I. M. Mustafayev O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti katta

Avtotrof va geterotrof oziqlanish.
Organizmlar energiya va uglerodning qanday manbaidan 
foydalanishiga ko‘ra avtotrof va geterotroflarga bo‘linadi. Anorganik moddalardan organik mod
-
dalarni sintezlashda anorganik uglerod manbaidan foydalanadigan organizmlar
avtotrof orga-
nizmlar 
deyiladi. Avtotroflar CO
2
, suv va mineral tuzlardan organik moddalarni sintez qiladi. Ular 
biosintez reaksiyalari uchun energiya manbai sifatida yorug‘lik energiyasidan foydalanadi. Bunday 
orga nizmlar 
fototroflar
deb ataladi. 
Geterotroflar tayyor organik moddalar bilan oziqlanuvchi organizmlardir. Geterotrof organizm
-
larning quyidagi guruhlari mavjud:
 golozoy, saprofit, parazit.
Produtsent • Konsument 
• Redutsent • Fototrof • 
Golozoy • Saprofit • Parazit
5.1-rasm.
Oziq to‘ri 

---

78
Golozoy oziqlanish bir necha bosqichdan iborat: 
oziqning yutilishi, hazm qilish organlarida fermentlar 
ta’sirida parchalanishi hamda qonga so‘rilishi. Oziqla-
nishning bu tipi odamlar va hayvonlarga xos. Golozoy 
oziqlanishdan farqli ravishda, saprofit oziqlanish bos
-
qichlari quyidagi tartibda sodir bo‘ladi: hazm ferment
-
larining tashqi muhitga ajralishi, oziqning ferment
-
lar ta’sirida parchalanishi, organizm parchalanish 
mahsulotlarini qabul qilishi. Saprofit organizmlarga 
qalpoqchali zamburug‘lar, bakteriyalar misol bo‘ladi.
Parazitlar xo‘jayin organizmidagi tayyor oziq mod
-
dalar hisobiga yashaydi. Parazit hayot kechirish ay
-
rim bakteriyalar (ko‘kyo‘tal, vabo, o‘lat, qoqshol kabi 
kasallik qo‘zg‘atuvchilar), zamburug‘lar (vertisillium, 
qorakuya, zang zamburug‘lari), o‘simliklar (rafflezi
-
ya, devpechak, zarpechak, shumg‘iya), protoktistalar 
(leyshmaniya, bezgak paraziti, tripanosoma), hayvon-
lar (askarida, jigar qurti)ga xos. 
Qaysi usulda oziqlanishdan qat’i nazar, organizmlarning normal hayot faoliyati uchun 
organik modda (oqsil, yog‘, uglevod va vitamin)lar, suv va minerallar zarur. Shu sababli bar
-
cha tirik organizmlar oziq moddalarga ehtiyoj sezadi. Oziq tarkibidagi organik moddalar, ya’ni 
oqsil, yog‘, uglevod, vitaminlar, suv hamda minerallar ma’lum ahamiyatga ega. 
O‘simliklar yashash uchun tashqi muhitdan zarur moddalar va energiyani o‘zlashtiradi 
(5.2-rasm). 
Bu moddalar o‘simlik hujayralarida o‘zgarishga uchraydi va o‘simlik tanasi quri-
lishida ishtirok etuvchi moddalarga aylanadi. O‘simlik organizmi qurilishiga sarflanadigan mod
-
dalarni hosil qilish uchun energiya zarur. Masalan, hujayradagi barcha biokimyoviy jarayonlar 
suvli muhitda kechadi, o‘tkazuvchi to‘qimalarda moddalar suvda erigan holda tashiladi, suv 
o‘simlikni qizib ketishdan saqlaydi
.
O‘simlik tanasida suv doimiy ravishda uzluksiz almashinib 
turadi va bu jarayon
 suv rejimi
deyiladi. Yuksak o‘simliklarda suv ildiz orqali shimiladi, shimil
-
gan suv o‘simlik tanasi bo‘ylab taqsimlanadi va barg og‘izchalari orqali bug‘lanadi 
(5.3-rasm)
.
5.3-rasm. 
O‘simliklarda suvning harakatlanishi.
Kislorod
Quyosh nuri
Karbonat 
angidrid
Barglar orqali suv bug‘lanishi natijasida ildiz 
orqali shimilgan suv yuqoriga ko‘tariladi
Poyadagi suv o‘tka-
zuvchi naylar
Poya orqali 
suvning ha rakat 
yo‘nalishi
Suv molekulalari 
orasidagi vodorod 
bog‘lar