I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L


сявиййясиндя мцжяр-рядляшдирмя йолу иля



Yüklə 1,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə24/36
tarix21.01.2017
ölçüsü1,57 Mb.
#6073
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   36

сявиййясиндя мцжяр-рядляшдирмя йолу иля мцяййян едя билирляр. 
 
Мясялян,  ЫВ  синифдя  «йыртыжы  щейванлар»    анлайышынын  формалашдырылмасы  просесиндя 
шаэирдлярин бюйцк яксяриййяти ясас яламяти-  бу щейванларын щяйат тярзини фяргляндирмякля 
йанашы,  гейри-мцщцм  яламятляри  дя  садалайырлар:  «Онларын  бядяни  тцкля  юртцлцдцр»,  «ити 
дишляри вар», «пянжяляриндя дырнаглары вар» вя с. 
 
Мяктябдя мцяллимин пешя усталыьындан, юйрятмя методикасындан асылы олараг, кичик 
йашлы мяктяблилярдя няинки конкрет, щям дя бязи мцжярряд анлайышларын формалашдырылмасы 
мцмкцндцр.  Кичик  мяктяб  йашы  дюврцндя  ушаьын  жялб  едилдийи  йени  фяалиййят  нювц  олан 
тялим    тяхяййцлцн  инкишафы  цчцн  йени  имканлар  ачыр.  Бу  имканларын  ясасында  ушаьын 
мяктябягядяр  йаш  дюврцндя  ялдя  етдийи  тясяввцрляр,  биликляр,  щяйат  тяжрцбяси  дайаныр. 
Онларын    йарадыжы  фяалиййятинин  бцтцн  сащяляриндя  тяхяййцл  образларынын  тязащцрлярини 
мцшащидя етмяк мцмцкцндцр. Кичик йашлы мяктяблилярин йаратдыьы образлар тяжрцбя  иля сых 
баьлы олур. Яэяр  3-4 йашлы ушаьа тяййаря модели гурмаг цчцн 2-3 чюп кифайятдирся, кичик 
йашлы  мяктябли  цчцн  бу  ганеедижи  дейил:  эяряк  тяййаря  «ясил  тяййаря»  олсун.  Бу  жящят 
рясм дярсляриндя дя мцшащидя олунур. Кичик мяктяблиляр рясм чякяркян обйектин онлара 
мялум олан вя йа эюзц гаршысында олан бцтцн деталларыны  тясвир етмяйя жящд эюстярирляр. 
Мцшащидяляр  эюстярир  ки,  кичик  йашлы  мяктяблиляр  мювзу  цзря  рясм  чякяркян  даща  чох 
деталлары вермяйя мейли олдугларына эюря  рясмдяки формалары тамамламаьа о гядяр дя 
ящямиййят  вермирляр.  Она  эюря  дя,  чох  вахт  онларын  рясмляриндя  тясадцфи  
ассоссасийалар, тясвирин сятщилийи диггяти жялб едир. 
 
Кичик йашлы мяктяблилярдя бярпаедижи тяхяййцл сурятляри юз мязмуну бахымындан 
тясвиряуйьун сурятлярин йарадылмасы иля мящдудлашыр вя йарадыжы сурятляря нязярян даща 
дольун  олур.  Онлар  бир  сыра  спесифик  жящятляри  иля  фярглянир.  Бунунла  беля,  бу  дюврдя 
ушагларын  бярпаедижи  тяхяййцл  сурятляри  давамлы  олмур,  тез-тез  дяйишир.  Охунмуш  мятн 
цзря рясм чякяркян ушаглар мятня аид олмайан башга обйектляри дя рясмя дахил едирляр. 
Ушагларын  бярпаедижи  тяхяййцлцндя  щафизя  тясяввцрляри  вя  эюрмя  образлары  цстцн 
рола маликдир. Одур ки, кичик йашлы мяктяблилярин тябиятя екскурсийа вя эязинтиляр васитясиля  
тяяссцратларынын  зянэинляшдирилмяси  олдугжа  важибдир.  ЫЫЫ  синифдлян  башлайараг    ушагларын 
тяхяййцлц  хейли    тякмилляшир  вя  о,  фикри  фяалиййятин  тяркиб  щиссясиня  чеврилир.  Ямяк  тялими, 
рясм  дярсляриндя  тяхцййцл  сурятляри  фикри  фяалиййятин  йарадыжы  мящсулларына  чеврилир. 

