I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
fərqlənir. “Milli özünəməxsusluq – dəqiq faktdır. Yalnız bir millətə, yalnız bir xalqa, yalnız bir dövlətə xas hansısa öz-özlüyündə yeganə olan xüsusiyyətlər mövcud deyil. Məsələ onların müəyyən topluluğunda, bu milli və ümummilli cəhətlərin təkrarolunmaz kristal quruluşundadır. Milli xarakterin, milli fərdiliyin inkar olunması, deməli, xalqların dünyasını çox darıxdırıcı etmək və bozlaşdırmaq olardı” (3,3). Milli xarakterin və milli fərdiliyin bədii ədəbiyyatda inikasının vasitə və formaları müxtəlif və zəngindir. Təbii ki, bunlardan biri də təfərrüat və detaldır. Bədii detal təfərrüat yarada, simvola çevrilə, sosial, mənəvi-əxlaqi, psixoloji yük daşıya bildiyi kimi və s., eyni zamanda, milli həyatın, ruhun, xarakterin, adət-ənənələrin ifadəçisinə də çevrilməyə qadirdir. M.Auezovun “Abay” romanında xalq ümumiləşdirilmiş bir obraz kimi iştirak etdiyi üçün burada xalqın özü, mənəviyyatı, düşüncəsi, xarakteri, bir sözlə, D.Lixaçevin sözü ilə desək, xalqlara bənzərsizlik verən özünəməxsusluqları əksini tapır. Yazıçı romanında milliliyin, xalq həyatının təsvirini verəndə detallardan müxtəlif formalarda yararlanmışdır. Ən ümumi şəkildə iki formanı qeyd etmək mümkündür: birincisi, Abayın milliliyinin təsvirində detallar; ikincisi, xalq obrazının təsvirində detallar. Bunlar isə bir- birlərini tamamlayırlar, çünki Abay xalqı, xalq Abayı təmsil edir. Abay yüksək təbəqəyə mənsubdur, eyni zamanda müxtəlif maraqlarla ayrı-ayrı qruplarda da təmsil olunmaqla özünü təsdiqə çalışır. O, akınlarla müntəzəm şəkildə ünsiyyətdədir, tez-tez rus ziyalıları və məmurları ilə görüşür, mənsub olduğu təbəqənin əksər üzvlərindən fərqli olaraq, sıravi insanlarla, aşağı təbəqənin nümayəndələri ilə əlaqə saxlayır, onları dinləyir və imkanı daxilində, gücü çatdığı qədər onların maraqlarını və mənafelərini qorumağa çalışır.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
397 Romanın qəhrəmanı Abay da bu tipli insanlardan biridir. Onun üçün həyatın mənası yalnız və yalnız xalq, millət naminə yaşamaq, mübarizə aparmaqdır. Mənsub olduğu təbəqə naminə özünü qurban vermək fikrində olmayan, hətta bu təbəqə ilə konfliktə girən Abay millət üçün əlindən gələn bütün işləri görməyə birmənalı şəkildə hazırdır. Milli bir insanın və millətə vurğun bir şəxsiyyətin yaradıcılığı kimi, həyatı da bütövlükdə milli ruhla süslənmişdir. Buna görə də təbii ki, onun obrazı yaradılarkən milli ruhu ifadə edən detallardan geniş istifadə edilmişdir. Bütün qazaxlar kimi Abay da folklora, milli musiqiyə bağlı bir şəxsiyyət olmuşdur. Tarix boyu akınlar qazax həyatının ayrılmaz bir hissəsi kimi xalqın, millətin özünəməxsusluqlarının ən səciyyəvilərindən birinə çevrilmişdir. Abay rus ziyalısı Andreyevlə görüşür. Onun otağındakı kitablara heyrət və həsədlə baxır, bunların qanun kitabları olub-olmadığını soruşur. “Bunlar Puşkinin əsərləri idi. Ağbaş ev sahibi izah etməyə başlayıb: – Yox, qanun kitabları deyil, bu kitabları şair yazmışdır… – dedi və birdən ümidsiz halda əllərini yellətdi: – Sən başa düşməzsən. Bunu izah etmək çətindir. Ona elə gəlirdi ki, qırğızlarda şair yoxdur, buna görə həmin məfhum