I-bob: muloqot o’smir shaxsi shakanishining muxim ijtimoiy psixologik omili sifatida

2. 4. Muloqotda sotsial nazorat va ijtimoiy qoidalar.

Muloqot maqsadlari kishilarning birgalikdagi faoliyati ehtiyojlarini aks ettiradi. Bu hol quruq safsatabozlikning, ya’ni fatik muloqotning, kommunikatsiya vositalarining birgina muloqot jarayonining o’zini hosil qilishdan iborat yagona maqsad yo’lida tuturuqsizlik bilan foydalanilishini mustasno etmaydi.

Kishilar muloqotga kirishar ekan, savol berish, buyruq, iltimos qilish, biror narsani tushuntirish bilan birga o’z oldiga boshqalarga ta’sir etish, shu narsani ularga tushuntirish maqsadini qo’yadi. Muloqotning maqsadi kishilarning birgalikdagi faoliyatiga ehtiyojini aks ettiradi. Bunda muloqot shaxslararo o’zaro ta’sir sifatida namoyon bo’ladi, ya’ni kishilarning birgalikdagi faoliyati jarayonida paydo bo’luvchi aloqa va o’zaro ta’sirlar yig’indisidir. Birgalikdagi faoliyat va muloqot ijtimoiy nazorat sharoitida ro’y beradi. Jamiyat ijtimoiy normalar sifatida maxsus xulq-atvor namunalari tuzilishini ishlab chiqqan. Ijtimoiy normalar ko’lami nihoyat keng-mehnat intizomi harbiy burch va vatanparvarlik xushmuomalalik qoidalari ana shular jumlasidandir. Ijtimoiy nazorat muloqotga kirishuvchilar bajaradigan rolning “repertuar”iga mos holda namoyon bo’ladi.
Psixologiyada “rolь” deganda ijtimoiy (sotsial) mavqeni egallab turuvchi har bir kishidan atrofdagilar kutadigan, normativ tomonidan ma’qullangan xulq-atvor namunasi tushuniladi. (Yosh, mansab, jins va oiladagi, o’qituvchi va o’quvchi shifokor va bemor, katta kishi yoki bola, boshliq yoki xodim, ona yoki buvi, erkak yoki ayol, mehmon yoki mezbon rolida namoyon bo’lishi mumkin). O’z navbatida har bir rolь o’ziga mos talablarga javob berishi kerak.
Bir kishi turli muloqot vazifalarida turli rollarni bajarishi mumkin. Masalan, xizmat joyida direktor, kasal bo’lsa vrach ko’rsatmalariga itoat etuvchi bemor, oilada keksa ota - onasining qobil farzandi, mehmondo’st oila boshlig’i bo’ladi. Turli rollarni bajaruvchi kishilarning o’zaro munosabati rolli kutishlari bilan boshqariladi. Xohlaydimi yoki yo’qmi atrofdagilar undan ma’lum namunaga mos keluvchi xulq - atvorni kutadilar. Agar rolь yaxshi bajarilmasa ijtimoiy-nazorat tomonidan baholanadi, ozmi-ko’pmi cheklanishlar qilinadi.
Turli xil rollarni bajarayotgan kishilarning o’zaro birgalikdagi harakati rollar ehtimoli bilan boshqariladi. Rolning qanday bajarilishi sotsial nazorat ostida bo’ladi, ijtimoiy jihatdan baholanadi, namunadan chetga chiqish esa qoralanadi. Jumladan, ota-onalar mehribon, xushmuomala, bolaning aybiga nisbatan shafqatliroq bo’lishlari kerak-bu rollar ehtimoliga mos bo’lib tushadi va ijtimoiy jihatdan ma’qullanadi. Ammo atrofdagilarga ota-onaning xushmuomalaligi haddan oshib ketayotgani sezilib turadi va qoralanadi. Vaqti kelganda ota-ona bolaga nisbatan qattiqqo’l, talabchan bo’lishlari lozim. SHunday qilib, o’zaro birgalikda harakat qilayotgan kishilar xulq-atvorining bir-birlaridan kutgan taxminlariga mosligi muloqot jarayonida muvaffaqiyatga erishishning zarur sharti hisoblanadi.
Kishining boshqalardan eshitishga yoki ularda ko’rishga tayyor bo’lgan narsani ulardan kutish mumkinligini bexato va aniq taxmin qilish qobiliyati, malakasi odob deyiladi. Odobsizlik- bu muloqot jarayonida muloqotga kirishganlarning o’zaro birgalikdagi harakatlarining izdan chiqishiga olib keladigan va ba’zan mojaroli vaziyatlarni vujudga keltiradigan darajada buzilishi demakdir. Odobsiz xulq-atvor nisbatan beg’araz tabiatga ega bo’ladi. Pedagogik odobning tegishli aloqa o’rnatish chog’ida tarbiyachiga in’om etadigan imkoniyatlaridan foydalanish o’quvchining rivojlanishi uchun istiqbol yaratib bergan holda uning shaxsini shakllantirish jarayonini ancha qulay sharoitlarda amalga oshirish imkonini beradi.
Muloqotning bevosita muvaffaqiyatining sharti o’zaro ta’sir etuvchi kishilarning har biridan kutilayotgan harakatlarga mos keluvchi xulq - atvor namunasini qo’llanishidadir. Kishining boshqalar undan nimani kutayotganini, nimani eshitishga va undan nimani ko’rishga tayyor ekanligini to’g’ri, aniq, xatosiz ko’chira olish qobiliyati takt deb ataladi.
Pedagogik muloqot-pedagogik ta’sirning ajralmas sifatidir. Bu o’qituvchi va o’quvchining ta’lim-tarbiya jarayonidagi professional muloqoti bo’lib, unda ma’lumot almashinadi va o’quvchilarga o’quv-tarbiyaviy ta’sir o’tkaziladi. Bunda ikki yoqlama muloqot yuzaga kelishi lozim. Uning asosi sifatida o’zaro hurmat va ishonch xizmat qiladi. Pedagog o’quvchilar bilan muloqotga kirishish jarayonida ulardan hurmat kutadi. O’quvchilar ham o’qituvchidan hurmat va ishonchni talab etadilar. Bu pedagogik ta’sirning samarali yo’li bo’lib, tajribali pedagoglar bolani o’z-o’zini hurmatlashga asoslangan holda munosabatlarni tashkil etadilar va shu orqali o’zaro munosabatlarni amalga oshiradilar. Muloqotning o’ziga xos 3 ta darajalari mavjud. Bular: makro darajada (katta)-insonlar bilan muloqot qilish barcha odob-axloq normalariga suyangan holda amalga oshiriladi. Mezo darajada(o’rta)-muloqot ma’lum mavzu asosida kechadi (masalan, askiyada ma’lum mavzudan chekinmaslik). Mikro daraja (kichik) - muloqotning oddiy shakllari, savol-javob tariqasida yuz beradi. Muloqotning turlari: shaxslararo (inson-inson), shaxsiy-guruhiy (guruh-guruh), ommaviy kommunikatsiya (radio, televidenie, ro’znomalar va jurnallar) kabi turlari mavjud. (Davletshin M.G. Umumiy psixologiya. T.2002.62-bet).
Pedagogik muloqotda ijodiylik quyidagilarga bog’liq:

