I. O’quv materiallari ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

Nazorat uchun savollar

1. 
   Psixologik tadqiqotlarni o‘tkazish shakllarini izohlab bering.
   
2. 
   B.G.Ananev psixikani o‘rganish metodlarini nechta guruhga ajratgan va ular qaysilar.
   
3. 
   Determinizm tamoyilini izohlang.
   
4. 
   Ong va faoliyat birligi tamoyilini izohlang.
   
5. 
   Faoliyatda psixikani rivojlanishi tamoyilini izohlang.
   
6. 
   Bolalar psixologiyasi fanining yordamchi metodlari haqida gapiring.
   
7. 
   Bolalar psixologiyasi fanining tamoyillari va ularning asosiy mohiyati.
   
8. 
   Bolalar psixologiyasi fanida sotsiometriya metodining ahamiyati.
   

3-Mavzu: Bola rivojlanishini o’rganishdagi muommolar

Reja:

1. 
   L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy konsepsiyasi.
   
2. 
   A.N.Leontevning faoliyat nazariyasi.
   
3. 
   V.N.Myasishchevning ilmiy qarashlari.
   

Tayanch tushunchalar: rivojlanishning yaqin zonasi, rivojdanishning aktual zonasi, ta’lim, ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat, psixik jarayonlar, faoliyat, motiv, maqsad, munosabat.

1. L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy konsensiyasi.

O‘tgan ajdodlarimiz bolalar psixologiyasining muammolarini izchil va atroflicha, muayyan yo‘nalishda, ma’lum konsepsiya asosida o‘rganmagan bo‘lsalar ham, allomalarning asarlarida mazkur holatlarning aks etishi, namoyonbo‘lishi, rivojlanishi va o‘zgarishlari to‘g‘risida qimmatli fikrlar bildirganlar. Bular to‘rt xil manbalarda uchraydi. Ularning biri – halq ijodiyoti; rivoyatlar, maqollar, matallar va masallar; ikkinchisi – maxsus ijodkor kishilar (hatto, xukmdorlar) muayyan shaxsga bag‘ishlab yozgan o‘git-nasihat va hikoyalar, uchinchisi - qomusiy, o‘rta Osiyo mutafakkirlarining ilmiy-nazariy qarashlari; to‘rtinchisi - turli davrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar ijodining mahsullari, ya’ni badiiy asarlardir.

Abu Nasr Forobiyning inson va uning psixikasi haqidagi ahloqiy-falsafiy mushohadalari “Ideal shahar aholisining fikrlari”, “Masalalar mohiyati”, “Falsafiy savollar va ularga javoblar”, “Jism va aksidensiyalarning shakllariga qarab bo‘linishi”, “Sharhlardan”, “Xikmat ma’nolari”, “Aql ma’nolari to‘g‘risida” kabi qator asarlarida bayon etilgan. Abu Rayhon Beruniy o‘zining “o‘tmish yodgorliklari” kitobida inson hayotiga doir xilma-xil ma’lumotlarni keltiradi. Shu jumladan,, olim kishilarning jismoniy tuzilishi, umrlarning uzun-qisqaligi to‘g‘risida bildirgan mulohazalar diqqatga sazovordir. Beruniy odam uzoq vaqt yashashining sababini biologik va irsiy omillar bilan bog‘laydi. Bu jihatdan uning “Hindiston”, “Mineralogiya” asarlari, Ibn Sino bilan yozishmalari alohida ahamiyatga ega.

Ibn Sinoning 5 tomlik “Tib qonunlari” asarida organizmning tuzilishi, undagi nervlar va nerv yo‘llari, fiziologik jarayonlar bilan bog‘liq psixik jarayonlar bilan bog‘liq psixik jarayonlar haqida ancha muhim ma’lumotlar bor. Uning “Odob haqida” risolasi ham inson shaxsini shakllantirish to‘g‘risidagi jiddiy asardir.

Yusuf Xos Xojibning “Qutadg‘u bilig” asaridagi ma’lumotlar ham hozirgacha o‘z qimmatini yo‘qotmagan.

AQShlik psixolog Dj. Bruner (1915) shaxsning tarkib topishi bilan ta’lim o‘rtasida ikkiyoqlama aloqa mavjudligi aytib, insonning kamolot sari intilishi bilan olish samaradorligini oshirsa, o‘qitishning takomillashuvi uning ijtimoiylashuvi jarayonini tezlashtiradi, deb uqtiradi.

Shu tariqa bolalar psixologiyasi fani qator rivojlanish bosqichlaridan o‘tib, bugungi darajasiga erishdi. Uning rivojlanishiga o‘rta Osiyo allomalari, rus va chet el psixologlari munosib hissalarini qo‘shdilar. Yuqorida aytilgan nazariyalar, amaliy va ilmiy ma’lumotlar, tadqiqotchilar yaratgan metodikalarning o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda.

L.S.Vigotskiy (1896-1934) eng mashxur rus psixologi va faylasuf­laridan biridir. Olim o`z ilmiy qarashlarida ilgari surgan ko`plab g`oyalar bevosita bolalarning psixik taraqqiyotiga oiddir. L.S.Vigotskiyning oliy psixik funksiyalar shakllanishi xaqidagi qonuni bolalar tarbiyasi va ta’limini amalga oshirishda katta axamiyatga ega.

Psixolog ilmiy qiziqishlarining markazida bolaning ijtimoiy-madaniy taraqqiyoti masalasi turadi. L.S.Vigotskiyning iz­lanishlari oliy psixik funksiyalar, ya’ni ixtiyoriy xotira va diqqat, tafakkur, irodaviy xarakatlarni bevosita miyaning faoliyati bilan tushuntirib bo`lmasligini, ushbu funksiyalarning moxiyatini tushunish uchun ularning ildizlarini organizmdan tashqaridagi ijtimoiy muxitdan izlash lozimligi ko`rsatdi. Aynan L.S.Vigotskiyning il­miy qarashlari ijtimoiy muxit axamiyatini aniqlashtirishda muxim poydevor bo`lib xizmat qiladi. L.S.Vigotskiyning fikricha, muxit oliy psixik funksiyalarning taraqqiyot manbaidir. Muxitning taraqqiyotdagi roli yosh o`tishi bilan o`zgarib boradi. Shuning uchun muxitni absolyut emas, nisbiy qabul qilish kerak. Insonda xulq-atvorning tug`ma shakllari mavjud bo`lmaydi.

Odamning psixik taraqqiyoti faoliyatning tarixan shakllan­gan turlari va usullarini o`zlashtirish orqali kechadi. Miyaning mor­fofiziologik xususiyatlari va muloqot bola taraqqiyoti uchun sharoit sifatida xizmat qiladi. Taraqqiyotning asosiy xarakatlantiruvchi ku­chi - ta’limdir. L.F.Obuxovaning fikricha, L.S.Vigotskiyning katta xizmati shundaki, u bolalar psixologiyasi faniga tarixiylik tamoyi­lini kiritgan. Ushbu tamoyilga ko`ra, psixik xodisalar xarakatdagi narsa sifatida o`rganilishi lozim.

Madaniy tarixiy konsepsiya - L.S.Vigotskiy tomonidan XX asr­ning 20-30 yillarida ishlab chiqilgan inson psixik taraqqiyoti xaqidagi nazariyadir. Konsepsiyaning asosiy mazmuni quyidagilardan tashkil topadi mexnat qurollarini ishlatishi tufayli odam tabiatdan ajralib chiqqan. Tabiatga ishlov berish uchun odam ushbu qurollardan foydalansa, u psixikasiga ta’sir ko`rsatish uchun u psixologik qurollarni qo`llaydi. Psixologik qurollar belgilardan iboratdir.

Ushbu qurollar ixtiyoriy psixik funksiyalar – ixtiyoriy diqqat va xo­tira, mantiqiy fikrlash, irodaviy xarakatlar va xokazolarning aso­sini tashkil etadi. Ixtiyorsiz psixik funksiyalarni L.S.Vigotskiy natural yoki tuban funksiyalar, deb atagan. Ixtiyoriy psixik funksiya­lar ijtimoiy kelib chiqishga ega, belgilar bilan vositalangan, odam tomonidan ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladigan funksiyalardir.

Ushbu funksiyalar avval boshqa odamlar bilan xamkorlik qilish shakli sifatida paydo bo`ladi, so`ngra individuallashib boradi. Psixologik qurol – belgilarni egallash interiorizatsiya jarayonida amalga oshadi.

Interiorizatsiya tufayli interpsixologik munosabatlarini psixo­logik turdagi munosabatlarga aylanib boradi. Bu jarayon katta odam­ning tarixiy taraqqiyot davomida shakllangan madaniy belgilar­vositalar yordamida ta’sir ko`rsatishi bilan boshlanadi. Keyinchalik bola atrof olamga (o`yinchoqlarga, xayvonlarga, bolalarga, kattalarga) ush­bu belgilar bilan ta’sir ko`rsata boshlaydi. Shundan keyingina, unda o`z-o`ziga ta’sir ko`rsatish qobiliyati shakllanadi. Bolaning quloqsizlik qilishi yoki qo`rquv faoliyatida orqada qolishi psixologik qurollarni o`zlashtirmaganlik natijasidir.

Masalan, bola kiyim kiy­ishda ketma-ketlikni buzish xotirasini zaifligidan emas, balki ushbu jarayonni amalga oshirish uchun zarur bo`lgani psixologik qurollarni egallamaganligi tufaylidir. Shunday qurol sifatida, bo­laga kiyimlarni turi ketma-ketlikda kiyish tasvirlangan rasmlar taqdim etilishi mumkin.

Madaniy-tarixiy konsepsiyaning muxim g`oyalaridan biri rivojla­nishning eng yaqin zonasi xaqidagi nazariy qarashdan iborat. Rivoj­lanishning eng yaqin zonasi – bola rivojlanishining ayni vaqtdagi darajasi bilan kelajakda erishish mumkin bo`lgan taxminiy darajasi o`rtasidagi vaqtinchalik masofadan iborat. Bu zonaga yetilmagan, ammo yetilish jarayonida bo`lgan funksiyalar kiradi. Bolaning aktual rivoj­lanish darajasi uning bugungi kundagi taraqqiyot darajasini, bola rivojlanishining eng yaqin zonasi ertangi kunda bola o`z taraqqiyotida erishishi mumkin bo`lgan taraqqiyot darajasini ifodalaydi. Rivojla­nishning eng yaqin zonasini bola katta odam yordami bilan bajara ola­digan vazifalar darajasi belgilaydi. Agar bola o`zi uchun qiyin bo`lgan vazifani katta odam yordami bilan bajara olsa, bu vazifa bola rivojlanishining eng yaqin zonasida joylashgan bo`ladi.

L.S.Vigotskiyning fikricha, psixik taraqqiyotning xarakatlantiruvchi kuchi ta’limdir. Ta’lim psixik taraqqiyotni o`z or­tidan tortadi va uni tezlashtiradi. U kutilgan natijani berishi uchun taraqqiyotdan oldin bo`lishi, ya’ni rivojlanishning eng yaqin zonasiga mo`ljal olishi lozim.

L.S.Vigotskiy o`z konsepsiyasida bola psixik taraqqiyotining 4 asosiy qonunining ta’riflab berdi. Bu qonunlar quyidagilardan ibo­rat:

1. Bola taraqqiyot ritmlarining farqlanish. Bu qonunga ko’ra bolaning rivojlanishi o’z sur’atlariga ega, bu sur’atlar va kiritmalarga to’g’ri kelmaydi. Shuning uchun chaqaloqlikdagi xayotning 1 yili o’smirlikdagi 1 yilga teng bulmaydi;

2. Bola taraqqiyotidagi metamorfoza qonuni. Bu qonunga ko’ra ri­vojlanish sifat o’zgarishlarining zanjiridan iborat. Bola kamroq biladigan, qo’lidan kamroq narsa keladigan odam emas, balki psixikasi sifat jixatidan kattalar psixikasidan farqlanuvchi mavjudotdir;

Z. Bola taraqqiyotining notekislik qonuni. Bu qonunga ko’ra, bola psixikasining har bir tomoni o’z taraqqiyotining optimal davriga ega bo’ladi, har xil psixik funksiyalar notekis, noproporsional rivoj­lanadi

4. Oliy psixik funksiyalarning shakllanish qonuni. Bu qonunga ko’ra, har qanday oliy psixik funksiya avval bolaning atrofdagilar bilan bo’lgan munosabatida namoyon bo’ladi, keyinchalik u individual sohaga ko’chadi. Shuningdek, L.S.Vigotskiyning ta’kidlashicha, bola ta­raqqiyotida barqaror davrlar inqirozli davrlar bilan almashadi. Inqirozlar ikki yosh davri tutashgan joyda, bola psixikasi va xulq­- atvoridagi eski xususiyatlarning yo’qolib, yangilari shakllanishi dav­rida ro’y beradi. Demak, L.S.Vigotskiy psixologiyada madaniy-tarixiy yondashuvga asos solgan. Mazkur yondashuv bolalar psixologiyasidagi nazariy va amaliy muammolarni xal qilishda ham katta ahamiyatga egadir.