üçün onlarda söz tapılmaz. Lakin Abay tərcüməçi vasitəsilə soruşmaqda davam etdi. Tərcüməçi cümləni tərcümə etməyə başladı, lakin “şair” sözünə çatdıqda, özünə zəhmət verib münasib qazax sözü axtarmadan dedi: – Akın... Akının kitablarıdır...” (1,357). Müxtəlif etnosa mənsub insanların qarşılaşdıqları bu epizodda adi bir detal qazax milli həyatının böyük bir tarixi kəsimi haqqında dolğun təsəvvür yaradır. Akın detalı sayəsində bəlli olur ki, qazaxlarda uzun illər yazılı ədəbiyyat əvəzinə şifahi ədəbiyyat yaranaraq inkişaf edibdir. Buna görə də onlar yazıb-yaradan insanlara ilk növbədə akın adını veriblər. Akın şairin bütün missiyasını qoruyub saxlayan və cəmiyyət miqyasında gerçəkləşdirən yaradıcı bir şəxsiyyətdir. Akın, romandan da göründüyü kimi, qazaxlar üçün həm şairdir, həm musiqiçidir, həm əyləncə təşkil edəndir, həm el ağsaqqalıdır, həm xalqın səsini aləmə yayan bir insandır və s. Deməli, uğurlu şəkildə seçilmiş akın detalı XIX əsr qazax həyatının özünəməxsusluğu haqqında əlavə sözə, şərhə ehtiyac olmadan dolğun təsəvvür oyadır. Buna görə görkəmli rus yazıçısı K.Paustovski vaxtilə haqlı olaraq yazırdı ki, “yaxşı detal uğurlu bir obrazla eyni sırada durur” (4,48). Yazıçı Abayı tanıtmaq üçün ilk növbədə xalqı tanıtmağa çalışmışdır. Monumental Abay surəti bütün özünəməxsusluqları ilə xalqın ən yaxşı keyfiyyətlərini özündə əks etdirən fərd- şəxsiyyət kimi təsvir olunmuşdur. Yazıçı sanki demək istəyir ki, onun şəxsiyyətinin möhtəşəmliyi millətindən rişələndiyi kimi, poeziyasının gücü də xalqın müdrikliyindən gəlir. Bütün bunları təsvir etmək üçün yazıçı xalq həyatının dolğun və koloritli mənzərəsini yaratmağa üstünlük vermişdir. Məqsədini gerçəkləşdirmək üçün sənətkar mədəni-məişət detallarından səmərəli şəkildə yararlanmış və xalq həyatının, ruhunun koloritli təsvirini yaratmışdır. Epik vüsətli romanda, bildiyimiz kimi, akın, musiqi, mahnı mühüm rol oynayır. Musiqi və mahnı romanda bir tərəfdən xarakterlərin mənəvi dünyasını açmağa, digər tərəfdən də xalqın ruhunu, həyat tərzini, iç dünyasını və s. başa düşməyə əsaslı zəmin hazırlayır. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, M.Auezov şair, bəstəkar, akın, maarifçi və s. kimi fəaliyyət göstərmiş Abaydan danışır. Böyük ədibin romanında Abayla mənsub olduğu xalqın nümayəndələrinin böyük əksəriyyətinin duyduqlarının və danışdıqlarının arasında fərq demək olar ki, yoxdur. Bu baxımdan “Abay” romanında musiqi həm xalqın, həm də xalqı təmsil edən Abayın ruhunu koloritli şəkildə ifadə edən mədəni-məişət detallarıdır. Yazıçı romanda həyatı olduğu kimi təsvir etmişdir. O bəzən elə milli adət-ənənələri vermişdir ki, bunlar Abay və onun ətrafındakılar üçün nə qədər aydın olsa da, sonrakı nəsil qazax oxucularında və başqa xalqın nümayəndələrində bir o qədər anlaşılmazlıq yarada bilər. Buna görə yazıçı detallaşdırdığı belə adət-ənənələri təsvir etdikdən sonra izahını da vermişdir. Sevgilisini Oralbaydan ayırırlar. Qız onunla sonuncu dəfə görüşür və deyir: “Bizim müqəddəratımız həll edilmişdir… Salamat qal, Oralbay… Qoy bu mənim son salamım olsun… Böyük alaçıqda çolaq, qoca gəlinin son salamı kimi, ağır və kədərli salamım olsun” (1,467).