• 
  o’quvchilar bilan o’zaro birgalikda harakat qilish;(A.A.Bodalev)
  
• 
  bolaga ta’sir qilishda uning xulq-atvorini boshqarish, o’zaro harakatning turli yo’llarini qo’llash;
  
• 
  o’qituvchining o’z-o’zini boshqara olishi;
  
• 
  o’zaro munosabatlar jarayonidagi ijodiylik harakterini saqlay bilish. (Ya.L.Kolominskiy, A.V.Petrovskiy).
  

Demak, o’qituvchi o’quvchilar bilan ziddiyatlarga borsa, qandaydir muammo tug’ilsa darhol hal qilishi lozim. Pedagogik muloqotdagi ijodiylik ham shunda bilinadi. Pedagogik muloqotda o’qituvchi bolani ko’ziga qarab uning hayolidan nima kechayotganligini bilib olishi kerak.
Ijodiylik o’zaro munosabatlardan boshlanadi. Har bir pedagog o’z tajribasidan, uslubidan kelib chiqib bolalar bilan muloqotda bo’lishi lozim. Ya’ni nostandart usullarni izlab topishi kerak. Pedagogik ta’sir ham pedagogik muloqotdagi ijodiylik orqali amalga oshiriladi.
Ijodiylikni amalga oshirish uchun quyidagilarga ahamiyat berish lozim:

• 
  bir necha o’qituvchilarning darslarini kuzatish, unda o’quvchilarning kayfiyatini, o’qituvchining bolalar bilan bo’ladigan munosabatlarini aniqlash;
  
• 
  o’qituvchining darsda qanday usullarni qo’llashi, muloqotni qanday tashkillashtirish, o’quv-tarbiyaviy muammolarni yechishini aniqlash;
  
• 
  o’zining muloqot texnologiyasini boshqa o’qituvchining “texnologiyasi”ga taqqoslashi;
  
• 
  tajribali o’qituvchilarning tarbiyaviy soatlarida qatnashish orqali muloqot jarayonidagi o’quvchilarning individual xususiyatlarini aniqlash;
  
• 
  o’zining darsidagi muhiti bilan boshqa tajribali o’qituvchining darsidagi muhitni taqqoslash orqali xulosa chiqara olish. (V. A. Kan-Kalik . Uchitelyu o pedagogicheskom obhenii.
  

M. 15-16 betlar).
Kasbiy-pedagogik muloqot-murakkab hodisa. SHaxs kasbiy- pedagogik muloqot qilishdan avval o’z oldiga bir necha vazifalarni qo’yadi. Jumladan, maqsad qo’yadi, muloqot qachon, qaerda, necha yoshlilar bilan o’tkazilishini rejalashtiradi. Pedagogik muloqotning eng muhim bosqichi - bu modellashtirish hisoblanadi. Bu bosqichdan muhim, mas’uliyatli muammoni hal qilishda foydalaniladi. Masalan, darsga tayyorlanish, ma’ruzani rejalashtirish ham shu bosqichga kiradi. Birinchidan, dasturga mos ravishda dars loyihasi tuziladi. Ikkinchidan, o’quvchilarning individual xususiyatlari hisobga olinadi. Uchinchidan, dars jarayonida qo’llaniladigan ta’lim-tarbiya usullari tanlanadi. To’rtinchidan, bolani aqliy rivojlanish qobiliyati hisobga olinadi.
Ikkinchi bosqich-bu bevosita muloqot bosqichi. Buni “kommunikativ hujum”deb atash mumkin. CHunki o’qituvchi to’liq tashabbusni o’z qo’liga olib dars boshlaydi. Uchinchi bosqich esa-bu muloqotni boshqarish bosqichi bo’lib, kasbiy kommunikatsiyaning muhim tarkibiy qismidir.
Kasbiy-pedagogik muloqotning vazifasi-texnologiyani o’zlashtirish bo’lib, unda o’qituvchi iliq munosabatlarni qo’llay oladi, natijada pedagog shaxsi namoyon bo’ladi.
Darsda tashabbusni qo’lga olish usullari quyidagilardan iborat:

• 
  sinf bilan aloqani yo’lga qo’yishda zudlik bilan harakat qilish;
  
• 
  tezlik bilan tashkiliy ishlardan dars jarayonining muhim bosqichiga o’ta olish;
  
• 
  sinfni ijtimoiy-psixologik yakdilligini, ”biz”hissini shakllantirish;
  
• 
  vaziyatga qarab bolalar bilan muloqot usullarini qo’llash;
  
• 
  bo’tun sinf jamoasi bilan yaxlit aloqani tashkillashtirish;
  
• 
  latofatliliq, dilkashlik, sofdillikni o’zida shakllantira olish, darsda namoyon qila bilish;
  
• 
  ta’qiqlangan pedagogik talablarni kamaytirish, vaziyatga qarab ish tutish;
  

—mimika (yuz ifodasi), pantomimika (harakatlar), ko’z bilan ta’sir qilish (noverbal muloqot) ni faol qo’llash;

• 
  o’zaro bir-birini tushunishni his qilish, (V.A.Kan-Kalik).
  

Kasbiy-pedagogik muloqotning muvaffaqiyatli bo’lishida o’qituvchining kommunikativ madaniyati muhim o’rin egallaydi. Bola o’qituvchining dildan gapirayotganligini his qilib turishi kerak. Bo’lmasa ko’ngildagidek muloqot amalga oshmaydi. Ayrim pedagoglar bolalar bilan ularning yoshini hisobga olmasdan muloqotda bo’ladilar. O’qituvchi bola katta bo’layotganligini sezib tursa, bu uning muloqot madaniyatini shakllanayotganligidan dalolat beradi.
O’qituvchi o’zi uchun boshqalar bilan bo’ladigan muloqotni yaxlit portretini tuzib olishi kerak. Bu auditoriya bilan bo’ladigan munosabatlarni tashkil qilishiga yordam beradi. Pedagogik muloqot-o’quv jarayonining muhim qismi.
O’qituvchi, tarbiyachi va pedagog kommunikativ faoliyati pedagogik faoliyatdagi muloqotda muhim rol o’ynaydi. Kommunikativ ko’nikma quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:

1. 
   Kishilar bilan muloqotda bo’lish ko’nikmasi;
   
2. 
   O’quvchilar bilan birgalikdagi ijodiy faoliyatni tashkillashtirish ko’nikmasi;
   
3. 
   Maqsadga yo’naltirilgan muloqotni tashkillashtirish va boshqara olish ko’nikmasi (uquvi).
   

Kommunikativ qobiliyatlarning asosiy tarkibiy qismi muloqotchanlikning turlicha namoyon bo’lishidir. Biz bilamizki, muloqotmand kishilar oson, tez, zudlik (operativ) bilan muloqotni tashkillashtiradilar. Bunday kishilar har doim kommunikativlikning eng markazida turadi. Pedagogik faoliyatdagi muloqotchanlik shaxsiy fazilat sifatidagina emas, balki kasbiy- shaxsiy fazilat sifatida yuzaga chiqadi.
Muloqotchanlik ko’p qatlamli bo’lib, uni quyidagi tarkibiy qismlarga bo’lish mumkin:

1. 
   muloqotga kirishuvchanlik-kommunikatsiya jarayonidan qoniqishni his qila olish qobiliyati;
   
2. 
   ijtimoiy yaqinlik-jamiyatda bo’lishga xohish, kishilar orasida bo’lish istagi;
   
3. 
   alьtruistik (boshqalar manfaati uchun harakat qilish, yordam berish) yo’nalishlar. Muloqotga kirishuvchanlik. Pedagogik faoliyatni tashlab ketgan o’qituvchilardan so’rovnoma asosida olinganda ma’lumotlarga ko’ra, ularda muloqotchanlik sifatlari kasbiy fazilat sifatida shakllanmagan ekan. SHu jumladan, kuchsiz rahbarlarda ham xuddi shunday holat kuzatilgan. Pedagogik faoliyatdagi muloqot uzoq, davomli muloqotdir.
   