Ушагларын ян йахшы ял ишляриндян ибарят  сярэиляр буна конкрет   нцмунядир.  Кичик мяктяб 
йашы  дюврцндя,  хцсусиля  ЫЫЫ-ЫВ  синифлярдя  шаэирдлярин  йарадыжы  тяхяййцл  образлары  реалист 
мязмун  кясб  етмяйя,  эерчякликля    уйьунлуг  йаратмаьа  доьру  инкишаф  едир,  тяхяййцл 
сурятляринин  йарадылмасы  просесиндя  психи  фяалиййятин  ихтийари  формалары  мейдана  эялир. 
Ушагларын  йарадыжы  тяхяййцл  сурятляриндя  реал  щяйат  щадисяляри  иля  йанашы  фантастик 
образлар  да  юзцня  йер  тутмаьа  башлайыр.  Онлар  ана  дили  дярсляриндя  охунмуш  щекайя, 
тямсил  вя  йа  наьыллара  Аид  иллцстрасийалар  чякир,  мцхтялиф  моделляр  щазырлайырлар. 
Мяктяблилярдя    тяхяййцлцн  инкишаф  етдирилмясиндя  дцзэцн  педагоъи  рящбярлик  мцщцм 
шяртлярдян биридир. 
 
Кичик  мяктяб  йашы  дюврц  ушагларын  шяхсиййят  йюнцмцндя  инкишафында  кифайят 
гядяр  ящямиййятли  дяйишикликлярля  мцшайят  олунур.  Мяктяб  щяйаты  ушаьын  сосиал 
мцнасибятляр даирясини эенишляндирир,  онларын йашлылар вя йашыдлары иля гаршылыглы ялагяляриня 
эениш  мейдан  ачыр.  Ушагларын  дахил  олдуьу  мяктяб  щяйаты  башга  адамлар  вя  коллектив, 
тялим  вязифяляри  онларын  характери  вя  ирадясини  формалашдырыр,  мараг  даиряси  эенишляндирир, 
габилиййятлярин инкишафыны тямин  едир. Ушаьын  шяхсиййятинин  формалашмасына тясир эюстярян 
фяалиййят  нювляри  ичярисиндя  тялимля  йанашы,  ямяк,  ойун,  цнсиййят,  идман  да  ящямиййятли 
йер тутур. Шаэирдин шяхсиййятинин формалашмасына тясир эюстярян амилляри комплекс шякилдя 
арашдыран психологлар ашаьыдакылары хцсусиля юн плана чякирляр: 
1.
 
Шаэирдин  бюйцдцйц  вя  йашадыьы  жямиййятдя  бяргярар  олмуш  ижтимаи  варлыг  вя 
ижтимаи шцур; 
2.
 
Шаэирди  ящатя  едян  сосиал  вя  тябии  мцщит:  мяишят  вя  мядяниййятин  ,  йашайыш 
мянтягяси вя жоьрафи реэионун тябияти вя спесифик хцсусиййятляри: 
3.
 
Ушаьын доьулдуьу вя тярбийя олундуьу аиля; 
4.
 
Гейри-формал  цнсиййят  мцщити:  гоншулар,  достлар,  танышлар,  ушаьын  ейни  вахтда 
дахил олдуьу мцхтялиф жцр инсан груплары
5.
 
мяктябдянкянар мцяссисялярдя ижтимаи тярбийя шяраити; 
6.
 
Шаэирдин охудуьу вя тярбийя олундуьу мяктяб. 
Эюстярилян  бу  амилляр  бир-бириндян  асылы  дейилдир,  лакин  онлар  арасында  сых  гаршылыглы 
ялагя  мювжуддур  вя  онлар  бир-бири  иля  гаршылыглы  олараг  шяртлянирляр.  Мясялян,  биз  ушаьын 
шяхсиййятинин  формалашмасында  аилянин  тясириндян  данышырыгса,  онда  бу  тясирдя  аилянин 
юзцня тясир эюстярян бцтцн амилляри комплекс щалда нязяря алмаг лазым эялир. Ейниля бу 
тясири мяктябдя ахтараркян мяктябин юзцня тясир эюстярян сосиал- сийаси, реэионал вя с. 
кими амилляр нязяря алынмалыдыр. 

