I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

söylenmesi, bir birinden farklı olması bu dillerin çok eski dönemde değişikliye uğradığını 

göstermektedir. Örneğin; Oğuz grubundaki kurtga, kırınça, yıldırım, kapug, kurt, dudag, eksük, 

bagırsak, kandü, sogan,  örtüklü, yarın, evdaş, sökal, yogurt, sakış,çerik, kamug, kadaşkavramları 

Kıpçak gruplarındakarı, kumırska, nayzagay, esik, böri, erin, naşar, iş, öz, juva, jasırın, erten, 

ayel, avruv, ayran, oy, asker,  barşa, tuvısşeklinde söylenmektedir. Bu tür kelimelerin sayısını özel 

araştırmalar sayesinde belirlemek mümkündür.  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

66

 

Oğuz grubundaki bazı leksikolojik kavramlar diğer Türk lehçelerinde bulunmamaktadır. 

Bunun gibi olayları diğer dil gruplarında da görmek mümkündür. Sadece Kıpçak grubuna ait 

kavramlar da mevcuttur. Sagındıkoğlu bu konuyla ilgili özel araştırmalar yapmış Türk lehçelerinin 

sözlüklerini karşılaştırmıştır. Dolaysıyla eserlerdeki bazı kelimelerin sadece bir dilde mevcut olup 

diğer dillerde bulunmadığı o kavramın değişik ifade edildiğini açıklamıştır. Araştırmacıya göre 

Oğuz gruplarında bulunan kelimeler: alın (маңдай), bağırsak (іш), kendü (өз), kölke (көлеңке), 

örtüklü (жасырын), sogan (жуа), utan (ұялу), çog (көп), karınça ( құмырсқа), kurt (бөрі), 

yarın (ертең), yıldırım (найзағай)vs.Aksine bu kelimeler ise sadece Kıpçak grubunda 

bulunmaktadır:  basın (басыну),  baklan (бағлан), bakır (жез), bayagı (баяғы), bolmaçı 

(болмашы), entik (ентігу), em (ем), erik (ерігу), en (ену), enra (еңіре), irkil (іркілу), yimen 

(имену), kün (күң), keri (кері), süngi (сүңгі), çık (шық), sal (салу), tansuk (таңсық), tıy 

(тыю), tabran (тебірен), talpı (талпыну), tanırka (таңырқау), tun (тұну), ürk (үрку),   

kavrut ( қауырт) [5. 44-45 s.] т.б. 

 

Bu kavramlar Oğuz, Karluk-Uygur dillerinde geçmezse de Kıpçak gruplarında ayrıca Kazak 

dilinde mevcuttur.    

 

Yukarıdaki saydığımız fonetik ve leksikolojik özellikler üç dört bin yıllık değişim değildir. 

Böylesine değişimin ortaya çıkması binlerce yılı geçirebilir. Oğuz, Kıpçak, Karluk- Uygur dillerinin 

bir birinden ayrılması ve sınıflandırılması eski Altay devrinin ilk dönemine denk gelme ihtimali 

vardır. Dil araştırmalarında benzerliklerle beraber aynı zamanda farklılıkları da çok iyi 

sınıflandırmak gerekir. Her dilin sadece o dile has özelliklerini araştırarak belirlemek Türkologların 

önemli görevlerinden biridir.            

 

 

 

 

Kullanılan edebiyatlar: 

 

1. 

Baskakov N. A. “Вvedenyie v izucenye turkskih iazikov”.  Moskva, 1962. 

2. 

“Kazak tilinin tusindirme sozdigi. 1-10 tomdar/Jalpi redaktsiasin baskargan А.Y. 

Yskakov. – Аlmati: Gylym, 1974-1986. 

3. 

Sagındıkoğlu. B. “Kazak tilinin tarihi.” Kazak Üniversiteti Baspası, Almatı, 2011 

4. 

Kiyekbaev. Dj. G. “Bvedeniye v uralo-altaiskiye iazikoznaniye” Ufa, 1972. 

5. 

Sagındıkoğlu. B. “Altyn Orda jazba eskertkishterinin tili”. Kazak Üniversiteti Baspası,  

Almatı, 2006.  

 

 

Dürdanə Əliyeva, fil.ü.f.d., dos.  

