I bobIssiqlik o’tkazuvchanlik va issiqlik almashinuvi haqida umumiy tushuncha

1.2-rasm. Issiqlik o‘tkazuvchanlikning differentsial 

tenglamasiga doir. Dekart (a) va Silindrik (b) koordinatalarda 

 

Tenglamani  keltirib  chiqarishda  quyidagi  shartlar  qabul  qilinadi:  jism  bir  jinsli 

va izotrop; uning fizik parametrlari o‘zgarmas. Energiyaning saqlanish qonuniga 

asosan,  jismning  elementar  hajmiga 



  vaqt  ichida  tashqaridan  issiqlik 

o‘tkazuvchanlik  yo‘li  bilan  keltirilgan  dQ

1

  issiqlik  miqdori  va  ichki  issiqlik 

manbai  tomonidan  ajralib  chiqayotgan  issiqlik  miqdori  dQ

2

  yig‘indisi  jismning 

ichki energiyasining o‘zgarishiga teng bo‘lishi kerak dQ=dU: 

dQ

1

+dQ

2

=dQ 

 

  

              (1.10) 

Bu  tenglama  hadlarini  Dekart  koordinata  tizimida  aniqlash  uchun  jismda 

tomonlari dx, dy, va dz bo‘lgan parallelepiped ajratib olamiz (1.2-rasm). 

---

 

13 

Bu  yerda  dQ

x

,  dQ

y

,  dQ

z 

–  olib  keltirilayotgan  issiqlik.dQ

x+dx

,  dQ

y+dy

,  dQ

z+dz

  – 

olib  ketilayotgan  issiqlik.  U  holda  dy



dz  qirra  uchun  Fure  qonuniga  (1,11) 

asosan: 

 

2

2

Q

;       Q

[(

(

)

]

(

)

.

x

x

t

t

t

d

dydzd

d

dx dydzd

x

x

x

x

t

t

dx dydzd

x

x

















 

 

 









 





 







       (1.11) 

Bu kattaliklar farqi parallelepipedda qolayotgan issiqlik miqdorini beradi:  

Xuddi  shunday  bog‘lanishni  qolgan  ikki  qirra  uchun  keltirib  chiqarish 

mumkin.  U  holda  jismga  keltirilgan  va  unda  qolgan  umumiy  issiqlik  miqdori 

quyidagiga teng bo‘ladi: 

 

2

2

2

1

2

2

2

Q

(

)

t

t

t

d

dxdydzdr

x

y

z





















 

 

 (1.12) 

Agar ichki issiqlik manbaining solishtirma issiqlik unumdorligini q

v

(J/m

3

) orqali 

belgilasak: 

 dQ

2

=q

v 

dx



dy



dz



d



 

 

 

 

 (1.13) 

bo‘ladi. 

Shamot  va  boshqa  meteriallarni  ishlab  chiqarishda  bunday  pechlar  keng 

qo‘llanilmoqda.  Issiqlik  bir  jismdan  ikkinchisiga  nur  orqali  uzatilish  jarayoni 

nurli  issiqlik  almashinuvi  deyiladi.Issiqlik  nurlarining  tarqalishi  bu  jism  ichki 

energiyasining  elektromagnit  to‘lqin  energiyasiga  aylanishidir.  Temperaturasi 

absolyut noldan farqli bo‘lgan hamma jismlar nur tarqatadi. 

Nurlanish energiyasi asosan  nur tarqatayotgan jismning  fizik  xossalari  va 

temperaturasiga  bog‘liqdir.  Elektromagnit  to‘lqinlar  bir-biridan  to‘lqin  uzunligi 

yoki  tebranish  chastotasi  bilan  farqlanadi.  Agar  to‘lqin  uzunligi 



,  tebranish 

chastotasini  N bilan belgilasak,  u  holda barcha  nurlar  uchun  vakuumdagi tezlik 

w=



N=3



10

8

  m/s  bo‘ladi.  Nur  energiyasini  tashuvchi  zarra  sifatida  foton  qabul 

---

 

14 

qilingan.  Foton  (yunon  rhos(rhotos)  –  yorug‘lik)  harakatlanayotgan  vaqtda 

ma’lum  massaga  ega,  tinch  holatda  uning  massasi  nolga  teng  bo‘ladi.  Nurlar 

orasida  ko‘zga  ko‘rinadigan  (



=0,4



0,8mkm)  va  infraqizil  (



=0,8



800  mkm) 

nurlar ko‘p miqdorda issiqlik energiyasini eltganligi sababli ular issiqlik nurlari 

deyiladi. 

Ko‘pchilik qattiq va suyuq jismlar 0 dan 



 gacha oraliqda bo‘lgan barcha 

to‘lqin  uzunligidagi  energiyani  chiqaradi,  ya’ni  bu  jismlarning  nurlanish 

spektrlari  yaxlit  (tutash)  bo‘ladi.  Ba’zi  jismlar  uzlukli  spektrli,  ya’ni  faqat 

muayyan to‘lqin uzunli