 Кичик  мяктяб  йашы  дюврцндя  яхлаги  давранышын  бцнювряси  гойулур, яхлаги  норма 
вя  давраныш  гайдаларынын  мянимсянилмяси  баш  верир,  шяхсиййятин  мотивляр  сащяси 
формалашмаьа  башлайыр.  Ы  синифля    мцгайисядя  ЫВ  синифдя  ушагларын  яхлаги    шцурунда  
ящямиййятли  дяйишикликляр  баш  верир.  Кичик  йашлы  мяктияблилярин  мяняви  щяйатында  йени  
кейфиййятляр  юзцнц  бирузя  верир:  яхлаги  биликляр,  тясяввцрляр  вя  мцщакимяляр  щисс 
олунажаг  дяряжядя  зянэинляшир,  онлар  даща  чохжящятли  вя  дцшцнжяли  олур,  цмумиляшмиш 
характер  алыр.  Бунунла  беля,  кичик  йашлы  мяктяблилярин    мцнасибятляр  системиндя  вя 
характериндя давамлы вя мющкямлянмиш давраныш формалары щялялик чох мцтящяррик олур, 
характер  щялялик  формалашма  дюврцнц  кечирир.  Кичик  йашлы  мяктяблилярин  давранышында    али 
синир фяалиййятинин типолоъи хцсусиййятляри даща айдын тязащцр едир. Утанжаглыг вя гапалылыг, 
синир  системинин  зяифлийи,  импулсивлик  вя  сябирсизлик,  лянэимя  просесинин  зяифлийини,  бир 
фяалиййятдян  диэяриня  кечид  заманы  мцшащидя  олунан  астаэяллик  синир  просесляринин  аз 
мцтящярриклийинин  тязащцрц кими юзцнц эюстярир. Бу йаш дюврцндя ушагларын синир системи 
пластиклийи  иля  фярглянир  вя  бу  ушаьын  давранышынын  харижи  тясирлярдян  бирбаша  асылылыьына 
сябяб  олур.  Ушаг  юз  давранышыны  иради  олараг  тянзимлямякдя  чятинлик  чякир,  онун  харижи 
тясир вя тящриклярдян асылылыьы йцксяк олур. Она эюря дя, кичик йашлы мяктяблилярин мяктябдя 
дахили  интизам  гайдаларыны  позмаларыны    щеч  дя  щямишя  онларын  тярбийясизлийи  вя 
интизамсызлыьы    кими  гиймятляндирмяк  доьру  олмазды.  Бу  дюврдя  ушагларда  мцшащидя 
олунан  йаш  хцсусиййятляри  сырасында  ирадянин  цмуми  зяифлийи  дя  диггяти  жялб  едир.  Кичик 
мяктяблилярдя  иради  сяй  габилиййяти,  чятинликляря  гаршы  дюзцмлцлцк  зяиф  олур.  Бу  ися 
уьурсузлуг  заманы  ушагларда  рущ  дцшкцнлцйцня,  юз  гцввя  вя  бажарыьына  инамсызлыьа 
эятириб  чыхарыр.  Кичик  мяктяб  йашы  дюврцндя  ушагларын  характериндя  мцшащидя  олунан 
гцсурлар    ичярисиндя  шылтаглыг  вя  тярслийин  сябяблярини  психологлар  аиля  тярбийясиндя 
бурахылан  нюгсанларда  эюрцрляр.  Ушаг  аилядя  бцтцн  истяк  вя  тялябляринин  йериня 
йетирилмясиня  адят  етдикдя,  сонралар  она  гаршы  йюнялдилян  гануни  тялябляря  гаршы 
юзцнямяхсус тярздя етираз едир, мцгавимят эюстярир.  
Бунунла  беля  гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  мяктяб  йашы  дюврц  мцсбят  характер 
яламятляринин  формалашмасы  цчцн  бюйцк  имканлара  маликдир.  Тяглидчилийя  мейллилик, 
мцяллимя  инам,  тялгиня  асанлыгла  дцшмя,  тез  тясирлянмя  вя  с.  кими  психолоъи 
хцсусиййятлярин тярбийя ишиндя жидди нязяря алынмасы, бу имканлардан  ушагларда мцсбят 
характер яламятляринин формалашмасында истифадя олунмасы олдугжа зяруридир.  
Ушаг аилдяки мювгейиндян наразыдырса, она юз фикрини сюйлямяк имканы верилмялидир. 
Ушаьын  тярбийясиндя  интизам  гайдаларынын  жидди  эюзлянилмяси  онда  эцжлц  характер 
формалашдырыр.  Ушаьын  наращатлыьыны  баша  дцшян,  йашыдлары  иля  цнсиййятини  тямин  едян, 