Bakı Slavyan Universiteti,Türkologiya kafedrası 

[e-mail] 

 

OĞUZ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNDƏ TAPMACALARININ ONOMASTİK SAHƏSİ 

 

Oğuz qrupu türk dillərinin şifahi xalq ƏDƏBIYYATının ən qədim və maraqlı janrlarından 

biri olan tapmaca əsrlərdən bəri nəsildən-nəslə keçərək müxtəlif dəyişikliklərə uğramış, bəzən 

forma və məzmununu dəyişdirmiş, yeni məna, məzmun kəsb edərək bu günə qədər gəlib çıxmışdır. 

Həm quruluş, həm məzmun, həm də leksik tərkibinə görə digər folklor janrlarından fərqlənən 

tapmacalar folklorşünaslar tərəfindən tədqiq edilsə də, linqvistik baxımdan öyrənilməmişdir. 

Tapmacalarda insanların cəmiyyət haqqındakı fikirləri, həyat təcrübəsi, təbiət üzərindəki 

müşahidələri, təsərrüfat, məişət məsələləri və sairə bədii formada, obrazlı şəkildə ifadə edilmişdir. 

Tapmacaların onomastik sahəsinin əsas hissəsini antroponimlər təşkil edir: Qutu qutu içində 

\Sandıq qutu içində \Fatmanın ağ yaylığı (antroponim)\ O da qutu içində (şabalıdı)(Azərbaycan);  

Dağda dalaymanı gördüm, Suwda Süleymanı gördüm, Duzsuz bişen aşı gördüm, Gawşap duran 

daşı gördüm. (Gannçga, gami, süyt, değirmen)(türkmən); Bir oğlum var adı Beşir bulduğunu bana 

taşır (kaşık)(türk);Avaşmnein enşesi\ Vanikenin kemençesi.(Sivrisinek)(qaqauz) 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

67

Oğuz qrupu türk dilləri tapmacalarının  tərkibindəki toponim və hidronimlər  həm çox 

məşhurlaşmış mərkəz  şəhərlərin, böyük çayların adlarını, həm də kiçik rayonların, şəhərlərin və su 

hövzələrinin da adlarını da əks etdirir. Bu adların bir qismi onlarla bağlı olan tarixi faktları və 

hadisələri özlərində əks etdirdikləri halda, bəziləri isə özlərinə məxsus regional əlamətləri əks 

etdirirlər: 

Balta vurdum nimçəyə Səsi gəldi Gəncəyə (göy gurultusu) (toponim); Burada vurdum kılıcı 

Halep’te çıktı ucu (şimşek) (türk);   İki uç, iki halka, Bağdadda mıhı var. (Makas) (türkmən). 

Nümunələrdən gördüyümüz kimi Oğuz qrupu türk dilləri tapmacalarının müxtəlid xarakterli 

onomastik vahidlərlə zəngindir. Bu onomastik vahidlərin linqvistik baxımdan təhlili maraqlı dil 

faktlarının aşkarlanmasına səbəb ola bilər. 

 

 

Elçin Məmmədov, fil.ü.f.d., dos. 

 

 

       AMEA 

Nəsimi 

adına 

Dilçilik 

İnstitutu, 

 

 

    Türk 

dilləri 

şöbəsinin 

aparıcı 

elmi 

işçisi 

[e-mail] 

 

İŞĞAL EDİLMİŞ QARABAĞIN ANTROPOTOPONİMLƏRİ VƏ ONLARIN 

QRAMMATİK-MORFOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

 

Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi dünyanın ən qədim və zəngin ərazilərindən biridir. Əlverişli 

təbii-coğrafi şəraitin, təbii mağaraların olması qədim dövrlərdən burada ibtidai insanların məskən 

salmasına şərait yaratmışdır. Haqqında bəhs etdiyimiz Qarabağ bölgəsinə Şuşa, Xankəndi, Xocalı, 

Ağdərə, Xocavənd, o cümlədən Ağdam, Cəbrayıl, Füzuli, Kəlbəcər, Qubadlı, Laçın, Zəngilan 

rayonları daxildir. 

 

Hazırda Qarabağ Ermənistan silahlı qüvvələri tarəfindən işğal edilib və bütün maddi-

mədəniyyət abidələri talan olunub. Eyni zamanda, ərazinin toponimləri erməni “müəllifləri” 

tərəfindən saxtalaşdırılmış və yaşayış məntəqələrinin adları dəyişdirilərək erməniləşdirilmişdir. Bu 

mənada bölgənin antropotoponimlərini tədqiq etmək olduqca vacib və əhəmiyyətlidir. Bu araşdırma 

nəticəsində biz bölgənin antropotoponimlərinin erməni işğalına qədərki mənzərəsini bərpa etməyə 

çalışacağıq.  

Məlum olduğu kimi Azərbaycan toponimlər sistemindəki ayrı-ayrı coğrafi adlar uzun bir 

tarixi inkişaf yolu keçməklə yanaşı, həm də aid olduğu xalqın və mövcud olduğu ərazinin, tarixən 

bu ərazidə baş vermiş ictimai, iqtisadi və siyasi hadisələrin bir sıra spesifik cəhətlərini də özündə 

əks etdirmiş və bunlar da bir çox toponimlərin yaranma və formalaşmasını şərtləndirmişdir.  

Toponimlərin hansı tarixi dövrlərin məhsulu olduğunu, hansı ekstralinqvistik faktorlarla 

bağlı yaranmasını müəyyən etmək çətindir. Bu mənada xüsusi mülkiyyətin hakim olduğu dövrlərin 

toponimiyada qalıqları hesab olunan antropotoponimlər də diqqəti cəlb edir.  

 

Antropotoponimlər şəxs adları əsasında yaranan yaşayış məskənlərini əhatə edir. İşğal 

edilmiş Qarabağ ərazisi də antropotoponimlərlə zəngindir. Demək olar ki, Qarabağ ərazisində şəxs 

adları əsasında formalaşan toponimlərin hamısının izahı Azərbaycan dili ilə bağlıdır. 

Ümumiyyətlə, antroponim əsaslı toponimlərin əksəriyyəti sovet işğalına qədər yaranıb 

formalaşmışdır və “onların ilkin formada birinci komponentlərinin ellipsiyası nəticəsində isə həmin 

adlar toponimik səviyyədə sadə adlar kimi sabitləşmişdir. Belə antropotoponimlərin də 

əksəriyyətini məntəqənin əsasını qoyduqları və mənsub olduqları ayrı-ayrı şəxslərin adları təşkil 

edir” (2, s. 166). Bu antroponimlərin coğrafi ada çevrilməsi ona qoşulan nomenlərin köməyi ilə baş 

verir. Belə ki, “toponimik status qazanmış antroponimlər əslində toponim yaradan müəyyən 

ünsürlərin (coğrafi nomenlərin) əlavəsi ilə reallaşmış (İsi kəndi, Əliqulu kəndi, Əliyar kəndi və s.) 

və ikinci tərəfin ellipsiyası nəticəsində şəxs adı ilə ifadə olunmuş birinci tərəf (aparıcı komponent) 

coğrafi adın semantik yükünü öz üzərinə götürərək sadə oykonim kimi də sabitləşmişdir” (2, s. 

166). 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

68

İşğal edilmiş Qarabağ ərazisinin antropotoponimləri leksik-semantik və qrammatik-

morfoloji xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir və Azərbaycan dilinin qanunauyğunluqları ilə öz 

izahını tapır. Haqqında bəhs etdiyimiz ərazinin antropotoponimlərinin qrammatik-morfoloji 

xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi təsnif etmək olar: 

1.

   -lar, -lər şəkilçiləri ilə formalaşanlar: 

a)

 Bu şəkilçilər bir sıra şəxs adlarına qoşularaq müəyyən qrupun, zümrənin həmin şəxsin 

törəmələri olduğunu bildirən yer adları yaradır. Məsələn: Nəbilər, Məmişlər  (Şuşa);  Hətəmlər 

(Laçın); Dadaşlar, İsalar, Rzalar  (Ağdam);  Alırzalar, Alolar, Babaşlar, Həsənlər  (Kəlbəcər); 

Əhmədalılar (Füzuli); Əfəndilər, Hüseynalılar (Cəbrayıl); Nəcəflər, Yusiflər (Zəngilan); Cavadlar 

(Xankəndi); 

b) Bəy, xan, paşa, kosa tipli sözlərə qoşularaq yer adları yaradır. Məsələn: Paşalar (Şuşa); 