Ijtimoiy yaqinlik vaqtinchalik ruhiy holat sifatida emas, balki shaxsning kasbiy - pedagogik yo’nalishi bilan bog’liq holda ishtiroq etadi. Muloqotchanlik shaxs fazilati sifatida pedagogik muloqotning mahsuldor bo’lishini ta’minlaydi. Bizning fikrimizcha, muloqotchanlikni uchta tarkibiy qismini ko’rib chiqish lozim: muloqotga ehtiyoj, muloqot paytida va muloqotdan keyin yaxshi kechinmalar his qilish, kommunikativ ko’nikma va malakalar.
Muloqotchanlik hissiy tabiatga ega bo’lib, ular kommunikativ va alьtruistik hislardir. Kommunikativ hislarga fikr almashish, hayajonlanish, simpatiya (yoqtirish) his qilish, muloqotda bo’layotgan hamroxni hurmat qilish kabilar kiradi. Alьtruistik hislar esa kishilarga quvonch keltirishni xohlash, boshqalar quvonchidan xursand bo’lish, hamdardlik bildirish va shu kabilardan iborat.
Pedagogning kommunikativ faoliyatiga uning qobiliyatlari ham kiradi. Jumladan, didaktik (mavzuni tushunarli, sodda tilda bayon qilib bera olish), hissiy - irodaviy ta’sir eta olish, pertseptiv - pedagogik kuzatuvchanlik asosida o’quvchi ruxiyotiga ta’sir qilish, ekspressiv - nutqiy, mimika, pantomimika asosida fikrni tushuntirish, kommunikativ - o’quvchilar bilan munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yish, pedagogik takt, talabchanlik kabilar. Ko’rinib turibdiki, barcha pedagogik qobiliyatlar kommunikativ qobiliyatlar bilan bog’liq.
Birinchi marotaba darsga kirganda, o’quvchilar bilan muloqotda bo’lganda “ijodiylik hissi” tug’iladi. Darsni takrorlashda esa ikkinchi”bor ijodiylik hissi” namoyon bo’ladi. Atoqli psixolog L.S.Vigotskiy san’atning ijodiylik aktini o’rgatish mumkin emasligi, ong orqali biz ongsizlik holatiga kirishimiz, ongli jarayonlarni tashkil qilishimiz, ular orqali ongsizlik jarayonlarini chaqirishimiz haqida fikrlar bildirgan.
Pedagog faoliyatda muloqotning turli bosqichlarida hissiy jihatdan o’zini his qilish muhim rol o’ynaydi. U faoliyatga tayyorlanish jarayonida auditoriyadagi muloqotdan so’ng uni tadbiq qilishda namoyon bo’ladi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, kommunikativ ruxlantirishning vujudga kelishi va uni tadbiq qilish murakkab jarayondir. Bevosita muloqot jarayonida pedagogda kommunikativ ruxlanish holati yuzaga chiqadi. Tabiiyki, kommunikativ o’zini his qilish pedagogning umumiy va kommunikativ madaniyati darajasiga, eng muhimi-pedagog shaxsining kasbiy-pedagogik darajasiga, bolalar bilan ishlash xohish-istagiga bog’liq.
Psixologik ishlar yo’nalishi pedagogning ijodiylik hissi, intellektual, emotsional tomonini tashkil etadi. Pedagogning ijodiylik hissi ayniqsa adabiyot darslarida kuchli namoyon bo’ladi. SHu bilan birga pedagogning tajribasi ham muhim rol o’ynaydi. Tajribasi ortib borgani sari pedagog dastlabki materiallardan ko’ngli to’lmaydi, yangi-yangi materiallarni dars jarayonida qo’llashga harakat qiladi. Buning uchun esa ijodiylik hissi shakllangan bo’lishi lozim. Ijodiylik hissi bo’lsa, pedagog izlanadi, imkon topadi.O’zini hissiy tomondan tayyorlash pedagogda ijodiylik hissini keltirib chiqaradi. +o’yida bir necha tavsiyalarni berib o’tamiz:

• 
  material bilan ishlashda undagi asosiy o’rinlarni qidirib topish;
  
• 
  auditoriyaga murojaat qilish, ya’ni ular bilan muloqotda ijodiylikka e’tibor berish;
  
• 
  darsdan qoniqish his qilish.
  

Eng muhimi pedagog o’zining darsdagi hisiy munosabatlarini aniqlab olishidir. Ko’pgina pedagoglar ohangga, imo-ishora, yuz ifodasiga, badiiylikka ko’p e’tibor bersalar, ayrimlari faqat mantiqka va isbot-dalillarga e’tibor beradilar.Pedagoglarning fikricha, darsda o’quvchilarning o’quv materialini qanday idrok qilishlari muhimdir. SHundagina unda ijodiylik tug’iladi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, ijodiylik hissini mustahkamlash uchun o’zining materialga nisbatan hissiy munosabatining tashqi ifodasini saqlay bilish kerak. Buning uchun esa oynaga qarab so’zlash, fikran dars jarayonini his qilish, misollarni ko’proq keltirish, buyuk shaxslar faoliyatidan aniq vaziyatlarni keltirish hamda darsga tezda moslashish katta ahamiyatga ega. Pedagog o’ziga darsga kirishdan avval ustanovka (ko’rsatma) berishni o’rganishi lozim. Dars jarayonida va darsdan so’ng pedagog o’zini tahlil qilib borishi yaxshi natijalarga olib keladi.
Dars rejasini iloji boricha maydalashtirib, ya’ni bo’laqlarga bo’lib olib matn tayyorlansa dars jarayoni yaxshi tashkillanadi, pedagog ijodiylik hissi asosida dars o’tadi.
Pedagog o’zida ijodiylik hissini shakllantirish va boshqarish uchun quyidagi ao’totreninglarni qo’llashi mumkin:

• 
  men tinch holatdaman;
  
• 
  men ishonch bilan dars o’ta olaman;
  
• 
  bolalar meni tinglashadi;
  
• 
  men darsga yaxshi tayyorlanganman;
  
• 
  dars juda qiziqarli bo’ladi;
  
• 
  bolalarning men bilan birga bo’lishlari juda qiziqarli;
  
• 
  kayfiyatim yaxshi;
  
• 
  menga darsda ishlash yoqadi.
  

