I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ciz və s. ( daha ətraflı bax: [ 11; 200-205] 3) Metatezik söz yaradıcılığı, əslində, sinestezial derivasiyanın bir növü sayıla bilər. Bu növ kök daxıli səs əvəzləmə zamanı eyni fonematik vahiddən, yəni müəyyən mənanı ifadəsi ilə “görəvləndirilmiş” “səslər toplusu”nun qorunub saxlanmasından çıxış edilir. Məs: sık – kıs. Sinonim məna (“sixmaq, təyziq göstərmək, divara dirəmək”) kəsb edən bu fellər eyni kök daxilində samit səs yerdəyişməsi ilə nəticəsində differensiallıq qazanmışlar [12; 272-283]. Araşdırmalar əsasında məlum olur ki, qədim insan sözü müəyyən səs yığını kimi qavradığından ilk dönəmlərdə əsas olan müəyyən səs kompleksinin istifadə faktı idi. Məsələn, tap – pat, mıq – qım, viz – ziv və s. Məhz bu səbəbdəndir ki, türk dillərindəki səs təqlidi əsaslı köklərdə metatezik səs əvəzlənməsi mahiyyətli dəyişikliklər bilavasitə məna tutumunda ciddi deformasiyalara yol açmırlar: C(1)-V- C(2) → C(2)-V-C(1). Bu problemin nəzri müstəvidə təhlili burada türk dillərinin ilkin kök modeli üçün xarakterik olan homogenliyin 1 metatezik dəyişmələr üçün də əsas olduğunu söyləməyə əsas verir. (homogen koklər haqqında daha ətraflı bax: [ 13] ; [ 14] ; [ 15]). Digər türk dillərinin materialları ilə müqayisə üçün daha ətraflı bax: [16]; [17] ; [18]. Azərbaycan dilində də analoji vəziyyəti müşahidə edə bilərik: mıqqılmada – qımıldamaq, qısmaq – sıx(q/k)maq. 4)
Neyrofizioloji faktorların təsiri ilə
erkən türk dili mərhələsində meydana gələn sözlərdə universal səciyyə daşıyan və insanın ətraf aləmi koqnitiv dərkindən qaynaqlanan məna keçidləri müşahidə olunur. Məs: toplumun böyük əksəriyyəti üçün sağ əl işlək funksiya daşıdığından, ingilis, rus, ərəb, fars və digər dillərdə olduğu kimi, türk dillərində də
sağ kəliməsi müsbət semantikalı sözlərin ( sağlam,
sağlıq və s.),
sol
kəlməsi isə mənfi semantikalı (
solmaq: Gül soldu.
) sözlərin meydana gəlməsinə şərait yaratmışdır. [ 19; 371-374] ; [20; 50-53]. Bu kimi semantik keçidlərin adekvat tədqiqi zərurəti türkoloji tədqiqatlara koqnitiv metafora nəzəriyyəsinin tətbiqini qaçılmaz edir. Koqnitiv metafora nəzəriyyəsinin inkişaf perspektivlərini araşdırmış E.V.Budayevin də qeyd etdiyi kimi, “koqnitiv proseslərdə metafora –insan zəkasının analoqluqla bağlı imkanlarının özünü ifadə etməsi kimi mühüm rol oynayır. Metaforanı müasir koqnitivistikada əsas mental əməliyyat (və ya ən azından əsas olanlardan biri) hesab edirlər, hansı ki, dərketmə, kateqorizasiya, konseptualizasiya, qiymətləndirmə və dünyanı şərh etmə üsulu kimi dəyərləndirilir. İnsan öz estetik potensialını istifadə etməklə metaforalar vasitəsilə təkcə fikirlərini ifadə etmir, o, həm də metaforalarla düşünür, içində bulunduğu gerçəkliyi, dünyanı məhz metaforalar vasitəsilə dərk edir ” [21; 8-9]. Bu mənada müasir koqnitiv semantika sahəsində ən mötəbər mənbələrdən sayılan C.Lakoff və M. Consonun araşdırmasının da məhz “Bizim yaşadığımız metaforalar ” (Metaphors We Live By) adlanması təsadüfi sayıla bilməz. Belə ki, müəlliflərin gəldiyi ortaq qənaətə görə, metaforaların yalnız poetik təxəyyülə aidliyi haqqında yanlış təsəvvürlərə rəğmən, əslində “metaforalar bizim gündəlik həyatımızı, özü də yalnız dilimizi deyil, təfəkkür və fəaliyyətimizi dərin qatlarınadək “sarır”. Bizim gündəlik anlayış sistemimiz, hansının ki, çərçivəsində biz fəaliyyət göstərib mövcudluğumuzu sürdürürük, mahiyyətcə elə özü metaforikdir” [22; 25]. Məhz, sağ və sol sözlərinin derivatları olan saglam, saglamlıq, sağlıq, sağ ol, sağollaşmaq, solmaq, solaxay, çolak və s. bu kimi sözlərin etimoloji təhlili burada tipoloji mahiyyətli kökdaxili dəyişim və ya fuziyon mahiyyətli birikmə faktlarının əslində müasir koqnitiv metafora nəzəriyyəsi çərçivəsində izahını tapan məna keçidləri əsasında törədiyini tam əyaniliklə ortay qoyur.
ƏDƏBIYYAT 1. Мария Фаликман Когнитивная наука: основоположения и перспективы // Логос. 2014. № 1 (97). С. 1-18, http://www.logosjournal.ru/arch/73/97_1.pdf 2. Демьянков В.З. Когнитивная лингвистика как разновидность интерпретирующего подхода // Вопросы языкознания, 1994. № 4. С.17-33.
1 Bir qədər haşıiyəyə çıxıb onu da qeyd edək ki, son döv türkoloji araşdırmalarda sinkretik fel köklərinin müxtəlif aspektli dəyərləndirmələrinə həsr olunmuş maraqlı tədqiqatlar ortaya çıxşmışdır ki, bu sırada B.Məhərrəmlinin arşdırmalarını xüsusilə qeyd etmək olar (bax: [ 13 ;128-133]) I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
62 3. Whorf. Benjamin Lee. Language, thought, and reality; selected writings https://books.google.az/books?id=W2d1Q4el00QC&pg=PA78&lpg=PA78&dq=...linguistics+is+fu ndamental+ 4. Рахилина Е.В. Когнитивная семантика: История. Персоналии. Идеи. Результаты. // Семиотика и информатика. Вып. 36. М., 1998а. С. 274–323. http://lpcs.math.msu.su/~uspensky/journals/siio/36/36RAKHILIN.pdf 5. Скребцова, Т. Г. Когнитивная лингвистика: Курс лекций. — СПб.:Филологический факультет СПбГУ, 2011. 256 с. 6. Dan I. Slobin The many ways to search for a frog: Linguistic typology and the expression of motion events // In S. Strömqvist & L. Verhoeven (Eds.) (2004), Relating events in narrative: Vol. 2. Typological and contextual perspectives (pp. 219-257). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
http://ihd.berkeley.edu/linguistictypologyofmotionevents.pdf 7. Talmy, L.Path to realization: A typology of event conflation. Proceedings of the Berkeley Linguistics Society, 1991, n.17, 480- 519.http://journals.linguisticsociety.org/proceedings/index.php/BLS/article/viewFile/1620/1394 8. Aslanov V.Azərbaycan dilinin tarixinə dair tədqiqlər. II Cild, Bakı: “Elm” nəşriyyatı, 2003, 271 s. 9. Гаджиева А.Ю. О семантической диф-ференциации ранне-тюркских гомогенных корней (к проблеме «внутрикорневой» антонимии) // Диалектология, история и грамматическая структура тюркских языков, Россия, Казань, Казанский (Приволжский федеральный университет), 2011, 279-281 10.
Hacıyeva A.Y. Türkolojide yapısal tipoloji nitelikli yeni çalışmalar // IV Uluslararası Dünya dili TÜRKCE sempozyumu, 22-24 aralık, 2011, Türkiye, Muğla Universitesi, Muğla., с. 428-431 11.
Гаджиева А.Ю. Фоносемантический анализ некоторых фактов звукочередований «примитивно»-флективного характера в гомогенных первичных корнях тюркских языков // Colocviul İnternational de Ştinte ale Limbajului “Eugeniu Coşeriu”, Chişinau, 12-13 mai, 2011, Chişinau, Moldova, 2012., 200-205 12. Hacıyeva A.Y. Erkən türk dili dönəminə aid metatezik sözyaradıcılığı prosesinin psixolinqvistik aspektdən təhlili haqqında // AMEA-nın Xəbərləri, Humanitar Elmlər Seriyası, B.:Elm, 2006, № 2-4., s.272-283 13. Магеррамли Б. Б.К вопросу о синкретичных корневых морфемах в тюркских языках // Филологические науки. Вопросы теории и практики, Тамбов: Грамота, 2014. № 7 (37): в 2-х ч. Ч. II. C. 128-133 http://scjournal.ru/articles/issn_1997-2911_2014_7-2_36.pdf) 14. Кажибеков Е. З. Глагольно-именная корреляция гомогенных корней в тюркских языках. Алма-Ата: Наука, 1986. 272 с. 15.
Кайдаров А. Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алма- Ата: Наука, 1986. 328 с. ; 6. Кайдаров А. Т., Кажибеков Е. З. Гомогенные корни и их лексико- семантическое развитие // Советская тюркология; Баку, 1980. № 3. С. 17-23 16.
Худайкулиев М. Подражательные слова в туркменском языке. – Ашхабад: ИздательствоАН Туркменской ССР, 1962. – 135 с. 17. Хусаинов К. Звукоизобразительность в казахском языке. Алма-Ата, Наука КазССР, 1988, 226 с. 18.
Кудайбергенов С. Подражательные слова в киргизском языке. – Фрунзе: Киргизучпедгиз, 1957. – 108 с 19. Гаджиева А.Ю. Об относительности когнитивного восприятия пространства у тюркских народов (к этимологии слова «SALAK») // Коммуникативные аспекты современной лингвистики и дингводидактики, Россия, Волгоград: ВолГУ, 2012., с.371-374, 20. Гаджиева А.Ю. Cпецифика когниции пространства у древних: антропоморфическая универсалия или этнокуль-турная уникальность? // IV International Building Cultural Bridges, Suleyman Demirel University, Almaty, Kazakhstan, 2012, с.50-53 I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
63 21.
Будаев Э. В. Когнитивная теория метафоры: новые горизонты / Э. В. Будаев, А. П. Чудинов // Известия Уральского федерального университета. Сер. 1, Проблемы образования, науки и культуры. — 2013. — № 1 (110). — С. 6-13. file:///C:/Users/user/Downloads/780-1545- 1-SM.pdf 22. Лакофф Дж., Джонсон М.Метафоры, которыми мы живем: Пер. с англ. / Под ред. и с предисл.А. Н. Баранова. — М.: Едиториал УРСС, 2004. — 256 с.
About the Formation of the New Typological Investigating Directions in Turkology (About the Tendencies of the Psycholinguistic Aspect in the Study of Word- Formation )
Summary
In the article the new investigating directions which are observed in the modern turkological studies are explored. The author pays a special attention to the activity of the new investigating tendencies of the psycholinguistic base in the study of the word- formation among the same investigating directions. It becomes clear that the development of the cognitive science has made inevitable the appearance of the new investigating points in the turkological thoughts. Here it is noted that in some latest investigations the processes of
Key words: turkology, typology, cognitive science, cognitive semantics, the studies of the new epoch
Bakutgül Kulzhanova, Associated professor El-Farabi Kazak Milli Üniversitesi Filoloji ve Alem Dilleri Fakültesi Kazak Dil Bilimi Bölümü e-posta:bahit777@mail.ru
OĞUZ VE KIPÇAK DİLLERİNİN FONETİK VE LEKSİKOLOJİK ÖZELLİKLERİ
(ORTA ASIR TÜRK YAZILI ESERLER TEMELİNDE)
Aynı kökten gelmiş dillerin fonetik, morfolojik, leksikolojik ve sentaksis acısından ortak önemli meseleleri ve benzerliklerinin olması bilim dünyası için yeni bir bakış değildir. Bu özellik bu dillerin asırlar önce aynı kökten aynı, temelden geldiğini ispat etmektedir. Ayrıca bu benzerliklerinin yanı sıra her dalın kendilerine has nitelikleri de gelişmiştir. Tebliğimizde Oğuz ve Kıpçak gruplarının önemli fonetik ve leksikolojik özelliklerini ele alacağız.
N. A. Baskakov “Türk Dillerinin sınıflandırılması” adlı eserinde [1] Oğuz dillerinde kelime başında #y akıcı ünsüzle başlayan kelimelerin Kıpçak dillerinde # j sedalı ünsüzle yazıldığını, Oğuz dillerindeki kelime sonunda gelen sedasız ünsüz ş# Kıpçak grubunda s# le yazıldığını göstermiş ve bu özelliklerin adı geçen dil gruplarının fonetik özellikleri olduğunu vurgulamıştır. Kelime sonundaki q# k# seslerini Kıpçak grubu sedasız şekilde korumuş ise Oğuz dilleri sedalı yapmış ve g# ğ# şekline getirmiştir. Saydığımız bu özellikler dil grubunun önemli özellikleri sayılmaktadır.
Son yıllarda araştırmaların artmasıyla beraber Oğuz ve Kıpçak dillerinin fonetik özellikleri belirginleşmiş ve bu farklılıkların çokça olduğu belirlenmiştir.
Oğuz ve Kıpçak grubuna ait dil gruplarının fonetik açıdan önemli farklılıkları nedir sorusuna öncelikle birkaç örneklerle hatta tek heceli kelime sonundaki Kıpçak dillerindeki sedasız s# ünsüzünün, Oğuz grubunda ise ş# sedasız ünsüsüyle söylendiğini göstermek mümkündür. Örneğin; Kıpçak grubunda bas (insanın veya hayvan gövdesinin üst kısmındaki ya da ön kısmındaki hareket eden bölüm), bes (dörtten sonraki sayı, beş sayısının adı), tas (dağın sert cinsi ve büyük ya da küçük parçası), tis (insanın, hayvanların çiğnemeye veya ısırarak koparma işlemi gören, ağız içindeki sırayla dizilen kemik üyesi), tes (delmek, delik açmak, çukur kazmak), tus (bir eşya ve ikinci bir I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
64 eşyanın yanı), tüs (rüya), qas (göz kapağının üstüne çıkan kıl), qus (vücut yapısı çeşitli, kanatlı, gagalı, iki ayaklı, çoğunlukla uçan varlıklar), urıs (savaş, çatışma), ıdıs (içine çeşitli nesneler koymak için, yiyecek ve içecek koymaya yarayan günlük yaşayışımızda kullanılan eşyalar – qap(çuval), qalta(cep), ayak- tabak(kapkaçak) vs) [2] Oğuz dilerinde baş, beş, taş, tiş, teş, tuş, tüş, kuş, kaç, uruş, ıdış, v.s.
ünsüzüyle (mıs~mış,ıs ~ış,das~daşv.b.) bitmektedir. Kıpçak
grubundaki s sesi mi eski yoksa Oğuz grubundaki ş sesi mi daha eskidir. Ayrıca bu farklılık nasıl ortaya çıktı sorusuna Türkoloji’de belli bir cevap bulunamamıştır. Profesör B. Sagındıkoğlu 1994 yılında yayınladığı “Kazak dili leksikolojisinin gelişmesindeki etimolojik temeller” adlı monografi eserinde bu konuyu ele almış ve bilim dünyasında önemli sayfa açmıştır. Kıpçak
grubundaki s ünsüzü ts yarı kapantılı ünsüzden, Oğuz grubundaki ş ünsüzü ç (tş) yarı kapantılı ünsüzden oluşmuştur. Çözümünü şu şekilde göstermek mümkündür: ц>тс(ts)>с; ч>(tş)тш>ш [3, 25-50 s.]. Fonetik açıdan ele aldığımızda цyarı kapantılı ünsüzü t ve s seslerinin organik birleşmesinden, ч (ç) ünsüzü t ve ş seslerinin organik birleşmesinden oluşmaktadır. Tarihi gelişme esnasında ilk birleşen t ünsüzü gücünü kaybetmiş, böylece yavaş yavaş erimiş yerine s ve ş sesleri gelmiştir.
Çok eski dönemlerde t, s, ş sedalı ünsüzleri kendi aralarında organik bağlantı kurma aşamasında sadece tek ses olarak kullanılmıştır. Bu özelliği yazar açıklamış ve türemiş yarı kapantılı ünsüz şeklinde adlandırmıştır. Günümüzde bu üç ayrı sesi bir zamanlarda sadece tek ses olduğu ts, tş, ünsüzlerinin içeriğindekit sesinin ortak olması ve s, ş, seslerinin bir biriyle kolay geçiş yapması önayak olmuştur. Kazak dilindeki şeşek kavramı; Tunguz – Mançu dillerinde tsetsek; Türk dillerinde çiçek. Sadece bir yapıda kullanılan ve sadece bir leksikolojik kavramı karşılayan bu kelimenin iki yapıya ayrılması bir ihtimal en eski Altay devrine kadar uzanmaktadır. Bu örnekler ts, tş yarı kapantılı ünsüzünün kökünün aynı olduğuna kanıt olabilir. Kazak dilindeki “şişek” yapısının Türk dillerindeki “çiçek” yapısından ortaya çıktığı bellidir.çeçek>şeşek. Bu ünsüzlerin içeriğindeki t sesinin kaybolduğu net gözükmektedir. Demek s ts (ts) yarı kapantılı ünsüzünün, ş- tş (tş) yarı kapantılı ünsüzünün doğal devamı, mirasçısıdır. Aynı kökten ts, tş yarı kapantılı ünsüzünün oluşması Altay dillerini ikiye ayırmıştı. Bu ünsüzlerin kalıntısı olarak s ünsüzü Kuzey-Doğu dillerinde, ş ünsüzü ise Güney-Batı dillerinde günümüze kadar yaşamaktadır. Ayrıca aynı görüşü ünlü Türkolog G.Kiyekbayev da savunmuştur. [4, 15-б.]. Oğuz grubu ve Kıpçak grubunun önemli fonetik özelliklerinden biri - y~j. Örneğin; Kıpçak grubuna ait Kazak dilinde jaz (bahardan sonra gelen mevsim) jas (insanın, hayvanların v.b. hayat mevsimini belirten zaman, yıl sayısı), jol (insan, hayvan, arabaların tekrar tekrar yürüdüğü yol),jıl (on iki aylık zaman, mevsim), jel (bazen sert, bazen yavaş esen hava), jır (manzume eserinin genel adı), jılkı (ulaşım için kullanılan tek toynaklı), jılan (sürüngen, omurgalı hayvan), jaksı (beğenilen, güzel), jaman (kötü, beğinilmeyen), jalgız (tek, yalın), jarık (aydınlık, hur), oğuz dillerinde yaz, yaş, yol, yıl, yel, yılkı, yılan, yakşı, yaman, yalgız, yaruk vs. y~j
uyumunun kökeni hakkındaki tartışmalar Türkoloji alanında yüzlerce yıl tartışıla gelmiştir. V. V. Radlov ve V. A. Bogoroditskiy’nin öncülük yaptığı Türkologlar y ünsüzünü temel kök olduğunu savunduysa; G. İ. Ramsted’in öncülük ettiği Türkologlar dj yarı kapantılı ünsüzünü temel kök olarak savunmuştur. Fakat iki yönün de araştırmacıları kendi savunduklarını Türkoloji alanına onaylatamamışlardır. B. Sagındıkoğlu bu yönde özel araştırmalar yapmış ve çözümü bulunamayan sorunu kökünden çözmüştür. Temel köken olarak sanılan y ünsüzü sadece epitez bir sestir. Örneğin; orta asır eserlerinde karşılaştığımız yazla, sözle, karardı, sargardı kelimeleri Kazak dilinde jayla, söyle, karaydı, sargaydı. Bu verdiğimiz örneklerden z ve r seslerinin yerini y ünsüzünün aldığını, yerinde sağlam olduğunu görürüz. Aynı olay eski devir yarı kapantılı ünsüz içeriğinde de olmuştur. Buna örnek olarak Altay dillerinde korunmuş tyakşı (iyi), tyat (yat), tyol (yol), tyeti (yedi), tyer (yer), tyıl (yıl), tyok (yok) gibi sayılı kavramlar delil olabilir. Açıklayacak olursak ç (tş) ünsüzünün içeriğindeki ş ünsüzü erimiş yavaşça yerini y epintez sesine bırakmıştır. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
65 Bunun neticesi olarak da ty çift ses hayata gelmiştir. Bu şekildedir;tş>ty. ts (ts), - ç (tş) ünsüzlerinin, ayrıca buradan oluşan diğer ünsüzlerin önündeki t sesi zaman içerisinde erimiştir böylece y epintez ünsüzü sade kalmıştır. Böylece yukarıdaki kavramların gelişme seviyesi bu şekildeki dinamik kanuna bağlıdır:çakşı>tyakşı>yakşı, çol>tyol>yol, çeti>tyeti>yeti, çer>tyer>yer, çıl>tyıl>yılvs. Böylece Oğuz grubundaki kelime başı #y akıcı ünsüzü ç yarı kapantılı ünsüz içeriğindeki ş ünsüzü güçsüz kalarak yerini y akıcı ünsüzüne vermiştir. Ayrıca yarı kapantılı ünsüz içeriğindeki t ünsüzünün kaybolması temelinde oluşmuştur şeklinde açıklık getirebiliriz. Kıpçak dil
grubundaki j sesi de ç yarı kapantılı ünsüzünde türemiştir. Fakat gelişme esnasında farklı yollar izlemiştir. Ç (tş) ünsüzü önce sedalılaşmıştır. ç (tş)>dj. Zaman içersinde yarı kapantılı ünsüzün önündeki d sedalı ünsüz kaybolmuştur. Şu şekildedir: tş>dj>j. Böylece Oğuz grubundaki kelime başındaki #y ve Kıpçak grubundaki #j kelimeler eski devirde sadece ç (tş) ünsüzü ile söylenmiştir. Bunun gibi değişikliklerin az zamanda ortaya çıkması imkânsızdır. Böylece Oğuz ve Kıpçak gruplarının bir birinden ayrılmaları çok eskiye dayanmaktadır. Oğuz ve Kıpçak gruplarının arasındaki önemli fonetik farklılıklardan biri Kıpçak grubundaki q, k sesleriyle biten eklerin Oğuz grubunda genelde sedalı şekilde karşımıza çıkmasıdır. Kıpçak gruplarında ise