Kosalar (Ağdam);  

c) -lar, -lər şəkilçiləri müəyyən zahiri əlamət və ləqəb, ayama və s. bildirən sözlərə əlavə 

olunaraq, həmin əlamət, ləqəb, ayama və s. ilə tanınmış nəslə və ya nəsil başçısına mənsub kokret 

qrup mənası ifadə edən oykonimlər yaradır. Məsələn: Ağakişilər  (Zəngilan);  Əmiralılar 

(Xocavənd);  

ç) -lar, -lər şəkilçiləri müəyyən sənət, peşə, dini mənsəb və s. məşğuliyyət növlərini bildirən 

sözlərə əlavə edilməklə konkret qrupun vaxtilə göstərilən sənət, peşə və s. ilə məşğul olmuş nəslə 

və ya nəsil başçısına mənsubluğunu, aidliyini ifadə edən yer adları əmələ gətirir. Məsələn: Hacılar, 

Seyidlər, Mollalar (Laçın);  

d) Birinci və ya ikinci tərəfi bəy, xan, qul sözlərindən, digər tərəfi isə şəxs adlarından əmələ 

gələn antropotoponimlər. Məsələn: Allahqulular, Səfixanlar, İmamqulular, Səfixanlar (Şuşa); 

Niyazqullar (Cəbrayıl); 

2. Şəxs adları əsasında formalaşan oykonimlər. 

a) Sadə şəxs adlarının oykonimləşməsi nəticəsində əmələ gələn toponimlər: Məsələn: 

Nurəddin  (Laçın);  Sədi  (Cəbrayıl);  Aladin  (Zəngilan);  Fərrux  (Xankəndi);  Xətai  (Xocavənd); 

Bayandur (Ağdərə). 

b) Mürəkkəb quruluşlu şəxs adlarının oykonimləşməsi nəticəsində əmələ gələn toponimlər: 

Məsələn:  Xanməmməd-Bünaən, Məmmədsəfi, Nəcəfalı  (Kəlbəcər);  Mollavəli  (Füzuli); 

Mollabürhan (Qubadlı); Pircamal (Xankəndi); 

c) Tərkibində bəy, xan, qul tipli sözlərin olduğu şəxs adlarının oykonimləşməsi: Məsələn: 

Alıqulu, Əliqulu (Laçın);  

ç) İkinci tərəfi kənd, oba, abad sözündən ibarət olan şəxs adlarından əmələ gələn: Məsələn: 

Salatınkənd  (Şuşa);  Cəfərabad  (Cəbrayıl);  Xəliloba  (Qubadlı);  Həsənabad, Mədətkənd 

(Xankəndi); 

d) İkinci tərəfi pəyə, təpə, dərə, qaya sözündən ibarət olan şəxs adlarından əmələ gələn: 

Məsələn:  Fətəlipəyə, Məlikpəyə  (Laçın);  Qurbantəpə  (Cəbrayıl);  Məmməddərə  (Xocavənd); 

Həsənqaya (Ağdərə). 

3. -lı, -li şəkilçisinin köməyi ilə formalaşanlar. Bu şəkilçi müxtəlif şəxs adlarına – tayfa, 

nəsil, tirə başçılarının adlarına qoşularaq, onlara mənsub mənası ifdə edən yer adları əmələ gətirir. 

A.İ.Popov göstərir ki, “belə adları bəzən patronimik və ya eponimik adlar adlandırırlar” (4, s. 7). 

Əslində “Azərbaycan toponimlər sistemində patronimik adların mühafizə olunmasının şərtləndirən 

əsas amil Azərbaycanda XIX əsrin 80-ci illərinə qədər feodal-patriarxal cəmiyyət qalıqlarının hökm 

sürməsi olmuşdur” (2, s. 163). 

a) Sadə və ya mürəkkəb quruluşlu şəxs adlarına qoşularaq. Məsələn: Əhmədli  (Laçın); 

Səfərli, Eyvazlı, Qasımlı, Qiyaslı, Maqsudlu, Məmmədbağırlı, Həsənçobanlı, Usublu, Yusifcanlı, 

Yusifli  (Ağdam);  Cəmilli, Kərəmli, Zülfüqarlı (Kəlbəcər);  Bəhmənli, Əbdürrəhmanlı, 

Kürmahmudlu, Veysəlli, Mahmudlu, Ələskərli, Qaraməmmədli, Qoçəhmədli, Pirəhmədli (Füzuli); 