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
398 Nümunədəki kədərli vida mərasimində qızın dediyi sözlər aydındır, amma çolaq, qoca gəlinin son salamının nə demək olduğu qaranlıq qalır. Yazıçı bu qaranlığı oxucu üçün aydınlaşdırır. “Adətə görə həmişə bütün qohumlarına birinci olaraq gəlin baş əyir. Qocalığın çatdığını hiss edərkən o, son dəfə ərinin qəbilə alaçığının ağzında diz çökərək, qəbilənin adətincə baş əyir. Həmin gündən etibarən bir qarı kimi bütün qalanlar ona ilk dəfə baş əyməyə başlayırlar” (1,467). M.Auezov maraqlı bir milli adət-ənənədən orijinal bədii detal yaratmışdır. Qız çolaq, qoca gəlin anlayışını bu mənada işlədir ki, sevdiyi oğlana qovuşmamaq onun üçün bütün gəncliyinin itirilməsi, bir daha gənc kimi sevib-sevilməyəcəyi, bundan sonra bütün həyatını yaşlı bir qadın kimi yaşayacağı deməkdir. Kədərli, emosional bir vida epizodunun təsvirində, təbii ki, əlavə söz, şərhə ehtiyac qalmır. Zahirən adi bir detal bütöv bir mənzərə yarada bilir. Əslində M.Auezovun romanında milli adət-ənənələr detallaşdırılarkən yalnız xalq həyatı haqqında koloritli təsvir yaratmaq funksiyasını gerçəkləşdirmir, eyni zamanda, təsvirinin poetik və emosional gücünü artırmağa xidmətə səfərbər edilir.
ƏDƏBIYYAT 1. Auezov M. Abay. Bakı, 1954, 745 s. 2. Kutniyakova N.B. Muhtar Avezovun etnoqrafik mirası uzerine. «Bilig», Türk Dünyası Sosial Bilimler Dergisi, Sayı-6/ Yaz '97, 219-221 s. 3. Лихачев Д.С. О национальном характере русских // Вопросы философии. 1990. №4. 4. Паустовский К. Поэзия прозы // О писательском труде. М., СП, 1953. 5. Seyidov M. Ğöy, ağ, qara rənglərinin əski inamla əlaqəsi. Azərbaycan SSR EA Xəbərləri (Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası), 1978, №2 6. Шалабаев Б. История казахской прозы. Сюжет и характер. Алма-Ата: «Жазушы», 1968. 312 с.
