I-bob. Raqamli iqtisodiyot va uning asosiy tarkibiy qismlari

gibrid dunyo hosil qilinib, undabiz uchun hozirgi kunda odatiy bo‘lgan qonunva qoidalardan farq qiladigan boshqacha qonun-qoidalar amal qiladi. Shu nuqtai-nazardan aytish joizki, qolgan iqtisodiyotdan alohida ravishda bo‘ladigan «raqamli» iqtisodiyot mavjud emas:«Raqamli» (elektron) iqtisodiyot bu- gibrid dunyo sharoitlarida mavjud bo'lgan iqtisodiyotdir. Gibrid dunyo bu - real dunyoda virtual dunyo orqali barcha «hayotiy ahamiyatga ega» harakatlarni amalga oshirish imkoniyati bilan ajralib turadigan real va virtual dunyolar birlashuvi natijasidir. Bu jarayon uchun axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) qiymatining pastligi, yuqori samaradorligi va raqamli infratuzilma ochiqligi zarur shartlar hisoblanadi.
Raqamli biznes bu - jismoniy va raqamli dunyolarni birlashtiradigan yangi biznes-modellar paydo bo'lishidir. Schoolof Managementesa raqamli o'zgarishni «korxonalar qiymati va unumdorligini tubdan oshirish uchun zamonaviy texnologiyalardan foydalanish» sifatida ta’riflaydi.Ijtimoiy tarmoqlar, smartfonlar bozori, internetga keng polosali ulanish, mashinali o'qitish texnologiyalari vasun’iy intellektning «portlab» o'sishi kompaniyalar faoliyat yuritayotgan dunyoni o'zgartirib yuboradi. Ular yoki yangi bozordagi bo’sh joylarni egallashlari yoki mavjud bo’sh o’rinlarni o'zgartirgan holda o’zlarini o'zgarishlarga moslab olishi lozim bo’ladi. Tashkilotlarni raqamli o'zgartirish jarayoni - yangi axborot texnologiyalarining rivojlanishi va butun dunyo bo’ylab faol tarqalishiga javob hisoblanadi.Raqamli o’zgartirishturli darajalarga erishib, ular o’rtasidagi farq ikkita atama - «raqamli ko’rinishga keltirish» va «raqamlashtirish» o’rtasidagi farq bilan bir xil ma’noga ega bo’ladi. Raqamli ko‘rinishga keltirish bu - axborotni jismoniy vositalardan raqamli vositalarga o‘tkazishdir. Raqamli ko‘rinishga keltirishga misollar - elektron kitoblar, videokurslar, suratning raqamli nusxasini yaratish va boshqalar. Bunda axborot strukturasining o'zgarishi ro‘y bermaydi: u faqat elektron shaklga ega bo’ladi, xolos. Raqamli ko’rinishga keltirishko’pincha mavjud biznes-modelni takomillashtirish va biznes-jarayonlarni optimallashtirish uchun foydalaniladi.Raqamlashtirish esa - raqamli shaklda bo’lgan butunlay yangi mahsulotlar yaratishdir. Masalan, multiplikatsiyali dinamik o’quv kursi yokihujjatni sharhlashning interaktiv tizimi - bu raqamlashtirishdir. Raqamlashtirish asosida yaratilgan mahsulotni uning sifatini jiddiy yo’qotmasdan turib, texnik vositalarga o’tkazishning imkoni yo’q, shu sababli raqamlashtirish, raqamli ko’rinishga keltirishdan farqli ravishda, biznesga sezirarli darajada keskin rivojlanish va yangi raqobatli ustunliklar qo’lga kiritishga imkon beradi.