яйлянмясиня  шяраит  йарадан  валидейнляр    онун  сосиал-  психи  инкишафына  ялверишли  зямин 
йаратмыш  олурлар.  Ушаглар  щямишя  ана  гайьысына,  ата  нявазишиня  ещтийаж  щисс  едирляр. 
Лакин  чох  вахт  бу  тялабат  тямин  едилмядийиндян  ушагларын  психикасында  негатив 
тязащцрляр,  асосиал  щаллар,  чыльынлыг,  далашганлыг,  кобудлуг  бязян  ися  агрессив  давраныш 
мейлляри йаранмыш олур. 
Аиля вя мяктябин узлашдырылмыш ващид тялябляр системи кичик мяктяблилярдя интизамлылыг 
мясулиййятлилик, мцстягиллик, тяшяббцскарлыг вя дюзцмлцлцк кими яхлаги- иради кейфиййятлярин, 
борж щиссинин формалашдырылмасынын мцщцм васитясидир. 
Ушаьа  зиддиййятли  шейляр  ашыламайараг,  ону  ата  бир  жцр,  ана  башга  жцр  тялгин  
етмямялидир.  Якс  щалда,  ушаг  онларын  щансыны  динляйяжяйини  билмяйяряк  чашыр,  щансынын 
доьру олдуьуну айырд едя билмир. Нятижядя щям ана, щям дя атасына олан етимадыны итирир. 
Ушаг ана, йохса атанын она мцнасибятдя даща щялим олдуьуну бир дяфя щисс едян кими, 
юз сящвлярини юрт-басдыр етмяк цчцн щямишя бу вязиййятдян истифадя едир. Она щялим олан 
шяхсдян кюмяк истямяйя башлайыр. Бу да ушаьын щяддян артыг яркюйцнляшмясиня сябяб 
олур.  Бязи аилялярдя ушаг надинжлик етдикдя, сюзя бахмадыгда дярслярини юйрянямядикдя, 
хошаэялмяз  ишляр  тутдугда  валидейнляр  йерли-йерсиз  ону  дюйцр.  Бу  ися  ушаьын    дцзэцн  
тярбийясиня  сон  дяряжя  мянфи  тясир  эюстярир:  ейни  заманда  валидейн    ушаьын  эюзцндя  
нцфуздан дцшцр. Дюйцлмяк горхусу  вуйан ушаг  йалныз мцвяггяти, йяни  мцяййян вахт  
чярчивясиндя  сюзя бахыр. Кимдян горхурса, онун йанында юзцнц ядябли, сюзябахан  кими 
эюстярир. Яслиндя бу,  дюйцлмяк горхусу юнцндя  ушаьын защири  итаяткарлыьындан  башга  
бир шей дейилдир. 
ХЫХ  ясрин  орталарында   бу  мясяляйя  юз  мцнасибятини    билдирян  маарифпярвяр  зийалы  
М.Ф.Ахундов йазырды: «…бу эцня гядяр анламамышлар ки, ушагларын тярбийясиндя  чубуг 
вя    силля  вурмаг    онларын    яхлагыны  позар,    тябиятлярини  алчалдар,  фитри  жювщярлярини  боэар, 
горхаг вя йаланчы едяр» 
 Тез-тез  дюйцлян  ушаьын  дахили  аляминдя  сарсынтылар  йараныр,  щейссийаты  зядялянир, 
гцруру  сыныр,  йаваш-йаваш  буна  юйряшир  вя  эет-эедя  реаксийа  вермир.  Беляликля,  башга 
жязалар да юз тясирини итирир. Бу мянада, щяр шей цчцн ушаьы дюймяк чох тящлцкялидир. 
 
 
 
 
 
 

XII 
MÖVZU:
   
Yeniyetm
ə
lik v
ə
 erk
ə
n g
ə
nclik 
dövründə
 psixi 
inkişafın xüsusiyyə
tl
ə
ri. 
 
 
 
 
 
PLAN: 
1.  Yeniyetm
əlik yaş dövrünün psixoloji sə
ciyy
ə
si. 
2.  Yeniyetm
ə
 
yaş dövrünün böhranı və
 onun 
əsas simptomları.
 
3.  Yeniyetm
əlik yaş dövründə
 
şə
xsiyy
ətin formalaşması
 
4.  Yeniyetm
ə
nin 
əxlaqi şüuru və
 m
ənlik şüuru.
 
5.  Yeniyetm
əlik dövründə
 t
ə
lim f
ə
aliyy
ətinin xüsusiyyə
tl
ə
ri. 
6.  G
ənclik yaşının psixoloji xarakteristikası

7.  Erk
ə
n g
ənclik yaşında şə
xsiyy
ətin inkişafı.
 
8.  Erk
ə

g
ənclik 
dövründə
 
dünyagörüşünün 
formalaşması. 
Peşəyönümü və
 
peşəseçmə

9.  G
ənclik  dövründə
  m
ə
h
ə
bb
ə
t  hissi.  M
ənlik  şüuru  və
 
əxlaqi  şüurun 
i
nkişafı.
 