Hasanlı, Xudayarlı, Xudaverdili, İsaqlı, Mehdili, Soltanlı, Süleymanlı, Yarəhmədli (Cəbrayıl); 

Balahəsənli, Bəxtiyarlı, Davudlu, Həmzəli, Qiyaslı,  Məlikəhmədli, Mərdanlı (Qubadlı); Mikayıllı, 

Xəlilli (Xankəndi); Məlikcanlı, Zakirli (Xocavənd); Bayandurlu, Rəcəbli (Ağdərə). 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

69

b) Birinci və ya ikinci tərəfi şah, bəy, xan, ağa, hacı, kəlba, molla, mirzə, seyid, qul 

sözlərindən formalaşan antroponimlərə qoşularaq. Məsələn: Hacıxanlı, Qarabəyli, Vəlibəyli 

(Laçın);  Birinci və İkinci Alıbəyli, İmamqulubəyli, Qasımbəyli, Ağalarbəyli, Adıgözəlbəyli, 

Böyükbəyli, Əhmədağalı, Əliağalı, Hacıməmmədli, Həsənxanlı, İsmayılbəyli, Kəlbahüseynli, 

Qəhrəmanbəyli, Muradbəyli, Paşabəyli, Şükürbəyli, Tağıbəyli  (Ağdam);  Mollabayramlı, 

Nadirxanlı, Şahmansurlu (Kəlbəcər);  Alıxanlı, Hüseynbəyli, Kərimbəyli, Qaraxanbəyli, 

Mirzəcamallı, Mirzənağılı, Mollaməhərrəmli, Musabəyli, Seyidmahmudlu, Şükürbəyli, Seyidəhmədli 

(Füzuli);  Əsgərxanlı, Hacılı, Hacı İsaqlı, Məstalıbəyli, Mollahəsənli, Şahvələdli, Şıxalıağalı 

(Cəbrayıl);  Muradxanlı, Yusifbəyli  (Qubadlı);  Alıbəyli, Cahangirbəyli, Əmirxanlı, İsgəndərbəyli, 

Məmmədbəyli, Şəfibəyli, Məşədi İsmayıllı, Mirzə Həsənli (Zəngilan);  Mehdibəyli, Seyidbəyli 

(Xankəndi); İsmayılbəyli (Ağdərə). 

Fikir versək, tərkibində bəy, xan, ağa və s. sözlər olan oykonimlər sayca üstünlük təşkil 

edir. İlk baxışda düşünülə bilər ki, bu oykonimlərdə əks olunmuş şəxs adı ilə həmin kənd əhalisinin 

(tayfa, nəsil və tirənin) hansısa qohumluq əlaqəsi var. Əslində isə “antroponimlərə əlavə edilən –lı, -

li, -lu, -lü şəkilçisi heç də kənd əhalisinin mənşəcə həmin şəxslərin törəmələri olduğunu deyil, 

onların həmin şəxslərdən asılılığını, onlara inzibati mənsubluğunu bildirir. Ağdam rayonundakı 

İmamqulubəyli oykonimi keçmişdə Qarabağ düzündə yaşamış kəngərlilərə mənsub qaradolaq 

tayfasının eyniadlı tirəsinin adını əks etdirir. 1823-cü ilə aid arxiv sənədlərinin birində qeyd 

olunmuşdur ki, 104 ailədən ibarət bir köç çar hökuməti tərəfindən 5 il müddətinə İmamqulu adlı bir 

bəyə bağışlanmış və onlar bəyin adı ilə bağlı İmamqulubəyli adlanmışdır”(2, s. 164). 

Eyni fikri  Zəngilan rayonunda kənd və inzibati ərazi vahidi olan Cahangirbəyli kəndi 

haqqında da demək olar. Oxçu çayının sahilində yerləşir. “Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik 

lüğəti”ndə verilən məlumata görə “yaşayış məntəqəsi XIX əsrdə Tərəkəmə (indiki Məmmədbəyli) 

kəndindən köçüb gəlmiş Cahangirbəy adlı şəxs tərərfindən salındığı üçün belə adlanmışdır. 

Oykonim “Cahangirbəyə məxsus kənd” deməkdir”(1, s. 117). 