Amalda raqamli o’zgartirishning ikkita yo’nalishi mavjud. Birinchi yo’na lish bu - mavjud biznes-jarayonlarda odamlar ishtirokini minimallashtirish uchun ularni avtomatlashtirish va robotlashtirishdir. Ikkinchi yo’nalish - eksponensial tashkilot yaratish maqsadida olingan boshqaruv tizimini masshtablashtirishdir. Eksponensial tashkilot deganda, biz ularni masshtablashtirish tufayli ular xuddi shu sohada ishlaydigan boshqa tashkilotlar bilan taqqoslaganda kamida o’n baravar yuqori unumdorlikka ega bo’lishini tushunamiz.Sir emaski, kompaniyalarning mintaqaviy va xalqaro ekspansiyasiko’pincha boshqaruv tizimini jahon darajasida nusxalashtirish qiyinligi bilan to’xtatib turiladi. Tez o’sishning chegaralanishi muammolari ko’pincha nusxa ko’paytirishdagi qiyinchiliklar tufayli yuzaga keladi. Bunga misol qilib, mintaqa ko’lami, auditoriyalar hajmi va o’qituvchilar soni bilan chegaralangan biznes-maktabdan milliy yoki xalqaro miqyosdagi biznes yaratishga imkon beradigan ta’lim jarayonini o’zgartirish jarayonini keltirib o’tish mumkin. Ta’lim jarayonini raqamli ko’rinishga keltirish, harajatlarni minimallashtirish, o’quv kurslarini esa o’qituvchi gapiradigan tilni tushunadigan cheklanmagan auditoriya uchun ochiq qilishga imkon beradi (MOOC - massive open online cources). Eksponensial tashkilot yaratishning asosiy shartlaridan biri,hizmatlami bir xillashtirish imkoniyati hisoblanadi, agar hizmat bir xillashtirilgan bo’lsa, ushbu hizmatlarni taqdim etishni boshqarish tizimi ham bir xillashtirilishi va kelgusida to’liq avtomatlashtirilishi mumkin.Kompaniyani maqsadli bozorda virusli marketing va «sarafan» radiosi usullari orqali ilgari surish mumkin bo‘lib, bu narx bo‘yicha dempingva hizmatlar buyurtma qilish uchun raqamli interfeys hisobiga minimal harajatlar blan biznesning «portlab» o‘sishini ta’minlaydi.
Biznes-jarayonni raqamli o‘zgartirishni BPMS (Business Process Management Suite) sinfidagi tizimlar yordamida amalga oshirish mumkin. Raqamli o‘zgartirishning ikkinchi bosqichi alohida operatsiyalarni bajarishni avtomatlashtirish hisoblanadi. Masalan, mijozning ishonchliligini baholash, xuddi o‘quv kursi tinglovchilari orasida test sinovi o‘tkazish kabi, avtomatik ravishda amalga oshiriladi. Operatsiyalarni avtomatlashtirish uchun ko‘pincha matematik algoritmlar yoki hatto sun’iy intellekt asosida mustaqil ravishda qaror qabul qiladigan «raqamli robotlar»dan foydalaniladi.Aytish mumkinki, raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratning rivojlanishi uchta asosiy segmentda ko‘rib chiqiladi:

• 
  real tovarlar va hizmatlar ta’minotchilari hamda xaridorlari sektori;
  
• 
  dasturiy ta’minot va texnologiyalar ishlab chiquvchilar sektori;
  
• 
  qonunchilik bazasi, kadrlar tayyorlash tizimi, barcha turdagi ma’lumotlar uzatish va saqlash kanallari ko‘rinishidagi infratuzilma.
  

Bunda u quyidagi yo‘nalishlarni va texnologik segmentlarni o‘z ichiga qamrab oladi:

• 
  Bigdata;
  
• 
  sun’iy intellekt;
  
• 
  blokcheyn;
  
• 
  kvant texnologiyalari;
  
• 
  ishlab chiqarish texnologiyalari;
  
• 
  sanoat interneti;
  
• 
  robototexnika;
  
• 
  simsiz aloqa; • virtual reallik.
  

Raqamlashtirish bilan bog’liq yana bir innovatsion yo’nalish bu - to’ldirilgan reallikdir (