10.G
ənclik gündə
likl
ə
r v
ə
 
onların ə
h
ə
miyy
ə
ti. 
11.G
ənclik yaşında romantika , xə
yallar v
ə
 idiallar. 
 
ƏDƏBİTYYAT:
 
1. 
Ə.Ə.Qədirov. Yaş psixologiyası. Bakı, 2003.
 
2. 
M.Ə.Hə
mz
ə
yev. 
Yaş və
 
pedaqoji psixologiyanın əsasları. Bakı, 
2000. 
3. 
N.Z.Çə
l
əbiyev. Uşaq psixologiyası. Bakı, 2005.
 
4. 
Л.Ф.Обухова. Возрастная психология. Педагогическое 
общество  Росси. М., 2003.
 
5. 
Педагогическая психология. (Под. ред. Н.В.Клюевой) М., 
Владос
-
пресс, 2005.
 
6. 
Р.С.Немов. Психология книга 2. М., Академия, 1999.
 
7. 
Ə.Ə.Qədirov., İ.N.Mə
mm
ə
dov. Y
aş psixologiyası. Bakı., 1986.
 
8.  V.A.Suxomlinski. V
ə
t
əndaşın doğulması. B.,Maarif, 1974
 
 
Фярдин  онтоэенездя  инкишафында    11  йашдан  14-15  йашадяк  олан 
инкишаф  мярщяляси  йенийетмялик  дюврц  адланыр.  Бу  йаш  дюврц    кичик 
йенийетмялик  (11-12  йаш)  вя  бюйцк  йенийетмялик  (13-15  йаш)  олмагла  ики 
ясас мярщяляйя айрылыр. Йенийетмялик дюврц анатомик- физиолоъи, психи вя сосиал 

кейфиййятляр  бахымындан  щяйатын  бир  мярщялясиндян  диэяриня-  ушаглыгдан  
йашлылыьа  кечид  дюврц  кими  характеризя  олунур.  Йенийетмялик  йашы  инкишафын  
хцсуси  вя  мцряккяб  дюврцдцр.  Ону  организмин  цмуми  инкишафы  эедишиндян  
вя  щяйат  шяраитиндян  кянарда  гиймятляндирмяк  олмаз.  Йенийетмялик  йашы 
педагоъи  тяснифат  бахымындан  шаэирдлярин  орта  мяктяб  йашы    дюврцнц  ящатя 
етмякля   ВЫ-ЫХ синифлярдя тящсил илляриня тясадцф едир. Шяхсиййятин сосиал, физики, 
мяняви,  ягли  вя  с.  жящятдян  йеткинляшмяси  вя  формалашмасында  жидди  вя 
ящямиййятли  дяйишикликляр  бу  йаш  дюврцндя  юзцнцн  бариз  тяжяссцмц,  ашкар 
нязяря  чарпан    тязащцрляри  иля  диггяти  жялб  едир.  Рус  йазычысы  М.Ф. 
Достейевскинин  мяшщур  романларындан  бири    мящз  беля:  «Подростки» 
«Йенийетмяляр»  адланыр.  Бурада  щеч  дя  сющбят  йенийетмянин  йашындан 
йох,онун  юзцнц  идеал  йашлы  кими    апармасындан  эедир.  Психолоъи-педагоъи 
ядябиййатларда  ушаьын  инкишафынын  бу  дюврц  «чятин  дювр»,  «бющранлы  дювр», 
«кечид дюврц», «зиддиййятли дювр» вя с. кими адларла характеризя едилир. Бу 
йаш дюврцндя ушагларын организминдя баш верян жошьун, партлайыша бянзяр 
дяйишикликляр,  бой  вя  чяки  артымында  кяскин  сычрайышлар,  йени  кямиййят  вя 
кейфиййят    дяйишикликляриня  эятириб  чыхарыр.  Йенийетмя  йашы  дюврцндя    физики 
инкишафын  мцщцм  амилляриндян  бири  жинси  йетишмя,  жинси  вязилярин  фяалиййятя 
башламасыдыр.  Жинси  йетишмянин  башланмасы  мцяййян  дяряжядя  иглим,  милли- 
етнографик  амиллярдян,  щабеля  фярди  щяйат  тярзиндян  (саьламлыьын  вязиййяти 
кечирилмиш    хястяликляр,  гидаланма,  ямяк  вя  истиращят  реъими,  микромцщит    вя 
с.)  асылыдыр.  Мцяййян  едилмишдир  ки,  акселерасийа  щадисяси  ушагларын  жинси 
йетишмясинин  сцрятлянмясиня  тясир  эюстярир.  Щал-щазырда  жинси  йетишмя, 
оьланларын  бюйцк  яксяриййятиндя  15-16,  гызларда  ися  13-14  йашларда  
тамамланыр.  2003-жц  илдя  Азярбайжан  Республикасынын    «Аиля  вя    никащ» 
мяжяллясиндя  дяйишиклик  едиляряк,  гызларын  никащ  йашы  18-  дян  17-йя 
ендирилмишдир. Мцстясна щалларда йерли ижра щакимиййяти органлары никащ йашыны 
1  илдян  чох  олмайараг    азалда биляр. Психолоъи  тядгигатлар  ушаглар  арасында 
жинси йетишмянин ашаьыдакы вариантларыны мцяййян етмишдир: 