The images presented in details the role of details and the nationality (based on the novel M.Auezovs "Abai") Summary
In the novel, details life before the beginning of the XX century, color images found in a wide plan on kazakh the novel M.Auezovs "Abai". The main work of the XIX century kazakh poet, translator and educator is Abai. His life and work service to his nation. In the novel is contact each other, but in general Abai - a symbol of the nation, its ideals of the herald. The article details on the basis of nationality role in the creation of images and details of the novel. Key words: detalı, novel, Abai
Zhala Babashova Kastrati, fil.ü.f.d. Kastamonu Universitesi zhalababashova@gmail.com
19. YÜZYILIN SONU 20. YÜZYILIN BAŞLARINDA TÜRK DÜNYASINDA AYDINLANMA HAREKETİ 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra Rusya Türkistan topraklarının önemli bir bölümüne hakim oldu. Çarlık Rusya’sında büyük bir Türk düşmanlığı vardı ve Türk halkları yönetimin her türlü baskı ve zulmüne maruz kalmakta idiler. Ruslar, işgal ettikleri toprakları sürekli kontrol altında tutabilmek adına bu topraklara Rusya’dan Rus kökenli insanları getirip yerleştirerek, onlara en iyi, en verimli toprakları vererek yerli Türk halklarını bu şekilde sindirmeye çalışıyor, onları aşağılayarak baskı altında tutuyorlardı. Bütün bu haksızlıklara karşı sessiz kalamayan isyan eden bilinçli kesim ve aydınlar yönetim tarafından birer birer veya topluca öldürülerek ortadan kaldırılıyordu. Rus işgalinin başladığı yıllardan itibaren Stalin’in ölümüne kadar Rus yönetimi I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
399 tarafından Türk halklarının milli ve manevi değerleri, tarihi kimlikleri yok sayılarak, baskı, sürgün ve toplu katillerle korkutularak, asimile etme siyaseti başarılı bir şekilde gerçekleştirilmekteydi. Cedit Hareketi Türk milli bilincinin gelişimi ve Türk halklarının bağımsızlık mücadelelerine önemli fikri etkisi olmuş bir hareket olarak nitelendirilebilir. Osmanlı Devletinin yıkılış sürecine girmesiyle beraber, devletin kurtuluş reçeteleri olarak ileri sürülen Osmanlıcılık ve İslamcılık ideolojilerinin Müslüman ve gayrimüslim azınlıkların ayaklanmasıyla bir anlamda “anlamsızlaşması”, Türk milliyetçiliği ideolojisini güçlü bir seçenek olarak ortaya çıkarmıştır. İşte bu dönemde Tatar toplumunda bir yenileşme hareketi olarak başlayan Cedit Hareketinin fikri etkisi, zamanla tüm Türk topluluklarına yayılmış, bağımsızlık mücadelesi veren Türk halklarına olumlu etkilerde bulunmuştur. 19. yüzyılın ikinci yarısında Rus yönetimindeki Türk halklarının en önemli kültür ve siyaset merkezleri, Kazan, Kırım, Bakü, Ufa, Taşkent, Semerkant, Fergana ve Buhara gibi şehirlerdi. Aydınlar genellikle bu merkezlerde bulundukları için fikir, bilim, edebiyat gibi siyaset de yine böyle merkezlerde üretiliyordu. Mesela, dönemin en önemli dergileri ve gazeteleri bu merkezlerde basılıyor ve dağıtılıyordu. Bu fikrimizi sabitlemek adına, bütün Türk dünyasının fikir hayatında önemli yeri olan Kırım’da – Bahçesaray’da yayımlanan Tercüman gazetesini örnek verebiliriz. 