I bob. So‘zning funksiyasi

 

1. Virtual belgilarning faollashuvi 

Tilning  virtual  belgilari  paradigmatik  qator  elementlaridir.  Paradigmatika 

termini  asosida,  albatta,  paradigm  tushunchasi  yotadi.  Bu  tushuncha  grekcha 

so‘zdan  olingan  bo‘lib,  namuna  degan  ma’noni  anglatadi.  Hozirgi 

tilshunoslikda esa bu termin uyushma ma’nosida qo‘llanmoqda. 

F.de  Sossyurning  e’tirof  etishicha,  til  sistemasi  o‘z  birliklarining  ikki  xil 

munosabati  asosida  tashkil  topadi.  Ulardan  biri  assotsiativ,  ikkinchisi  esa 

sintagmatik  munosabat  nomi  bilan  ataladi.  Assotsiativ  termini  keyinchalik 

L.Yelmslev  tomonidan  paradigmatika  termini  bilan  almashtirildi  va  u  jahon 

tilshunosligida ommalashib ketdi. 

Paradigmatik  qator  elementlari  o‘rtasidagi  munosabatlarni  tafakkurimiz, 

ongimiz  orqaligina  his  eta  olamiz,  chunki  ular  ifodaga  ega  emas.  F.de  Sossyur 

ta’biri  bilan  aytganda,  bu  munosabatlar  tarqoq  holatda  bo‘ladi

1

.  Masalan, 

tuslanish,  turlanish  belgilari,  so‘z  yasalishi  yoki  affikslarning  qo‘llanishi  ana 

shunday munosabatlarni vujudga keltiradi

2

. Belgilar tildan nutqqa ko‘chirilgach, 

mavhumlik  va  umumiylik  xususiyatlari  barham  topadi  hamda  aniqlik  va 

xususiylik  darajasiga  ko‘tariladi.  Til  belgisi,  paradigmatik  va  sintagmatik 

rejalarning qaysi birida o‘rganilishidan qat’iy nazar, o‘zining ikki sifatiga ko‘ra 

ajralib turadi.  Bu esa,  o‘z  navbatida ifodalovchi  va  ifodalanuvchi  xususiyatlari 

deb  ataladi.  Til  belgilarining  ifodalovchi  xususiyati  fonemalar  orqali  namoyon 

bo‘lsa,  ifodalanuvchi  tomoni  esa,  uning  leksik  hamda  grammatik  ma’no 

anglatishidadir. Bu ikki narsa til belgilarining doimiy sifatlari sanaladi. 

Til  belgilarining  ifodalanuvchi  sifati  ularning  faollashuvi  masalasi  bilan 

uzviy  aloqadordir,  zero,  ularning  material  tomoni,  ya’ni  ifodalovchi  sifati 

aksariyat  hollarda  tayyor  ravishda  beriladi.  Bu  esa  kichik  til  belgilari  misolida 

                                                           

1

 

Qarang: Соссюр Ф. де. Труды по языкознанию. – М., 1977. – С. 156-159.

 

2

 

Слюсарева Н.А. Теория Ф.де Соссюра в свете современной лингвистики .-М.,1975.-С.73-74.

 

---

8 

aniq ko‘zga tashlanadi. Katta til belgilarining (bunda gap nazarda tutilmoqda ) 

material  tomoni  ham  sintagmatik  qatorda  shakllanadi

1

.  Erkin  so‘z  birikmalari 

yoki gapning nutq doirasida ifodalanishi bunga misol bo‘la oladi. 

Til  elementlarining  faollashuvi  uchun  sintagmatik  qator  makon  sanaladi. 

Hatto  birgina  fonema  ham  sintagmatik  qator  doirasida  konkret  qo‘llanilganda 

faollashadi va mazmun ifodasiga erishadi. Masalan, ish morfemasiga  -chi, -siz,