 

Bu antropotoponimdə əksini tapmış şəxs ilə (Cahangirbəylə) həmin kənd əhalisinin heç bir 

qohumluq əlaqəsi yoxdur. Antroponimə əlavə edilən –li şəkilçisi heç də kənd əhalisinin mənşəcə 

həmin şəxsin törəməsi olduğunu deyil, onların sözügedən şəxsdən asılılığını, ona inzibati 

mənsubluğunu bildirir. 

 

 Çox guman ki, Cahangirbəy buraya gələnə qədər də həmin ərazidə əhali yaşayırmış. Belə 

ki, kəndin kiçik bir hissəsinin Cavadbəyli adlanması, Şahnisə yeri, Şirinbəy arxı kimi 

mikroobyektlərin mövcudluğu bu fikri söyləməyə əsas verir. 

4.  -an şəkilçisinin köməyi ilə formalaşanlar. Məsələn: Fərəcan, Səfiyan (Laçın);  Şərifan 

(Zəngilan); 

5.  Sintaktik yolla yaranan antropotoponimlər: Məsələn: Ağalaruşağı  (Laçın); 

Abdullauşağı, Məmməduşağı (Kəlbəcər); Əliquluuşağı, Hüseynuşağı (Qubadlı). 

 Maraqlıdır ki, bu yolla yaranan oykonimlər ilkinliyini-orijinallığını müəyyən qədər 

saxlayıb. Bu coğrafi adlarda uşaq və -ı mənsubiyyət şəkilçisi tayfa, tirə və ya nəsli əks etdirir. 

Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, belə oykonimlərin bir çoxunda axırıncı komponentlər düşə bilər (2, s. 

166). Fikrimizcə, tədqiqatçı burada müəyyən səhvlərə yol vermişdi. Belə ki, onun fakt kimi irəli 

sürdüyü Qubadlı rayonunun Əliquluuşağı kəndindəki uşaq+ı komponentləri heç də düşməyib, ilkin 

variantını qoruyub saxlayıb. Çox güman ki, müəllif bu oykonimlərdən sonra işlənən kənd sözünü 

nəzərdə tutub. 

 

Ümumiyyətlə, Qarabağ ərazisində mövcud olan antropotoponimlərin tarixi bir neçə əsr 

əvvələ gedib çıxır. Belə ki, onların bir hissəsinin adlarına hələ XVIII əsrin əvvəllərində tərtib 

olunmuş siyahılarda (Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri) rast gəlinir (3, s. 3 - 576). Həmin 

antropotoponimlərin əmələ gəlmə yolları Azərbaycan dilinin qanunları ilə öz izahını tapır. Halbuki 

tarixşünaslıqda hələ də belə bir fikir dolaşır ki, “guya Şuşa və onun ətraf yerlərinə türk 

(azərbaycanlı) əhali Pənah xan tərəfindən Şuşa şəhərinin əsası qoyulandan sonra gəlib 

yerləşmişdilər. Və yenə nədənsə Qarabağın etnodemoqrafik məsələlərinə və əhalinin yerləşməsinə 

toxunduqda mütləq şəkildə qeyd edilir ki, türklər (yəni azərbaycanlılar - E.M) Qarabağın aranında, 

ermənilər isə dağlıq hissəsində yaşamışlar. “Müfəssəl dəftər”in məlumatları bu fikirlərin əsassız 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

70

olduğunu göstərir. Pənahabadın əsası qoyulmazdan xeyli əvvəl nəinki bu bölgədə, eləcə də 

Qarabağın digər dağlıq bölgələrində türklər (azərbaycanlılar) kompakt şəkildə yaşamış, ermənilərin 

xeyli hissəsi isə türklərin tərk etdiyi yaşayış məskənlərinə yerləşmişdilər” (3, s. 17). Bunu sübut 

etmək üçün nəinki ermənilərin yaşadıqları kəndlərin, bütövlükdə Qarabağın kəndlərinin 

Azərbaycan-türk mənşəli olması faktına diqqət yetirmək yetərlidir. 

 

ƏDƏBIYYAT 

 

1. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti, I cild, Bakı, 2007. 

2. Əhmədov T. Azərbaycan toponimikasının əsasları, Bakı, 1991. 

3. Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri, Bakı, 2000. 

4. Попов А. И. Названия народов СССР. Введение в этнонимику. Л., 1973. 