. Pedagog kommunikativ muloqotini mahsuldor bo’lishi uchun u pedagogik ta’sir kuchining tizimlarini, uning har bir qismini bilishi zarur. Dars jarayonida o’qituvchi qaysi usulni qo’llayotganini doimo eslab turishi kerak. Buning uchun pedagog ikkita muhim muammoni hisobga olishi:

• 
  o’zining hatti-harakatini to’g’ri tashkillashtirishi;
  
• 
  kommunikativ ta’sir samaradorligini ta’minlashi zarur.
  

Pedagogik faoliyat jarayonidagi muloqotning quyidagicha tavsiflash mumkin:

1. 
   o’quvchi va pedagog muloqoti tizimining umumiy tuzilishi(muloqotning aniq usuli);
   
2. 
   pedagogik faoliyatning aniq bosqichi uchun xos bo’lgan muloqot tizimi;
   
3. 
   aniq pedagogik va kommunikativ masalalarni yechishda namoyon bo’ladigan muloqotning vaziyatli tizimi.
   

Pedagog va ta’lim oluvchilarning ijtimoiy-psixologik ta’sir xususiyatlarini muloqot uslublari orqali quyidagicha tushunish mumkin:

1. 
   pedagogning kommunikativ imkoniyatlari ;
   
2. 
   pedagog va tarbiyalanuvchilar o’rtasidagi munosabatlar tabiati;
   

v) pedagogning ijodiy individualligi;

7. 
   o’quvchilar jamoasining xususiyatlari. (Kan-Kalik.Uchitelyu o pedagogicheskom obhenii. 97- bet).
   

Muloqot uslublariga quyidagilar kiradi:

1. 
   Hamqorlikdagi ijodiy faoliyatga qiziqish asosidagi muloqot.
   
2. 
   Do’stona munosabatlar asosidagi muloqot.
   
3. 
   Masofadan turib muloqotga kirishish.
   
4. 
   qo’rqitish(qo’rquv) asosidagi muloqot.
   
5. 
   Yolg’on obro’-e’tibor qozonish uchun tashkil qilinadigan muloqot.
   

Birinchi uslub asosini pedagogning yuqori kasb etikasi tashkil etadi.Bu uslub haqida M.O.Knebelь, I.P.Volkov, V.F. SHatalov kabilar o’z fikrlarini bildirganlar. Ularning fikricha, bolalar bilan bo’ladigan munosabat va pedagogik hissiyotlar mana shu uslub asosida shakllanadi. Ikkinchi uslub asosan do’stona munosabatlar, o’quv-tarbiyaviy faoliyatda shakllanadi.
Do’stona munosabatlar muloqotning boshqarilishini ta’minlaydi.Maroqliliq bilan do’stona munosabat birgalikda rivojlanadi.Pedagog bir tomondan bolalar uchun yaqin o’rtoq, ikkinchi tomondan birgalikdagi faoliyat qatnashchisi bo’lishi lozim.
Uchinchi uslub, ya’ni masofadan turib muloqotga kirishish muhim ahamiyatga ega. Pedagog bilan o’quvchi o’rtasida ma’lum bir masofa bo’lishi kerak. Masofa juda uzoq bo’lmasligi lozim. Aks holda rasmiyatchiliq ko’chayib, ijodiylik muhiti shakllanmaydi. Pedagog masofani saqlasa obro’-e’tibori ortadi.
To’rtinchi uslub-qo’rqitish asosidagi muloqot bo’lib, bu uslub muloqotning negativ shaklidir. Ba’zi pedagoglar o’quvchilarni qo’rqitish orqali muloqotda bo’ladilar. CHunki ularda pedagogik mahorat yaxshi shakllanmagan bo’ladi. Ayniqsa katta auditoriyada ma’ruza o’qiydigan ma’ruzachilar auditoriyani shu uslub asosida boshqaradilar. Juda qattiq turib, tinglovchilarni qo’rqitib pedagogik muloqotni muvaffaqiyatli amalga oshiraman deb hisoblovchilar yanglishadi. Bu o’zaro tushunishga to’sqinlik qiladi.
Beshinchi uslub-yolg’on obro’-e’tibor qozonish uchun tashkil qilinadigan muloqot bo’lib, yosh o’qituvchilar malakasi yetarli bo’lmagani uchun yolg’on ishlatadilar. Bu bilan o’qituvchi o’quvchi bilan tezroq muloqotda bo’lib olishga harakat qiladi. Bunday usulni qo’llaydigan pedagogda umumiy pedagogik va kommunikativ madaniyat yetishmaydi. Demak, pedagoglarning fikricha, birinchi va ikkinchi uslub asosida muloqotga kirishishi yaxshi natijalarga olib keladi.
Insonning uni o’rab turgan olamga o’zaro ta’siri obьektiv munosabatlar tizimida namoyon bo’ladi, ob’ektiv munosabat va aloqalar so’zsiz har qanday real guruhlarda paydo bo’ladi. Guruh a’zolarining bu ob’ektiv o’zaro munosabatlari sub’ektiv shaxslararo munosabatlarda aks etadi. Har qanday ishlab chiqarish odamlarning o’zaro birlashishini talab qiladi. Hech bir kishilik jamiyati agar unda odamlar bilan munosabat o’rnatilmasa, ular bir-birini to’g’ri tushunmasdan to’laqonli birgalikdagi faoliyatni tashkil eta olmaydi. Masalan, o’qituvchi o’quvchilarga biror narsani o’rgatish uchun ular bilan munosabatga kirishishi kerak.
Muloqot kishilarning hamqorlikdagi faoliyati ehtiyojlari asosida tug’iladigan ular o’rtasidagi aloqa rivojlanishining ko’p qirrali jarayonidir. Muloqot hamqorlikdagi faoliyat qatnashchilari o’rtasida axborot almashinishni o’z ichiga oladi, bu muloqotning kommunikativ tomonida ifodalanadi. Odamlar bir-biri bilan munosabatga kirishishda tildan muomala vositasi sifatida foydalanadilar. Muloqotning ikkinchi tomoni muomalaga kirishuvchilarning o’zaro ta’siridir. Bunda faqat so’zlar emas, balki harakat va holatlar ham almashinadi. Masalan, sotuvchi bilan haridor o’rtasida biror so’z aytmasdan muomalaga kirishish mumkin. Muloqotning uchinchi tomoni muomalaga kirishuvchilarning bir-birini idrok qilishidir. Muomalaga kirishuvchilarning bir-birini to’g’ri tushunishi muhim ahamiyatga ega. SHunday qilib, muloqotning shartli uch tomonini ajratish mumkin: kommunikativ (axborot berish), interaktiv (o’zaro ta’sir) va pertseptiv (o’zaro idrok qilish).
Muloqotning bu uch tomonining birligi muomalaga kirishuvchi kishilarning o’zaro munosabati va hamqorlikdagi faoliyatining tashkil etish usuli sifatida namoyon bo’ladi. Muloqotning mazmuni- axborot almashish, o’qituvchi tomonidan turli kommunikativ vositalar yordamida o’quvchilar bilan o’zaro tushunish va o’zaro munosabatlarni tashkil etishdir. Pedagoglarning tarbiyaviy va didaktik vazifalarni o’qituvchi hamda o’quvchilar jamoasi o’rtasida munosabatlarni ta’minlamay turib amalga oshirib bo’lmaydi.
Muloqot ikki va undan ortiq kishilar o’rtasida bilish yoki baholash tarzidagi axborot almashishda namoyon bo’luvchi o’zaro ta’sirdir.
Muloqotning o’zaro birgalikda harakat qilish va faoliyat ko’rsatish jarayonida odamlarni birlashtiradigan umumiy narsa ishlab chiqarish tarzida tushunilishi ana shu umumiy narsa avvalo muloqot vositasi sifatidagi tildan iborat ekanligini bildiradi. Til muloqotga kirishuvchilar o’rtasida aloqa bog’lanishini ta’minlaydi. Uni bu maqsad uchun tanlangan so’zlar mohiyatiga ko’ra kodlashtirgan holda axborotni ma’lum qilayotgan kishi ham, bu mohiyatning kodini ochgan, ya’ni uning ma’nosini oshkor etgan va ana shu axborot asosida o’z xulq - atvorini o’zgartirgan holda bu axborotni qabul qilayotgan kishi ham tushunadi.
A.V. Petrovskiy fikricha, axborotni boshqa kishiga yo’llayotgan kishi (kommunikator) va uni qabul qilayotgan kishi (retsipient) munosabat va birgalikdagi faoliyat maqsadlariga erishish uchun mohiyatlarni kodlashtirish va kodini ochishning bitta yagona tizimidan foydalanishlari, ya’ni bitta tilda so’zlashishlari kerak. Mohiyat - belgining tevarak - atrofdagi voqelikni bilishni ifoda etadigan qism sifatidagi mazmunga ega bo’lgan jihatidir. +urol odamlarning mehnat faoliyatini ifodalagani singari belgilar ham ularning bilish faoliyati va munosabatini namoyon qiladi.
So’zlar belgilari tizimi hayot kechirish, ijtimoiy-tarixiy tajribani o’zlashtirish va uzatish vositasi sifatidagi tilni tarkib toptiradi. (Umumiy psixologiya.140-bet).Til yordamida muloqotga kirishish tufayli borliqning alohida bir kishining miyasidagi in’ikosi boshqa odamlarning miyasida aks etayotgani bilan doimiy ravishda to’ldirilib turadi - o’y- fikrlarini ayirboshlash, axborot berish ro’y beradi. O’qituvchi u yoki bu so’zni ishlatganda uning o’zi ham, uning tinglovchilari ham yolg’iz o’sha bitta hodisani nazarda tutishadi va ularda anglashilmovchilik yuz bermaydi. Mohiyatlar tizimi kishining bo’tun hayoti davomida rivojlanib va boyib boradi. Uni sobitqadamlik bilan shakllantirish o’rta ta’limning ham, oliy ta’limning ham markaziy bo’g’ini hisoblanadi. Demak, til bilan muloqot o’zviy bog’liq holda rivojlanib boradi.
Hamqorlikdagi faoliyatda zaruriyat tufayli inson boshqa kishilar bilan birlashishi, ular bilan munosabatga kirishishi, aloqa o’rnatishi, o’zaro tushunishga erishishi va kerakli axborotni olishi, shunga mos javobni berishi kerak. Bunda muloqot faoliyatning bir tomoni, uning axborot aspekti - kommunikatsiya sifatida namoyon bo’ladi. Biroq predmet yasash bilan birga inson o’zi yasagan predmetda o’zini “translyatsiya” qiladi, ya’ni o’zini boshqalarda davom ettiradi. Hosil qilingan predmet (qurilgan bino, yozilgan qatorlar, o’tqazilgan daraxt) bir tomonidan faoliyat predmeti, ikkinchi tomondan inson o’zini ko’rsatadigan vositadir. CHunki bu boshqa kishilar uchun hosil qilingan. SHunday qilib, faoliyat muloqotning bir qismi, uning tomoni; muloqot faoliyatning bir qismi va tomonidir. Lekin muloqot va faoliyat barcha hollarda yaxlit (buzilmas) birlikni tashkil etadi.
Til muomala vositasidir. Til muomalaga kirishuvchilar o’rtasidagi kommunikatsiyani ta’minlaydi, chunki uni axborot beruvchi ham, uni qabul qiluvchi ham birday tushunadi. Boshqa kishiga axborot beruvchi (kommunikator) va uni qabul qiluvchi (retsipient) muloqot jarayonida bir xil tildan foydalanishi kerak, aks holda bir-birini to’g’ri tushunolmaydi. Axborot almashishda bola onasiga savollar beradi va ular unga javob beradilar, bu javoblardan bola o’z faoliyatini keyinchalik foydalanadigan umumiy bilimlarning faqat ozgina qismini oladi. Umumiy bilimlarning bu ozginagina qismini bola til shaklida, til yordamida so’z belgilari tizimida hosil qila oladi. Maktabda ham xuddi shunday bo’ladi, o’quvchi olam haqida barcha bilimlarni o’qituvchining tushuntirishidan yoki darslikdan, ya’ni til yordamida o’zlashtiradi. Bu yerda til o’zining muhim vazifalaridan birini bajaradigan, ya’ni yashash vositasi ijtimoiy - tarixiy tajribani berish va o’zlashtirish vositasi tarzida namoyon bo’ladi.
Ikkinchidan, har bir alohida odamning ish-harakati va faoliyatini ko’pincha ijtimoiy qiymatga ega bo’lmagan o’zga kishilarning bevosita tajribalari belgilaydi. Masalan, men oshxona tomon yo’l olaman. Yo’lda o’rtog’im uchrab menga: “oshxona yopilgan”, deydi. SHu paytda bu xabar mening faoliyatimni ma’lum bir tarzda boshqaradi: men qayrilib, boshqa oshxona tomon jo’nayman. Bu yerda til o’zining boshqa muhim vazifasi bilan, ya’ni vosita yoki kommunikatsiya usuli yoki odamning hatti - harakatlarini boshqaruvchi bir vosita sifatida namoyon bo’ladi. Har qanday kommunikatsiya, har qanday munosabat suhbatdoshiga ta’sir qilishdan iboratdir.
Uchinchidan, har bir alohida odamning ish - harakatlari va faoliyatlarini har bir ayrim kishilarning shaxsiy tajribasi belgilaydi. Odamning “shaxsiy” tajribasi, o’z individual tajribasi boshqa kishilarning tajribalari va ijtimoiy tajribaning o’ziga xos aralashmasidan iborat. Odam hayvondan farqli o’laroq, o’z harakatlarini rejalashtira oladi. Bunday rejalashtirishning va umumiy fikriy masalalarni hal qilishning asosiy quroli tildir. Bu yerda biz tilning uchinchi vazifasi aqliy faoliyatning (idrok, xotira tafakkur, hayol) quroli sifatidagi vazifasiga to’qnash keldik. So’z belgilar tizimi sifatida tildan nutq faoliyatida foydalaniladi.
Nutq faoliyati - odam tomonidan ijtimoiy - tarixiy tajribani o’zlashtirish va avlodlarga berish yoki kommunikatsiya o’rnatish o’z harakatlarini rejalashtirish maqsadida tildan foydalanish jarayonidir. Nutq faoliyati aloqa jarayonining o’zidir. Nutq faoliyatining quyidagi turlari farqlanadi: faol va passiv nutq. So’zlovchining nutqi faol nutq. Tinglovchining nutqi passiv nutq hisoblanadi. Nutq ichki, tashqi nutqqa bo’linadi. Tashqi nutq - yozma va og’zaki nutqqa, og’zaki nutq esa monolog va dialogik nutqqa bo’linadi. Monolog - bir kishining o’ziga yoki boshqalarga qaratilgan nutqdir. Bu o’qituvchining bayoni, o’quvchining to’laroq javobi, ma’ruza va boshqalardir. Monologik nutq ma’lum qiyinchiliqlarga ega. Monologda gapirayotgan kishi fikrlarning aniqligiga, grammatik qoidalarning saqlanishiga, logika va aytilayotgan fikrlarning izchilligiga e’tibor berish kerak.
Dialogik nutqqa nisbatan monologik nutq kechroq shakllanadi. Maktabda o’quvchilarda monologik nutqni rivojlantirishga alohida e’tibor berishlari kerak. Ikki yoki undan ortiq kishilar o’rtasidagi nutq dialog deyiladi. Dialogik nutqda bayon qilinayotgan fikr ko’p jihatdan undan oldingi fikrga bog’liq bo’ladi. Dialogik nutqda suhbatdoshlarga ma’lum bo’lgan ayrim so’zlar tushirib qoldiriladi. SHuning uchun yozib olingan dialog boshqalarga unchalik tushunarli bo’lmasligi mumkin. Dialogik nutqda har xil turdagi shablonlar, ya’ni odatlanib qolgan so’z birikmasi ko’p uchraydi (qoyil, marhamat qilib aytingchi).
Nutqning ichki nutq deb atalgan turi nutq faoliyatining alohida turi hisoblanadi. Ichki nutq amaliy va nazariy faoliyatni rejalashtirish fazasi sifatida namoyon bo’ladi. Biz so’zni chala
- yarim aytishimiz bilanoq tushunaveramiz. Ichki nutq ayrim og’zaki nutq aktlaridan yuksakroq, xususan ixtiyoriylik darajasi ancha yuksakroq bo’lgan og’zaki nutqdan yuksakroq sodir bo’lishi mumkin.
Yozma nutq monologik nutqning turlaridan biri bo’lib, yozma nutq monologik nutqqa nisbatan batafsilroqdir. Yozma nutq tufayli kishilar to’plagan tajribani avloddan avlodga eng yaxshi tarzda yetkazish imkoniyati bor. Yozma nutq piktografiyadan minglab so’zlar bir necha o’nlab harflar yordamida ifoda etilayotgan hozirgi zamon yozuviga qadar rivojlandi. Ko’pincha bir narsani yozib qo’yish - bu uni anglab olish va eslab qolish demakdir.