bu ses sürekli sedasız şekilde korunmuştur. Bunların arasında sıkça kullanılan ekler :-luğ/-lüg/-lig. “Kutadgu Bilig” eserinden örnekler verecek olursak:Telim kalgu ermas tirilig küni Uzun bargu ermas uluğluğ üni (Біле білсең тіршілік күндері ұзаққа созылмайды Ұлықтық даңқы мəңгі емес); Negü tereşitgülyaglıgkişiYagıbirlauruşutükamişyaşı (Жауы бар кісі жауымен күресес-күресе өмірін тауысқан кісі не деп айтады, тыңда); Sezigsiz ölüm bir kün bir kün ahır kelir Tirilmiş bu janlıg janın algalır (Күмəнсіз өлім ақыры бір күн келеді Өмір сүріп жатқан тірі мақұлықтардың жанын алады). «Atabet-ülHakayık» eserindeki örnekler:Könilig tonın key koyup egirlig (Қыңырлықты тастап шындықтың тонын ки); Kanı kança bardı Kişilig esiz (Адамгершіліктен безгендер қаншалықты жерге дейін барды, байқадың ба?). Eserlerde örneklerini verdiğimiz tirig+lig, ulug+lug, yagı+lıg, jan+lıg, köni+lig, egir+lig, kşi+ligkelimelerine ek eklendiği anda sedalılaştığını görmek mümkündür. -uğ/-üg,-ığ/-igeki. Adı geçen eserlerden örnek verecek olursak: Karında törümiş kalınç ögrat+igyagızyerkatındaketaraytetig (Ей, сезімтал дос, қарында пайда болған мінез бен дағды қара жер астына бірге кетеді); Eligka yış+ıgbol-boldıkönlibüt+ün (Көңілі толып, елбасыға қалқан болды); Yarık düniya yüzka eşünsa eş+ügMen utru barayın (Жарық дүние жүзіме перде жапса, мен оған қарсы ұшырасайын); Tar+ıgoruldu (тары орылып алынды). Bu kelimelerin hepsi eski Kıpçak dilinde ögrat+ik, yış+ık, eş+ük, tar+ıkşeklinde söylenmiş, sedalılaşmamıştır.
Bu ek birçok köklere girmiş ve kalıplaşmıştır. Örneğin:, kud+ug (құдық), kap+ug (қақпа, есік), çer+ig (əскер), tar+ıg (астық), yıl+ig (жілік), sak+ıg (сағым), tap+ug (қызмет), öt+üg (өтініш, тілек), yaz+ug (жазық), tus+ug (түсім), öl+üg (өлім), tat+ıg (дəм) т.б. Ayrıca eski
–lağ/-lag, ag/-eg, g, ğ ekleri de aynı gruba dâhil etmekte fayda vardır. Böylece kelime sonundaki sedalılaşma Oğuz gruplarına, sedasızlaşma ise Kıpçak gruplarına aittir.
Fonetik açıdan önemli bir özellik ise Oğuz gruplarında kelime ortasında ğ, g, q, k sessizlerinin korunması, Kıpçak gruplarında düşmesidir. Örneğin; agır ~ ayır, agrı ~ avruv, agu ~u, bagla ~ bayla, bugday~biday, egin ~yin, igna ~ine, ogrı ~urı, oglan ~ulan, togrı ~tuvra, yıgla ~ jıla, küyagü ~küyev, ogul~ ul, ögren~üyren vs. Bunların dışında ikinci, üçüncühecelerde Oğuz gruplarındaki dudak ünsüzüyle söylenen kelimeler Kıpçak gruplarında tamamen düz ünlülerle karşımıza çıkar. Örneğin: aguz ~ avız, agur ~ avır vs. İlk hecedekieski Türkçedeki u ünlüsü Kıpçak gruplarında u (ұ); Oğuz gruplarında o’ya değişmesi gibi farklılıklar çoktur. (tuu ~tog, ulan ~ oglan)
Sadece bir kavramı bildiren kelimelerin Oğuz gruplarında ayrı Kıpçak gruplarında ayrı Yüklə 2,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|