20.yüzyılın başlarında Gaspıralı İsmail Bey’in “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” sloganıyla özetlenen fikirleri, Türk soylu topluluklar arasında büyük yankı uyandırmış ve kabul görmüştür. Gaspıralı’nın dil birliğini esas alan düşünceleri ile birlikte, eğitim, maariflenme konusundaki fikirlerini de hayata geçirmek için 1900 yılında Semerkand’da ilk “Usul-ı Cedid” okulu açılmıştı. Çarlık yönetimi Türk halklarının aydınlanmasını, bilinçlenmesini istemediği için bu okulların yaygınlaşmasına karşı çıkıyor, türlü engeller çıkarıyorlardı. ∗ Kastamonu Üniversitesi Fen ve Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Öğretim Üyesi 2 Yönetimin engellerine rağmen 20. yüzyılın başlarında bütün Türk coğrafyasında yeni yöntemle eğitim veren birçok okul açılmıştı. Gaspıralı'nın önderliğinde açılan okullarda Rusya'nın her tarafından gelen öğrenciler bu yenileşme düşüncesini kendi yörelerine taşımaya başlamışlardır . Gaspıralı Tercüman gazetesinde yayımladığı yazılarda ünlü "dilde, fikirde, işte birlik" ilkesini yayarak Türk halkları arasında birlik ve dayanışma duygusunun yaratılmasına çalışmaktadır. Yazar, başta kendi toplumunda olmak üzere bir dizi reformun gerçekleştirilmesini; Batılı eğitim kurumlarının açılmasını, Türk halkları için ortak bir dilin kullanılmasını, Rusya Türklerinin ekonomik durumunun düzelmesini ve ekonomik hayata katılmalarını, dinsel örgütlerin revize edilmesini ve Türkler arasında yardımlaşma örgütlerinin kurulmasını öngörmüştür. Gaspıralı ve diğer aydınlar, coğrafi uzaklık nedeniyle, Türk halklarının anlaşma güçlüğü çektiklerini ve ortak bir dil yardımıyla bir yakınlaşmanın sağlanması gerektiği üzerinde durmuşlardır. Türk topluluklarının konuştukları dil benzerdir ancak, aydınlar bir tür "üst Türkçe" ile anlaşabilmektedirler. Temel sorun Türklüğe ait, ortak özelliklerin belirgin bir biçimde bozulması ve edebi faaliyetin azalmasıdır. Ortak dil ve kültürel yakınlığın sağlanabilmesi için eğitim ve dil reformu, gazete yayımlama faaliyeti bu dönem Tatar aydınların temel uğraşısını oluşturmuştur. Dilde, fikirde ve İşte birlikten Gaspıralı, bütün Türk halklarının arasındaki lehçe farklarının giderilmesi ve bütün Türklerin ortak bir dil ve alfabeye geçmesini, Türkçe'nin Arapça ve Farsça'nın egemenliğinden kurtarılmasını; modernleşme atılımlarının başarıya ulaştırılarak modern bir devlet içersinde Türklerin bağımsız olarak yaşamasını amaçlamaktadır. Bu görüşleri cesaretle dile getiren bir gazete olan Tercüman, giderek yaygınlık kazanarak, İstanbul gazetelerinden daha fazla sayıda bir okur kitlesine sahip olmuştur. Açılan yeni okullar, Gaspıralı’nın düşünceleri ve ceditçilik hareketi bütün Türk dünyasında milliyetçi düşüncenin güçlenmesini, milli bilincin oluşmasını sağladı. Bununla da çeşitli aydın hareketleri oluşmaya başladı. Rusya’da yaşanan 1905 Ekim İhtilali, Rusya’da olduğu gibi, Türk halklarının bütünü arasında da olumlu bir hava yaratmıştı. Rus okullarında ya da İstanbul ve Kazan gibi Türk kültür merkezlerinde eğitim gören aydınlar milli konularla daha rahat bir şekilde ilgilenme fırsatı bulmuşlardı. Dönemin şair ve yazarları, hikaye, roman, şiir ve makale alanlarında yazdıklarıyla halkı bilgilendiriyor, milli konuları işleyerek özgürlük düşüncesini, milli bilinci güçlendirmeye çalışıyorlardı. Bu bağlamda bu dönemi ele aldığımızda bütün Türk topluluklarında canlanma hareketlenme görülmektedir. Türk topraklarının Çarlık orduları tarafından işgali bu coğrafyadaki Türk halklarının milli ve manevi dünyalarında derin yaralar açmıştı. Bu süreç zarfında bu I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
400 coğrafyadaki aydınlar arasında çeşitli gruplar oluşmuş ve mücadelelere girişilmiştir. 20. yüzyılın başlarında özellikle Rus ihtilalinden sonra Kazak, Kırgız, Özbek, Azerbaycan, Kırım ve Kazan Türkleri arasında önemli direniş hareketleri ve sayısız başkaldırılar görülmüştür. Bunlardan en önemlisi ve 1916 senesinde Semerkant bölgesinde başlayan isyana 10 milyona yakın insan 3 katılmıştır. Kırgız, Kazak, Uygur, Tatar, Başkurt Türkleri de bu isyana katılım sağlamıştır.(Türk Dünyası Edebiyatı-II, Ankara 2002, s.229) Gaspıralı'nın çıkardığı Tercüman gazetesi, yazarın "dilde, fikirde, işte birlik" ilkesi doğrultusunda, Rusya'daki Türkler arasında başta dil birliğini sağlamak ve ortak bir anlaşma dili yaratılmasını sağlamak için çeşitli yazılar yayınlamıştır. Gazete, Osmanlı Türkçesine sadık kalmakla beraber, ağır Arapça ve Farsça terkipler kullanmayarak herkesin, özellikle İstanbul gazetelerinden haberdar olan aydınların anlayabileceği bir dil kullanılmıştır. Ancak 1905 I. Rus Devrimi'nden sonra nispeten basın özgürlüğüne kavuşan değişik Türk boyları arasında bir gazete yayını patlaması olmuş ve bunların çoğu da kendi mahalli şivelerini kullanmaya başlamışlardır. Bu durum ise, Gaspıralı tarafından ortak dilden ayrılma şeklinde yorumlanmıştır. İsmail Gaspıralı, Türk ulusunun bir bütün olduğuna, coğrafi ve dilden gelen farklılıkların bu bütünselliği bozamayacağına inanmış ve bu nedenle, dil birliğini engelleyecek ve Türk halkları arasında anlaşmayı güçleştirecek unsurlara karşı mücadele edilmesini öngörmüştür. Gaspıralı Türk birliği için gerekli gördüğü düşünce birliği ilkesini, dil birliğine dayandırmış, dil birliği gerçekleşmeden, Türk halklarının birleşmesinden söz edilemeyeceğini savunmuştur. Gaspıralı'nın önerdiği ve kullandığı dil olarak Kırım kelime ve tabirleriyle desteklediği basitleştirilmiş Osmanlı Türkçesini seçmesi rastlantısal değildir. Hiç şüphesiz ki o dönemde Osmanlı Türkçesi bütün Türk diyalektleri arasında en gelişmiş ve yerleşmiş olanıdır. Osmanlı edebi birikimi ve eğitim deneyimi ile bu dilde mevcut nispeten geniş edebiyat ve yayın diğer Türklerde sıkıntısı çekilen kültür ve eğitim boşluklarının doldurulmasına büyük katkıda bulunmuştur. Ancak Osmanlı Türkçesinin özellikle edebi alanda kullanılan dilin ağır Arapça ve Farsça terkiplerden oluşması, bu yönde bir dil birliğinin oluşmasına da engel oluşturmaktadır. Bu nedenle Gaspıralı Osmanlı edebi dilini eleştirmiş, konuşulan ve yaşayan Türkçe üzerinde bir birlik kurulması gerektiğini söylemiştir. Gaspıralı İsmail ve diğer aydınların aslında istedikleri kültürel bir birliktir. Konuşulan dilin Rusya'da yaşayan Türkler tarafından anlaşılması ve ortak bir alfabenin gerçekleştirilmesi bu aydınların başlıca amaçlarıdır. Gaspıralı da bu doğrultuda bir siyasal birlik düşüncesinden sürekli kaçınmış, ve bunu tehlikeli bulmuştur. Onun esas kaygısı özellikle böyle bir birliğin toplumsal ve kültürel altyapısını hazırlayabilmektir. Gaspıralı'nın temel yaklaşımı, "Lisan-ı Umumi" adını verdiği bir dil birliğidir. Bu dönemde bu birliği sağlamaya yönelik bir çok Türkçü