 

Elchin Mahammad oglu Mamedov 

 

Antropotoponyms of the occupied Karabakh and their 

grammatical-morphological features 

 

SUMMARY 

 

 

This paper examines all antropotoponyms of Karabakh before the occupation, taking into account the area to 

which they relate. Author also classified the antropotoponyms according to the method of their formation. 

 

Keywords:  antropotoponyms, classification, Karabakh, grammatical- morphological features, oykonyms 

 

 

 

 

Elnarə Əliyeva, fil.ü.f.d., dos. 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,  

Türk dilləri şöbəsinin aparıcı elmi işçisi 

[e-mail] 

 

 

TÜRK DİLLƏRİNDƏ ƏVƏZLİK KATEQORİYASI: ƏNƏNƏ VƏ MÜASİRLİK 

 

Əvəzlik isim, sifət, say, zərf və felin yerində işlənən sözlərə

 

əvəzlik

 

deyilir. Əvəzlik hansı 

nitq hissəsinin yerinə işlənirsə, onun da sualına cavab olur. Bunlar ənənəvi qrammatikalardan 

məlum olan qaydalardır. Lakin  əvəzlik ətrafında  bir-birindən xeyli fərqlənən, hətta bir-birinin 

əksini təşkil edən mülahizələr də diqqəti cəlb edir. 

 Əvəzliklər gah “boş sözlər”, gah da “ən sirli sözlər” adlandırılır. Gah bir nitq hissəsi kimi 

inkar edilir, gah da ona daxil olan sözlər başqa nitq hissələri arasında paylaşdırılır, gah da köməkçi 

nitq hissəsi kimi təqdim edilir. Bəzən əvəzliyin əhatə dairəsi xeyli məhdudlaşdırılır, əvəzliklərin 

yalnız bir qismi bu nitq hissəsinə aid edilir [1.S.285]. Azərbaycan dilində tədricən bölgü prinsipində 

dəyişikliklər aparılmış, vaxtilə qəbul olunmuş bəzi növlər ixtisara salınmışdır. Y.Seyidov 

Azərbaycan dilində cəmi 27 sözü əvəzlik kimi qəbul etmiş və onları 5 növə aid etmişdir. 

“İsimləri əvəz etdiyi üçün əvəzliklərin xeyli hissəsi bir vaxtlar “ismi-zəmir” (əvəzlik-isim) 

adı altında isimlər sırasına daxil edilmiş, işarə əvəzlikləri isə “təyini sifət” adı ilə sifətlərlə birgə 

verilmişdir” [2. S.138]. 

Azərbaycan dilində H.Mirzəzadə tarixən əvəzliyin şəxs, qayıdış, işarə, sual, təyin, qeyri-

müəyyən kimi növlərinin olduğunu bildirmişdir. O, inkar əvəzliklərini qeyri-müəyyən əvəzliklərinə 

daxil etmişdir. Digər bir məqamda isə müəllif qayıdış əvəzliyini şəxs əvəzliyinin bir növü 

adlandırmışdır. [3. S.175]. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

71

F.Zeynalov “Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası” kitabında əvəzliyin 6 növünü 

göstərmişdir: şəxs, işarə, sual, təyini və qayıdış, qeyri-müəyyən, inkar [4. S.113]. F.Zeynalov 

mənimki, bizimki ifadələrini şəxs əvəzliklərinə daxil etmiş, ora, bura ifadələrini zərf hesab etmişdir. 

Qayıdış əvəzliklərini isə təyini əvəzlikləri ilə birləşdirərək təyin-qayıdış əvəzlikləri adı altında 

verilməsinin daha doğru olması fikrini irəli sürmüşdür. 

Q.Kazımov əvəzliyi “leksik-qrammatik səciyyəsinə, morfoloji xüsusiyyətlərinə, sintaktik 

vəzifəsinə görə fərqlənən orijinal bir kateqoriya, xüsusi söz qrupu” kimi səciyyələndirmişdir 

[2.S.135]. O, əvəzliyin aşağıdakı 7 növünü göstərmişdir: şəxs, qayıdış, sual, qeyr-müəyyənlik 

bildirən, inkar, nisbi və işarə əvəzlikləri. 

Ümumiyyətlə, müasir Azərbaycan dilində əvəzliyin aşağıdakı növləri qəbul olunur: şəxs,