XULOSA

Muloqot tashqi ta’sirlar, namunalar asosida o’zini-o’zi tuzatish, qayta tarbiyalash, shaxsiy imkoniyatini ruyobga chiqarish uchun puxta zamin hozirlaydi, komillik sari yetaklaydi.

Barkamol insonlarning muomala maromi, mulohaza yuritish uslubi, munosabatga kirishish o’quvchanligi, vaziyatdan chiqish salohiyati ham, boshqa odamlar tomonidan taqlid qilinadi va hayot tajribasida unga rioya etib yashaydi. Odamlar o’rtasidagi shaxslararo munosabat jarayonida g’ayritabiiy ijtimoiy holat yoki hodisaga ongli tayanish - o’zini - o’zi mukammallashtirish, o’zini - o’zi ruyobga chiqarish, o’zini-o’zi boshqarish, o’zini - o’zi baholash, o’ziga - o’zi buyruq berish shaxsning ruhiy dunyosida muhim kamolot bosqichidir. SHuning uchun ichki va tashqi taqlidning tushunish hamda ularni bosqichma-bosqich egallab borish - bo’lg’usi mutaxassisning kasbiy tayyorgarligi hamda barkamol shaxs sifatida shakllanishining garovidir. Muloqotga kirishuvchilarning o’zaro yaqinligi bilan, bir-birlari bilan muloqotdan qoniqish hosil qilganligining yuksak darajasi, javob tariqasidagi his-tuyg’ular va afzallikning o’zaro taxmin qilinishi bilan belgilanadigan o’zaro munosabatlar va o’zaro birgalikdagi harakatning barqaror individual-tanlash tizimi sifatidagi do’stlik kishilar munosabatining alohida shakli sifatida yuz beradi. Do’stlikning rivojlanib borishi uning o’zaro hamjihatlikning zarurligini, oshqoralik va ochiqlikni, ishonchni, o’zaro faol yordamlashuvni, samimiylikni va his-tuyg’ularning beg’arazligini qaror toptiruvchi yozilmagan qonun - qoidaga amal qilishini taqozo etadi.
Do’stona muloqot o’rnatish va do’st tutinish muammosi o’spirinlik yoshida ayniqsa dolzarb masalaga aylanadi
Muloqotga kirisha olmaslikning asosiy sababi - bu o’zini - o’zi ortiqcha yoki past baholash tufayli o’ziga va uni qurshab turgan odamlarga noto’g’ri munosabatdir. Buning oldini olish imkoniyatlari mavjud bo’lib, asosan quyidagilarga ahamiyat berish ijobiy samaralar sari yetaklaydi:

1. 
   hamqorlik faoliyatida, muloqotlar tizimi orqali muloqot jarayonining barcha a’zolari o’rtasida insonparvarlik munosabatlarini tashkil qilish, emotsional muhitni taqqoslash imkoniyatini yuzaga keltirish.
   
2. 
   muloqotda ichki munosabatlar tizimida har bir a’zoning qulay pozitsiyasini ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish.
   
3. 
   insonning muloqot xususiyatlari, maromi, usullari, shakllari to’g’risidagi axborotni egallashga oid maxsus mashg’ulotlarni uyushtirish.
   
4. 
   shaxslararo munosabatlar va muloqot usullariga mo’ljallangan ishbilarmonlik o’yinlari, psixodrama, trening tizimini yaratish.