dergi yayımlanmaya başlanmıştır. Ruslar bu yayımların milliyetçi olduğu kadar İslâmcı yayınlar olduğunu söyleyerek engellemeye çalışmışlardır. Rus gizli polisinin raporunda, Türkçülük adı altında İslâmcılık yapıldığı ifade edilmektedir. Bu hareket içinde 1905'den sonra Tatar gazeteleri yanında Azerbaycan Türklerinin çıkardığı gazeteler, Özbeklerin çıkardığı Özelikle "Turan" ve "Buhara-ı Şerif" bunlardan bir kaçıdır. Rusya'da yaşayan Türk ve Müslüman halklar arasında bir birlik kurma düşüncesi, siyasal ortamın da uygun olmasıyla bu dönemde yeni bir ivme kazanmıştır. 15 Ağustos 1905 4 tarihinde içlerinde İsmail Gaspıralı, Ali Merdan Topçubaşı ve Yusuf Akçura gibi Türk halkalarının önde gelen aydınlarının da önderlik ettiği Rusya Müslümanları Kongresi gerçekleşmesiyle müslüman halklar arasında birliği kurma yönünde önemli bir fonksiyon üstlenmiştir. Bu yönde toplanan ilk kongre, Nijni-Novgorod'da 15-28 Ağustos tarihlerinde yaklaşık 150 delegenin katılımıyla toplanmıştır. Gaspıralı kongreye katılan liderlerden biridir ve Tatarlar bu kongrede çoğunluğu oluşturmaktadır. Kongreye Azerbaycan ve diğer Türk topluluklarından, Sibirya'dan, Türkistan'dan ve Rusya içlerinden temsilciler katılmıştır. Kongre aynı zamanda tüm Müslüman halkların haklarını da savunmaktadır. Kongrenin ilk açıklaması -Rusya'daki diğer liberal burjuvazi ile benzer olarak- Rusya'nın tüm Müslüman halklarının haklarını elde etmeye yönelik olarak oluşturulmuştur. Kongre sonunda, Rusya'daki Müslümanların tümünü içine alan bir örgüt kurulmasını kararlaştırılmış ve faaliyet alanı 18 bölgeye ayrılmış ve her birimin kendi meclislerini seçim yoluyla oluşturmaları öngörülmüştür. Merkezi asamble Bakû'de toplanırken, uygulamada bir çok yerel meclis toplanmış ancak bunlardan yalnızca Kazan Meclisi düzenli bir çalışma gösterebilmiştir. Rusya Müslümanları kongresinin ikincisi, 13-23 Ocak 1906 tarihleri arasında St.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
401 Petersburg'da yaklaşık 100 delegenin katılımıyla gerçekleşmiştir. Bu kongre, Azerbaycan ve Tatar milliyetçilerinin önderliğinde "Rusya Müslümanlarının İttifakı" olarak adlandırılmıştır. Doğrudan siyasal bir eylem niteliğindeki üçüncü Kongre Nijni-Novgorod'da ilk Duma'nın dağılmasından hemen sonra, Ağustos 1906'da toplanmıştır. Bu kongrede tartışmaların merkezini, savunuculuğunu Yusuf Akçura'nın yaptığı, İttifak'ın bir siyasal partiye dönüştürülmesi sorunu oluşturmuştur. Gaspıralı siyasal parti düşüncesine karşı çıkmış ve hareketin din ve kültür alanı ile sınırlı kalmasını savunmuştur. Ancak özellikle Rus sosyalist devrimcilerine yakın olan ve başlıca önemli grubunu Tan'cıların (bu adı Tan Yıldızı adlı yayın organından almışlardır) oluşturduğu Ayaz İshaki önderliğindeki Tatar sosyalistleri siyasal partiye, bütün sınıfların çıkarlarını savunacak bir partinin kurulmasının imkansızlığı nedeniyle tavır almışlardır. Akçura'nın savunduğu etnik ve dinsel yakınlığın bir siyasal parti kurmaya yetecek ortak noktalar olduğu düşüncesinin kabulü sonucunda aynı adı taşıyan “İttifak” adlı bir siyasal partinin kurulması karara bağlanmıştır. Rusya Müslümanlarının siyasal temsilini amaçlayan girişimler, Rusya'da yaşayan Türk halkları arasında Yüklə 2,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|