz

5^ Metaphor in Cognitive Linguistics: Selected papers from the 5th International Cognitive Linguistics Conference, Amsterdam, 1997 (Current Issues in Linguistic Theory) by Raymond W.Gibbs

6^ Figurative Language and Thought (Counterpoints: Cognition, Memory, and Language) by Raymond W.Gibbs

7^ Metaphor and figurative language by Rachel Giora

8^ Pragmatics by Stephen C.Levinson

9^ Identity and interaction: a sociocultural linguistic approach by Mary Bucholtz and Kira Hall

10^ Grice, H.P. (1968). "Utterer's Meaning, Sentence Meaning, and Word Meaning," Foundations of Language, 4. Reprinted as ch.6 of Grice 1989, pp. 117–137.

11^ Politeness: Some Universals in Language Usage by Penelope Brown, Stephen C. Levinson
Cambridge University Press, 27 февр. 1987 г.

12^ The Language of Metaphors By Andrew Goatly

13^ Handbook of Pragmatics: 1997 Installment by Jef Verschueren, Jan-Ola Östman, et al. | Oct 15, 1999

14^ Politeness: Some Universals in Language Usage by Penelope Brown, Stephen C. Levinson
Cambridge University Press, 27 февр. 1987 г

15^ Language and Social Identity (1982) by John J. Gumperz

16^ Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language by John R. Searle, Cambridge University Press, 2 янв. 1969 г.

17^ The Discourse Representations of Financial Analyst Reports by Winnie Cheng

18^ Gender and Conversational Interaction by Deborah Tannen

19^ Sociolinguistics: The Study of Speakers' Choices by Florian Coulmas

20^ “Metaphors We Live by” by George Lakoff and Mark Johnson in Humans as Symbolic Creatures magazine, p. 124- 134