 
 
 
 
 
 
 
гызларда 
 
 
оьланларда 
1. Жинси йетишмянин эеж башланмасы- 
12-17 йаш   
 
14-19 йаш 
2. Жинси йетишмянин тез башланмасы 
-    13 йаш   
 
10-15 йаш 
3. Орта вариантлар- 
 
 
 
10-15 йаш   
 
12-17 йаш 
4. Тез йетишмя   
 
 
 
10-12 йаш   
 
12-14 йаш 
5. Жинси йетишмянин лянэ башланмасы 
13-15 йаш   
 
15-17 йаш 
6. Лянэ йетишмя   
 
 
 
10-17 йаш   
 
12-19 йаш 
 
Йенийетмялик  дюврцндя  дахили  секресийа  вязиляринин  ифраз  етдикляри 
щормонлар жинси йетишмяни сцрятляндирир, икинжи жинси яламятлярин оьлан вя гыза 
мяхсус защири яламятлярин йаранмасына сябяб олур. Бу йетишмя просесиндя 
оьланларда  жинсиййят  вязиляри  андроэен,  гызларда  ися  екстроэен  адланан 
щормонлар  ифраз  едир  вя  бу  щормонлар  гана  дахил  олур.  Ганын  кимйяви 
тяркибиндя  дяйишиклик  йараныр.  Жинси  щормонларын  тясири  иля  гызларда  жинси 
йеткинлийин яламятляри – менустрасийа дюврц башланыр. Дюш вязиляри, отуражаг 
чанаьы  бюйцйцр.  Оьланларда  жинси  йетишмянин  тясири  иля  йени  характерик 
яламятляр  йараныр.  Онларын  сяси  кобудлашыр,  быь  йерляри  тярляйир,  тцк  юртцйц 
ямяля эялир, жинси мязмунлу йухуларда  полйусийа щаллары баш верир. 
 
Психофизиолоъи  тядгигатлар  нятижясиндя    мцяййян  едилмишдир  ки, 
йенийетмя  групларында  да  акселерант  вя  ретартант  ушаглара    тясадцф 
олунур.  Акселерантлар  нормал  ушаглары  ики  ил  габагладыглары  щалда,  
ретардантлар  ики  ил  эери  галырлар.  Физиологлар  гейд  едир  ки,  12-13  йашларында 
йенийетмя  ушагларын  али  синир  фяалиййятиндя  дя  жидди  дяйишикликляр  мцшащидя 
олунур. Баш бейин габыьында ритмик електрик фяаллыьы сычрайышлы темпдя артыр вя 
бу  юз  гцввясиня  эюря  инсанын  юз  щяйаты  ярзиндя  ян  йцксяк  щяддя  чатмыш 
олур. 
Щеч  шцбщясиз,  физики  вя  жинси  йеткинлийя  кечид  дюврцндя  йенийетмянин 
организминдя  баш  верян  бу  тякамцл  онун  психи  симасында  тясирсиз  галмыр. 
Ушаьын  бойу  бу  йаш  дюврцндя  илдя  орта  щесабла  8-10  см,  чякиси  4-7  кг 
олмагла артыр, йенийетмя йашынын сонунда бядян органлары мцтянасиб форма 
алмагла йашлы нормал адамын бядян юлчцляриня йахынлашыр. Бунунла беля, бу 

йаш  дюврцндя  бядянин  мцхтялиф  органлары  вя  системляринин  инкишафында 
мцяййян  уйьунсузлуглар  да  нязяря  чарпыр.  Бядян  юлчцляринин  ящямиййятли  
вя  гейри  мцтянасиб  шякилдя  бюйцмяси  йенийетмялярдя  щярякятляринин  
координасийасынын йюндямсиз олмасына эятириб чыхарыр. 
 
