I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 68-86 ......................................................... 121

caklarından şübhədədirlər. Xəbəriniz olsun ki, O hər şeyi əhatə etmişdir."

(Fussilət, 54)

Həsir (qəti aidiyyət) məzmunlu və ya bu anlama işarə edən və uca

Allahın sifətlərini bildirən ayələrin bütünü bu anlama dəlalət

edər. Bu ayələrdə olduğu kimi: "O özündən başqa ilah olmayan

Allahdır. Ən gözəl adlar ONundur." (Taha, 8) "(O gün...) Allah-

'ın açıq-aşkar gerçək olduğunu biləcəklər." (Nur, 25) "O diridir, ONdan

başqa ilah yoxdur." (Mömin, 65) "O hər şeyi bilən və hər şeyə

gücü çatandır." (Rum, 54) "Güc bütünü ilə Allaha məxsusdur." (Bəqərə,

165) "Mülk və həmd ona məxsusdur." (Təğabun, 1) "İzzət bütünü

ilə Allaha məxsusdur." (Yunus, 65) "Haqq (gerçək), Rəbbindən

gələndir." (Bəqərə, 147) "Siz Allaha möhtacsınız, Allahın isə heç bir

şeyə ehtiyacı yoxdur." (Fatır, 15) Quranda bu mənas(n)ı ifadə edən

başqa ayələr də vardır.

Görüldüyü kimi bu ayələr, düşünülə biləcək hər kamal sifətinin

əsaladan uca Allaha məxsus olduğunu yüksək səslə qışqırırlar.

Onun xaricindəkilərinin isə ONun verdiyindən başqa bir şeyləri

yoxdur. Lakin biz varlıqların başqalarına verdiklərimizdən ayrı

düşdüyümüz kimi O, verdiyindən ayrı düşməz, verdiyini itirməz.

Kamaldan nəsib al/götürmüş və Allahın qarşısında ONun ikincisi və

ortağı olaraq fərz etdiyimiz hər varlığın kamal adına sahib olduğu

hər şey əslində sırf Allahındır. O, hər şeyin maliki olan haqqdır.

ONun xaricindəkilər isə özündən heç bir şeyə malik olmayan batillərdir.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "O sözdə ilahlar özləri

üçün nə bir zərərə və nə də bir faydaya malikdirlər. Nə ölümə

malikdirlər, nə həyata və nə də yenidən diriltməyə." (Furqan, 3)

İşdə ədədi birliyi uca Allahdan sürgün edən, uzaqlaşdıran məna

budur. Çünki əgər Allah ədədi mənada bir olsaydı, yəni şəxsi ilə

digər varlıqları əhatə etməyən, məhdud bir varlıq olsaydı, ağılın onun kimi

ikinci bir varlığı fərz etməsi mümkün olardı. İstər fərz edilən bu

ikinci varlığın xarici dünyada reallaşması mümkün olsun, istər

olmasın, dəyişən bir şey olmaz. Yenə bu məhdud varlığın, xarici dünyada

qeyri-mümkün olduğu fərz edilsə belə, özlüyündə çoxluq ilə xarakterizə edilməsi

mümkün olardı. Halbuki belə şeylər mümkün deyil.

Uca Allah birdir, bu mənada: O elə bir varlıqdır ki, heç bir sərhəd-

la məhdud deyil ki bu sərhədin kənarında ONun bir ikincisi fərz edi

122........................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

lebilsin. Bu surənin mənas(n)ı işdə budur: "Də ki: O Allah birdir

(ehad). Allah sameddir. Doğurmamış və doğularılmamışdır. Heç bir

kimsə ONun tayı deyil." (İxlas Surəsi)

"Ehad=bir" sözü, müqabilində ədəd fərz etmə imkanını ortadan

qaldıran bir məna daşıyar. Məsələn, "Ma caeni ehadun=bana

heç kim gəlmədi" deyildiyində bu sözlə bir, iki və çox adamın gəlməsi

rədd edilmiş olar. Uca Allah, "Əgər müşriklərdən biri sənə

sığınsa..." (Tev-be, 6) buyurur. Bu ifadə bir adamı, iki adamı və daha

çox adamı əhatəsinə al/götürər, heç bir ədədi əhatə xarici buraxmaz.

Yenə uca Allah, "Vəyə içinizdən biri tualetdən gəlmiş isə..." (Nisa,

43) buyurur. Bu ifadə də bir və birdən çox adamı əhatəsinə al/götürər,

heç bir ədədi çöldə buraxmaz.

"O Allah birdir." ayəsində "ehad=bir" sözünün mənfilik

ehtiva etmədən, izafetle və ya sifətlə qeydləndirilmədən istifadə edilməsi

bu mənas(n)ı ifadə edər: Uca Allahın varlığı elə bir varlıqdır ki

ONun hər hansı bir şəkildə, bir və ya birdən çox bənzərini fərz etmək

mümkün deyil. Belə bir şeyin xarici aləmdəki qeyri-mümkünlüyünün

yanında sağlam bir fərzi da/də/dahi mümkün deyil.

Bundan ötəri uca Allah (İxlas surəsində) bu "bir"i ilkin "samed"

olmaqla xarakterizə edir. Yəni ONun olmadığı bir boşluq, ONun ol/tapılmadığı

bir yer yoxdur. İkinci olaraq "doğurmamışlıq"la, üçüncü

olaraq "doğurulmamışlıq"la və dördüncü olaraq da "heç bir tayı

bulun-mamak"la xarakterizə edir. Çünki bütün bu sifətlər, bir növ məhdudluğu

və məhrumluğu tələb edir.

İşdə başqalarının xarakterizə etmələrinin uca Allah ilə tam üst-üstə düşməməsi-

nin sirri budur. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Allah onların

taxdıqları sifətlərdən münəzzəhdir. Allahın xalis qılınmış qulları

bunun xaricindədir." (Saffat, 160) "İnsanların məlumatı ONU

əhatə edə bilməz." (Taha, 110) Çünki bizim Allaha taxdığımız sifətlər, məhdud

anlayışlardır. Halbuki uca Allah sərhəddən və qeyddən münəzzəhdir.

Peyğəmbərimizin bu məşhur sözündə nəzərdə tutduğu incəlik də budur:

"Mən sənin üçün heç bir tərif sayıb tökə bilməm. Sən özünü təriflədiyin

kimisən."

Bu mənadakı birlik, Xristianların teslis doqmasını rədd edər.

Onlar, üç ünsürlü ilah anlayışlarına baxmayaraq Allahın birliyinə inanarlar.

Lakin onların birlikdən anladıqları şey ədədi birlikdir. Bu an

Maidə Surəsi 68-86 ..................................................... 123

layış isə, bir başqa istiqamətdən çoxluğu rədd etməz. Onlar belə

deyirlər: "Uknumlar, yəni 'ata, oğul və Ruh'ul-Kudüs', başqa bir

deyişlə 'Şəxs, Elm və Həyat' üç olduğu kimi eyni zamanda birdir.

Eynilə 'diri, məlumatlı insan' kimi. Burada 'diri, məlumatlı insan' deyə bir şeydən

danışıldığı halda, eyni zamanda 'insan, dirilik və məlumat' deyə üç

şeydən də danışılır.

Lakin Quranın təlimi bunu rədd edər. Çünki Quranın təlimi,

Allahın şəxsi və sifətləri ilə əlaqədar olaraq heç bir şəkildə çoxluq və

bölünmə fərziyyəs(n)i ilə uyğun gəlməyən bir məlumatı nəzərdə tutar. Bu sahədə

fərz edilən hər şey digərinin eynisidir. Çünki məhdudlaşdırma yoxdur. Buna

görə uca Allahın şəxsi sifətlərinin eynisidir. Uca Allah, ortaq

qaçanların qaçdıqları ortaqlardan və insanların taxdıqları, yaraşdırdıqları

sifətlərdən münəzzəhdir.

Bundan ötəri uca Allahı kahharlıkla (hər şeyə boyun əydirən

üstün iradə və güc sahibi olmaqla) xarakterizə edən ayələrin, əvvəl

birlik sifətini vurğuladıqdan sonra ONU kahharlıkla xarakterizə etdikləri görülər.

Məqsəd, ONun birliyinin heç bir mənada bir ikincisinin və ya

bənzərinin fərz edilməsinə imkan tanımadığını vurğulamaqdır. Harada

qaldı ki, bu ikinci və bənzər xarici aləmdə var ola bilsin və həqiqətə,

subuta qovuşa bilsin. Bu ayədə görüldüyü kimi: "Çox sayda

ilahmı, yoxsa hər şeyə boyun əydirən (kahhar) bir Allahmı

daha yaxşıdır? Allahı buraxaraq tapındığınız şeylər, sizin və ya atalarınızın

taxdığı bəzi (boş, məzmunsuz) adlardan başqa bir şey deyil."

(Yusuf, 40)

Allahın fərz edilən hər ortağı qəhr edici, ortalıqdan qaldırıcı bir

birliklə xarakterizə edilməsi, öz xaricindəki bütün sözdə ilahlara boş bir

addan başqa bir şey buraxmır. Yenə bu ayələrdə olduğu kimi:

"Yoxsa onların Allaha qaçdıqları ortaqlar eynilə Allah kimi (bəzi

varlıqlar) yaratdılar da onlar bu iki yaratma hərəkətini bir-birindən

ayırt edə bilmədilərmi? Də ki: Hər şeyin yaradıcısı Allahdır. O

birdir, hər şeyə boyun əydirən (kahhar)dir." (Rə'd, 16) "Bu gün mülk

kimindir? Yalnız hər şeyə boyun əydirən (kahhar) bir Allahındır."

(Mömin, 16)

Çünki uca Allahın mütləq mülkü, öz xaricində fərz ediləcək

hər hansı bir varlığın malik olmasına imkan tanımaz. Tərsinə o

varlığın özü və mülkü, birlikdə Allahın mülkiyyətindədir. Və ya bu

ayələrdə görüldüyü kimi: "Hər şeyə boyun əydirən bir Allahdan

124 .................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

başqa heç bir ilah yoxdur." (Sad, 65) "Əgər Allah övladlığa götürmək istəsəydi,

yaratdıqlarından istədiyini seçərdi. O (belə bir şeydən)

münəzzəhdir. O hər şeyə boyun əydirən bir Allahdır." (Zumər, 4) Görüldüyü

kimi bu ayələrin hamısında kahharlık sifəti, birlik sifətinin

ardı tərəfindən gəlmişdir.

TÖVHİDİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et/ət-Tövhid və əl-Hisal adlı əsərlərində müəllif öz rəvayət zənciriylə

Mıkdam b. Şureyh b. Xanıdan, o da atasından belə nəql edər:

"Cemel hadisəs(n)i günü bir bədəvi ayağa qalxaraq Hz. Əliyə, 'Ey

Əmərilimiminin! Allah birdirmi, deyirsən?' deyə soruşdu. Bu sual

üzərinə xalq bədəviyə yüklənərək, 'Ey bədəvi, Əmərilimimininin

bu günlərdə nə çətinliklər içində olduğunu görmürsənmü?' dedilər.

Bunun üzərinə Hz. Əli, 'Buraxın adamı! Bu bədəvinin istədiyi,

bizim qarşımızdakılardan istədiyimizin eynisidir.' dedikdən sonra

sözlərinə belə davam etdi:

"Ey bədəvi, 'Allah birdir' sözü dörd mənada deyilə bilər. Bu mənaların

ikisi Allah haqqında caiz deyil, digər ikisi ONun haqqında

sabitdir. Allah haqqında caiz olmayan mənalarının biri, ədədi

mənada 'Allah birdir' deməkdir. Bu caiz deyil. Çünki ikincisi

olmayan bir varlıq ədəd əhatəsinə girməz. "Allah üçün üçüncüsüdür."

deyənlərin kafir olduqlarını görmürsünüzmü? Cinsə

bağlı bir növü nəzərdə tutaraq, 'O, bir insandır' deyildiyi kimi demək də

caiz deyil. Çünki bu bir bənzətmə olar və uca Allah bundan

münəzzəhdir."

"ONun haqqında caiz olan digər iki mənanı verincə; birincisi 'O

birdir, şeylər içində onun bənzəri yoxdur' deməkdir. Rəbbimiz belədir.

İkincisi isə, 'Allah tək bir gerçəkdir' deyib bu sözdən ONun nə

xarici aləmdə, nə ağılda və nə xəyalda bölünməyi qəbul etmədiyini

nəzərdə tutmaqdadır ki, uca Rəbbimiz belədir." [et/ət-Tövhid, s. 83, h: 3. əl-

Hisal, c1, s. 2, h: 1]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayəti, əl-Meani adlı əsərdə də müəllif, başqa

bir rəvayət zənciri ilə Əbu Mıkdam b. Şurayh b. Xanıdan, o da

atasından, o da Hz. Əlidən nəql etmişdir. [s. 5, h: 2]

Maidə Surəsi 68-86 ................................................... 125

Nehc'ül-Belağa'da1 belə keçər: "Dinin başlanğıcı ONU (Allahı)

tanımaqdır. ONU tanımanın kamalı, ONU təsdiqləməkdir. ONU

təsdiqlə-manın kamalı, ONU birlemektir. ONU birlemenin kamalı,

sırf ONA yönəlməkdir (ixlas). Sırf ONA yönəlmənin (ixlasın) kamalı,

sifətləri ONdan sürgün etməkdir. Çünki hər sifət, mevsuftan başqa

olduğunun şahidi, hər mevsuf da sifətdən ayrı olduğunun şahididir.

Bu səbəblə, Allahı vasfeden, ONU (o sifətə) yanaşık etmiş olar.

ONU yanaşık edən, ONU ikilemiş olar. ONU ikileyen, ONU parçalara

bölmüş olar. ONU parçalara bölən, ONU tanımamış olar. ONU

tanımayan, ONA işarə etmiş olar. ONA işarə edən, ONU məhdudlaşdırmış

olar. ONU məhdudlaşdıran, ONU ədədə soxmuş olar. .."2

Mən deyərəm ki: Bu bəyan, tövhid haqqında bərabər/yoldaşı-bənzəri görülməmiş

ən gözəl şərhdir. Şərhin birinci hissəsinin özü budur:

Allahı tanımanın kamal istiqamətindəki son mərhələsi, sifətləri

ONdan sürgün etməkdir. Birinci hissəyə bina edilən ikinci hissənin,

yəni "Bu səbəblə, Allahı vasfeden, ONU (o sifətə) yanaşık etmiş

olar." ifadəsindən sona qədər olan hissənin özü isə budur: Uca

Allaha bəzi sifətlər isbat etmək, ONun haqqında mümkün

olmayan məhdudlaşdırmağa bağlı ədədi birliyi isbat etməyi tələb edir.

Bu iki müqəddimədən çıxan nəticə isə budur: Allahı tanımanın

kamalı, ədədi birliyi ONdan sürgün edib, başqa bir mənadakı birliyi

ONun haqqında isbat etməkdir. Hz. Əlinin (ə.s) bu şərhdən

məqsədi də işdə bu mənadakı birliyi (tövhidi) isbat etməkdir.

Sifətləri ONdan sürgün etmək mövzusuna gəlincə; Hz. Əli (ə.s),

"Dinin başlanğıcı ONU tanımaqdır." şəklindəki sözüylə bunu açıqlamışdır.

Çünki açıqdır ki, Allahı heç bir şəkildə tanımayan, daha

din sahəsinə girməmişdir. Tanıma, bəzən tanımayla əlaqəli bir

əməllə və tanımanın gərəklərini yerinə yetirməklə birlikdə olar,

bəzən də hər hansı bir əməllə birlikdə olmaz. Bilindiyi kimi əməllərlə

arasında bir növ əlaqə olan məlumat, ancaq onun əməli gərəkləri

yerinə yetirilsə, insanın özbenliğinde sabit və qalıcı olar. Əksinə

təqdirdə, əleyhdar əməlləri etməklə məlumat zəifləməyə üz tutaraq

silinib gedər ya da heç bir təsiri olmayan faydasız bir şeyə çevrilər.

1- [Buradan s.137dəki "Tarixi Bir Araşdırma" başlığına qədər olan hissənin

tərcüməsi Seyid Seccad Qartal tərəfindən edilmişdir.]

2- [Nehc'ül-Belağa, 1. xütbənin başları]

126 ......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Hz. Əli (ə.s) Nehc'ül-Belağa'da da köçürülən bir sözündə bu mövzuda

belə buyurar: "Məlumat əməllə yan yanadır. Bilən əməl edər. Məlumat,

əmələ çağırar. Məlumat sahibi, bu çağırışa qulaq assa, (məlumat onda qalar)

əks halda ondan ayrılıb gedər. "1

Bir şeyə istiqamətli məlumat və tanıma, ancaq bilən və tanıyan şəxsin

bilinən və tanınan şeyə səmimiyyətlə bağlanması və bunu içinə və

xaricinə, könülünə və davranışlarına əks etdirməsiylə, yəni ruhən və

cismen onun qarşısında əyilməsiylə kamil olar. İnsanın içinə və

xaricinə yayılan bu əyilməyə iman deyilir. Hz. Əli (ə.s), "ONU tanımanın

kamalı, ONU təsdiqləməkdir." sözüylə bu mənas(n)ı nəzərdə tutur.

Hər nə qədər "ONU təsdiqləmək" olaraq adlandırılan bu əyilmə

(huzu), bütpərəstlərin həm Allah, həm də digər ilahlarının qarşısında

əyildikləri kimi, qarşısında əyilən Rəbbə ortaq qaçmaqla

də mümkünsə də, ancaq açıqdır ki, başqalarından üz çevirmədikcə

bu əyilmə tam və əskiksiz bir əyilmə sayıla bilməz. Bu səbəbdən ilahlardan

biri qarşısında əyilmə, digərlərindən üz çevirmə və onlara

bir növ baş qaldırma mənasını daşıyar. Beləcə Allahı təsdiqləmək

və mövqes(n)i qarşısında əyilmək, ancaq çox sayda ilahlar inancından

imtina edib onlara tapınmaqdan qaçınmaqla kamil olar.

"ONU təsdiqləmənin kamalı, ONU birlemektir" sözü, bunu izah etmək

istəyir.

Birlemenin (tövhidin) də biri digərinin üstündə müxtəlif mərhələləri

vardır. Ən üst və kamil mərhələsi, tək ilaha, ilahlıq haqqını əskiksiz

təslim etməklə reallaşar. Bunun üçün insanın ONU "tək ilah"

olaraq adlandırması çatmaz. Varlıq və kamal adına sahib olduğu -

yaratma, ruzi vermə, diriltmə, öldürmə, vermə, maneə törətmə kimi- hər

şeyi tamamilə ONA izafə etməsi lazımdır. Bunun yanında əyilmə

və tapınmağı da ONA hasretmesi, ONA özgülemesi, başqası qarşısında

heç bir vəchilə əyilmə-mesi lazımdır. Hətta ancaq ONun rəhmətini

ümid etməli, ancaq ONun qəzəbindən qorxmalı, ancaq ONun

qatındakında göz tikməli və ancaq Onun qapısına yönəlməlidir.

Başqa bir ifadəylə, elm və əməldə, məlumat və davranışda sırf ONA

yönəlməlidir (ixlas). "Birlemenin kamalı, sırf ona yönəlməkdir." ifadəsinin

mənas(n)ı budur.

1- [Nehc'ül-Belağa, Qısa Sözlər: 366]