Бядянин  физики  юлчцляриндяки  беля  уйьунсузлуглар  йенийетмядя 
мцяййян  психолоъи  еффектляр  йарадыр:  о,  юзцнцн  йюндямсиз  эюркямдя 
олмасыны дярк едир, бундан утаныр, ону маскаламаг, юрт-басдыр етмяк цчцн  
гейри-тябии    ибаряли  поза  алыр,  кобудлуьу  иля  ятрафдакыларын  диггятини  харижи 
эюркяминдян йайындырмаьа чалышыр. Онун эюрцнцшц  щаггында йцнэцл эцлцш 
вя йа истещза йенийетмядя кяскин реаксийа доьурур, онда беля фикир йараныр 
ки,  щягигятян  адамларын    эюзцндя  эцлмяли  вя  ейбяжярдир.    Дюш  гяфясинин, 
цряйин  чяки  артымы      гандашыйыжы  дамарларын    бюйцмя  сцрятиндян  эери  галыр. 
Бунун  нятижясиндя  баш  бейин  ганла  кифайят  гядяр  тяжщиз  олуна  билмир.  
Мяркязи  ясяб  системи    сцрятля  бюйцйян  бядянин  щярякятлярини  низама 
салмаг  цчцн  бирдян-биря  уйьунлаша  билмир.  Гейд  олунан  физиолоъи 
уйьунсузлуг,  хцсусиля  кичик    йенийетмя  йашлы  ушагларда  тез  йорулма 
щалларына  эятириб  чыхарыр.  Бу  щал  ушаьын  аилядя  вя  мяктябдя  гейри-ади 
давранышына  сябяб  олур.    Бязян  валидейнляр  бунун  сябябини 
анламадыьындан, тяяжжцбля дейирляр ки, В-ВЫ синифлярдя щяр шей йахшы эедирди: 
ушаглар сюзя бахан идиляр, дярслярини сяйля  юйрянирдиляр, сялигяли вя щювсяляли 
идиляр.  Бирдян  биря  щяр  шей    алт-цст  олду:  ушаглар  сябрсиз,  кобуд  вя  сярт 
олдулар. Шярг наьылларындан бириндя дейилдийи кими, кимся онлара узун гол- гыч 
вериб  ки,  онлар  да  щямин  гол-гычла  щяр  шейя  тохунур:    ятрафдакы  щяр  шей 
даьыдлыр, атылыр, йыхылыр, сындырылыр, чилик-чилик едилир.  
Организмдя баш верян физиолоъи просесляр нятижясиндя  ушагларын  ряфтар 
вя  давранышында,  йашлылар  вя  йашыдлары  иля    гаршылыглы  мцнасибятиндя 
негатив  щаллар  тярслик,  щюжятлик,  дикбашлыг,  ящвалын  тез  вя  кяскин  дяйишмяси, 
мянфи  емосийалар,  бязян  ися  агресив  тязащцрляр,  аффект  типли  реаксийалар 
мейдана  чыхыр.  Онлар  йашлыларын  тялябляриня  мане  олмаг  истяйир,  онлара 
мцгавимят эюстярир, балажалары буйурур, онлара эюстяришляр верир, мцстягиллийя 

вя  сярбястлийя  жан  атырлар.  Рус  психологу  А.Г.Ковалев  щаглы  олараг    гейд 
едир  ки,    бурада  сющбят  щеч  дя  «йаш  бющраны»ндан    йох,  йенийетмянин 
йашлыларла,  хцсусиля  мцяллимлярля  вя  тярбийячилярля  мцнастбятляринин  
бющранындан  эедир.  Сцбут  едилмишдир  ки,  йенийетмялик  дюврц  физики 
кейфиййятлярин  инкишафы  вя    формалашмасы  цчцн    сензитив  дюврдцр. 
Йенийетмялик  дюврцндя  ушаьын  мцстягиллийя  артан  тялабаты  иля  ону  щяйата 
кечирмяк  имканлары  арасындакы  зиддиййят  инкишафын  щярякятверижи  гцввяси 
ролунда  чыхыш  едир.  Бу  зиддиййятдян  тюряйян    йаш  бющраны  йенийетмянин  
йашлылыьа  кечидини  шяртляндирир.  Романтик  жошьунлуг  вя  …  кобуд  щярякятляр, 
яхлаги  жащиллик,  эюзяллийя  валещлик  вя  …  эюзяллийя  кинайяли  мцнасибят- 
йенийетмялик  йашынын  бу  зиддиййятляри  мцяллимляр  вя  валидейнляр  цчцн  чохлу 
хошаэялмяз щаллар юйрядир» 
 
Психологларын  фикринжя,  «мяктяб  неврозлары»на  даща  чох  мящз 
йенийетмялик  дюврцндя  тясадцф  олунур.  Бязян  бу  щал  иллярля  узаныр. 
Йенийетмянин  мяктяб,  пис  гиймятляр  цчцн  горхусу,  имтащанлар  яряфясиндя 
дярин  щяйяжан  вя  кцйя  дцшмяси,  мцяллимляр,  валидейнляр,  цмумиййятля, 
йашлыларла кобудлуьу мяктяб неврозларынын тязащцрляридир. Мцасир мяктяблиляр 
арасында  чох  эениш  йайылмагда  олан  емосионал  стресс  щаллары  ушагларын 
цмидсизлийя  гапылмасы,  уьурсуз  аилядя  бюйцмя,  щяйат  сявиййясинин  ашаьы 
олмасы,  валидейнлярин  жямиййятдя  мювгейини  итирмяси    вя  йа  жинайят 
мясулиййятиня  жялб  едилмяси,  ушаьын  йашлылар  вя  йашыдлар  арасында  истещза 
обйектиня чеврилмяси, физики жящятдян шикястлик вя йа защири ейбяжярлик ян язиз 
олан адамы итирмя бюйцклярин жязасындан горху бир сюзля талейин гяфил зярбяси 
кими тюряйир. 
 
Емосионал  стресс  эярэин  психолоъи  щалятдир.  О,хейли  мцддят,  бязян 
айларла  давам  едир,  рцщи  сарсынты,  психолоъи  цзцнтц  шяклиндя  юзцнц  бирузя 
верир. Мцасир дюврдя зялзяля, дашгын, епидемийалар, йаньын, мцщарибя вя с. 
кими фювгяладя вязиййятляр дя стресин йаранмасына эятириб  чыхаран сябябляр 

сырасына  аид  едилир  ки,  бунлара  да  стрессорлар  дейилир.  Бцтцн  бунлар  щеч 
шцбщясиз ян башлыжа бир амилдян – горху щиссиндян тюряйир. 
 
Тез-тез тякрарланан вя сцрятли стресляр мяктяблилярдя хроники емосионал 
эярэинликляря,  сон  нятижядя  веэетатив  синир  системинин  вя  щормонал 
системляринин хястяликляриня эятириб чыхарыр. 
 
Емосионал  сиресс  кечирмиш  ушагларын  психикасында  мцшащидя  олунан 
потолоъи щаллар психи енеръи потенсиалынын тцкянмяси иля баьлы олараг цмидсизлик, 
гямэинлик,  кцскцнлцк,  емосионал  касыблыг,  гаш-габаглылыг,  цнсиййятсизлик, 
арзу  вя  истяклярин  йохлуьу,  тянщалыьа  чякилмя,  лагейидлик,    фяалиййятсизлик, 
бязян  ися  мотивляшмямиш  агрессив  давраныш  вя  кобудлугдур.  Бцтцн  бу 
щаллар  цнсиййят  деффекти,  йяни  цнсиййят  тялабатынын  тямин  едилмямяси,  ушаьа 
гаршы  нявазиш,  гайьы  вя  мещрибанлыьын  олмамасы  иля  баьлы  олараг  мейдана 
чыхыр.  Беля  ушаглар  донуг  эюркямдя  олур,  ятрафдакы  щяр  шей  онлара  сольун 
эюрцнцр. Ушаьын психи щяйатында щям вербал, щям дя експрессив-емосионал 
ялагялярин  зяиф  олмасы  сосиал  ящатядя  гейри-формал  психолоъи  иглим  онларын 
нормал психи инкишафына мянфи тясир эюстярир. 
 Йенийетмялик  йашы  ушаглыг  йашы  дюврляри  ичярисиндя  ян  чятин  вя 
мцряккяб  дювр  щесаб  олунур.  Бюйцк  Украйна  педагогу  В.А.Сухомлински 
бу дюврц образлы олараг «вятяндашын доьулмасы» дюврц адландырмышдыр. О, 
йазырды:  «Йенийетмялик  илляриня  дахил  олмаг  еля  бил  инсанын  икинжи  дяфя 
доьулмасыдыр. Биринжи дяфя жанлы варлыг, икинжи дяфя вятяндаш, артыг тякжя ятраф 
алями  дейил,  щям  дя  юз-юзцнц  эюрян,  фяал  дцшцнян,  фяаллыг  эюстярян 
шяхсиййят  доьулур»  Йенийетмялик  дюврцндя  тязащцр  едян  мянфи 
хцсусиййятляр  кечижи  характер  дашыйыр.  Бу  йаш  мярщялясиндя    характерин 
яламятляри,  шяхсиййятлярарасы  мцнасибятлярин  ясас  формалары  стабилляшир, 
мянявиййатын, 
Yüklə 1,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin