I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
tərcümə etmişdir. Ahmet Vefik Paşa daha əvvəl Yusuf Kamil Paşanın tərcümə etdiyi Fenelonun “Telemak” adlı əsərini 1880-ci ildə sadə bir dillə tərcümə edərək, əvvəlcə “Hüdavendigar” qəzetində ixtisar olunmuş variantda, sonra da eyni il kitab halında dərc etdirmişdir. (1: s.34-67) Ethem Pertev Paşa, 1865-1866-cı illərdə qələmə alaraq eyni ildə “Mecmua-i Fünun” da nəşr etdirdiyi “Baka-yi Şahsi və Neviye Hizmet Azam-ı Vazaif-ı İnsaniyyet olduğuna dair makale” adlı yazısına Russo və Lord Edvardın intihar haqqındakı iki uzun məktubunu tərcümə edərək, daxil etmişdir. Paşanın Russodan nəzmlə tərcümə etdiyi “Beka-yı Hayat” adlı tərcüməsi 1872-ci ildə “Cüzdan Məcmuəsı”ndə nəşr olunmuşdur. Bundan başqa Volterin bir münacaatını da tərcümə etmişdir. Namik Kemal Monteskyönün “Dissertation sur la des Romains” adlı əsərini “Romanın Esbab-ı İkbal ve Zevali” adı ilə tərcümə edərək, bir qismini “Mirat Mecmua”sında nəşr etdirmiş, amma bir tam şəklində çap etdirə bilməmişdir. Yenə Monteskyönün “De İ Esprit des Lois” adlı əsərini “Ruhüş-Şerayi” adı ilə tərcümə etmiş, amma bunu da dərc etdirə bilməmişdir. Rossenin fransız ixtilasına çox böyük təsir edən ”Le Contrat Social” adlı əsəri “Şerait-i İctimaiye” (300), Kondorsetin “Progres des L esprit Humain” adlı əsəri “Tarihi Terakkiyat-i Əfkar-ı Bəşər” adı ilə tərcümə etmişdir. Ayrıca tərcümələri arasında Volneyin “Les Ruines” (“Harabeler”) adlı əsərinin də olduğu qeyd edilir. İbrahim Olgun “Namik Kemal Kuşağı ve I Meşrutiyet” adlı məqaləsində Ebuziya Tevfik və Namık Kemalın çox sayda tərcümə əsərlərinin olduğunu, amma bunların böyük bir qisminin itdiyini bildirir (11: s. 16). Yahyalı K.Şükrü Fenelondan tərcümə etdiyi əsəri “Meşahir-i Kudema-yı Felasifenin Mücmelen Tercümelen Terceme-i Halleri” adı altında 1876-cı ildə nəşr etdirmişdir. Kemal Paşazadə Sait Bey Rossenin Dijon Akademiyasının hazırladığı anketdə birinciliyi alan, “Elmin inkişafının əxlaqın təmizliyinə xidmət edib-etmədiyinə dair” adlı məqaləsini tərcümə edərək, 1883-cü ildə “Fezail- i Ahlakiye ve Kemalati İlmiyye” adı ilə nəşr etdirmişdir. Ziya Paşa Rossenin “Emile ve Confessions” (itiraflar) adlı əsərini tərcümə etmişdirsə də, bunları nəşr etdirə bilməmişdir. “Emili”yə yazdığı girişi daha sonra Ebuziya Tevfik “Numune-i Edebiyat-i Osmaniye”də nəşr etdirmişdir.(9: s. 78) Qeyd etməliyik ki, Osmanlı yazıçıları Qərb romanını iki yolla tanıdırdılar. Birinci yol Fransızca və ya İngiliscə bilənlərin romanları orijinal dillərində oxumaları, ikinci yol isə tərcümələrdir. Osmanlı yazıçıları arasında xüsusilə Fransızca bilənlərin sayı olduqca çox idi. Bunların içində hətta Namık Kemal, Ziya Paşa, Ali Suavi, Samipaşazade Sezayi Fransa vətəndaşı idilər. Ahmet Mithat Əfəndi, Şemsettin Sami, Muallim Naci, Recaizade Mahmut Ekrem, Ahmet Rasim kimi yazıçılar fransızcanı Türkiyədə məktəblərdə və ya öz təşəbbüsləri ilə öyrənmişlər. Dil bilənləri nəzərə almasaq, Osmanlı cəmiyyətinin roman janrı ilə tanış olması tərcümələr yolu ilə olmuşdur (5: s. 67). Namık Kemalın başqa bir əsəri “İnkvizisiya tarixi” Çeril və Lavallinin əsərlərindən kiçik bir xülasə tərcümədir. Bu əsərdə dil bir az daha sadədir. Dövrün başqa bir əsəri “Emili” tərcümədir. Bu əsər Jan Jak Russonun əsərinin Türk dilinə tərcüməsidir. Amma bu əsər indiyə qədər tam şəkildə əldə edilməmişdir. Ziya Paşa Molyerdən tərcümə etdiyi “Tartüf” adlı əsərini qafiyəsiz və sadə bir dillə tərcümə etmişdir. Bütün bunlar ilk tərcümə nəsr nümunələri hesab olunur. Bu dövrdə tərcümə, adaptasiya və ya uyğunlaşma, ya da tam tərcümə istiqamətləri seçilmişdir. Ikinci yenilik Roman janrının ədəbiyyata daxil olması idi. Türk ədəbiyyatında romanın inkişafı qərbdə olduğu kimi, feodalizmdən kapitalizmə keçid dövründə, burjua sinfinin yaranması və inkişafı zamanında tarixi, ictimai və iqtisadiyyatın təsiri altında yavaş-yavaş inkişaf edən bir janr olaraq ortaya çıxmamışdır. Qərb romanından tərcümələr və təqlidlərlə, yəni yeniləşmənin bir parçası olaraq, meydana gəlmişdir. Şəmsəddin Sami, Namık Kemal, Ahmet Mithat kimi romanı ilk
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
455 sınaqdan keçirən türk yazıçılarının ədəbiyyat və roman ilə bağlı yazılarını oxuyan zaman görürük ki, Avropa ədəbiyyatını və romanını savadlılığın ən yüksək səviyyəsi, türk ədəbiyyatı nümunələrini isə geriliyin bir işarəsi sayırdılar.(7: s.12) Roman yazma sahəsində Tənzimat yazıçılarının ikisi (Ahmet Mithat və Namık Kemal) əsas olaraq qəbul edilir; çünki Tənzimat romanı bu iki yazıçının təsiri ilə inkişaf etmişdir. Ahmet Mithat əfəndi romanlarında xalqa bir kitabxana təqdim etməyə çalışmış və sənətə, texnikaya diqqətlə yanaşmamışdır. Onun məqsədi xalq arasında bir mütaliə mədəniyyəti formalaşdırmaq, məlumat vermək və onu maarifləndirməkdir. Namık Kemal isə daha çox ədəbi dəyər daşıyan və Ahmet Mithata görə texniki baxımdan az da olsa daha çox uğur əldə etmiş və ilk ədəbi roman olan “İntibah”ı yazmışdır. Amma unutmamalıyıq ki, “İntibah” da “Hancerli Hanım” hekayəsinin izləri vardır (7: s.30). Ahmet Mithat ədəbiyyat və incəsənət ilə cəmiyyəti təlimləndirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur. Bu məqsədlə Aleksandr Düma, Paul de Kokun əsərlərini tərcümə edən Ahmet Mithat əfəndi “əcnəbi romanlardan yararlanmaqla, birlikdə onları öz mentalitetinə uyğunlaşdırmağa da çalışırdı. Ahmet Mithat Əfəndi romanla bağlı “Haydut Montari” adlı əsərinin müqəddiməsində bu sözləri deyir: “Biz gah Aleksandr Dümaya, gah oğluna, gah Paul de Koka çatana qədər bir çox Avropalı yazıçının əsərlərini gah tərcümə, gah da uyğunlaşdıraraq romanı əfəndilərimizə bir qədər bəyəndirmişik” . Ahmet Mithat Əfəndinin Qərbə olan münasibəti romanlarında da əks olunmuşdur. Qəhrəmanları türk olan romanları (Parisde bir türk, Mesail-i Muğlaka, Demir bey) ilə bərabər mövzusu, qəhrəmanları və məkanı ilə birlikdə tərcümə təəsüratı bağışlayan romanları da (“Diplomalı qız”, “Haydut Montari”, “Cellat”, “Altın Aşıkları”) mövcuddur. Yazıçı, qərb ədəbiyyatına və xüsusilə romanına olan marağını “Monte Kristo”nu xatırladan “Hasan Mellah”ın ön sözündə belə dilə gətirir: “Hasan Mellah” yaxud “Sır içində Esrar” sərlövhəli hekayəni qələmə aldım. Tərcümə deyildir, hətta təqlid belə deyil. Əsərin Aleksandr Dümanın əsrinə nisbətlə mində bir dərəcəsini də tapa bilməyəcəksiz”(366). Tənzimat dövrü yazıçıları qərb ədəbiyyat nümunələri, xüsusilə fransız ədəbiyyatı yazıçılarından çox təsirlənmişlər. Bunun nəticəsində Rodos adasında sürgündə yaşayarkən Ahmet Mithat əfəndidə roman yazma həvəsi yaranmışdır. “Hasan Mellah”, “Hüseyn Fellah”, “Dünyaya ikinci gəliş”, “ Felatun beyle Rakım efendi” bu illərin məhsuludur. Bu dövrdə qərb ədəbiyyatından osmanlı ədəbiyyatına bir çox yenilikər daxil oldu. Avropada elm texnikanın inkişafı və bunun nəticəsində yaranan yeni texniki məhsullar romanlarda da görünməyə başladı. Əhməd Mithatın “Hayret”də Avropadan gələn alət və əşyalara tez-tez rast gəlinir. Xüsusilə teleqraf ən çox istifadə olunanlardan biridir. Bir xəbərləşmə aləti olan teleqraf roman qəhrəmanlarının həyatını asanlaşdırması baxımından ön plana çıxır. “Hayret”də Neapol xalqı Misyö Sarpsonun harda olduğuna aid xəbərləri Neapol teleqraf mərkəzindən gözləyirlər. Parisdə bir türk adlı romanda teleskop, durbin və fotoaparat diqqəti cəlb edir. Nasuh, Marsilyada şəhərin hər tərəfini əzbərləmək üçün bütün alətləri istifadə edir. Kitabxanalar və kitab Avropa mədəniyyətinin ayrılmaz hissələri idi. bu özünü osmanlı romanlarında da göstərirdi. Ahmet Mithatın “Acayib-i alem” əsərində Avropadakı bir kitabxana təsvir olunub. Ahmet Mithatın “Karnaval” adlı romanında şəxsi kiçik kitabxanalarla nəhəng dövlət kitabxanaları qarşılaşdırılır. Şahnaz xanımın müəlliməsi Madam Mirsakın kitabxanası olduqca zəngindir (5: s.140). Amma Şahnaz xanım müəllimənin ona tapşırdığı dərslərə maraq göstərməzdi. Ancaq onun kitabxanasına gizlicə girər ordan roman kitablarını oğurlayıb, gecə oxuyardı. Recaizade Mahmut Ekremin“Araba Sevdası”nda Bəhruz Bəy Pəriveşə yazacağı məktub üçün kitabxanadakı bir çox kitabı nəzərdən keçirir. Bəhruz bəykitabxanadan iki kitab götürür. Müraciət etdiyi kitablar rarsında Jan Jak Russonun müəllifi olduğu kitabın da adı çəkilir . Bəhruz bəyin öz kitabxanası Avropa sayağıdır. Bəhruz bəy öz kitabxanasına köhnə kitabları yaraşdırmadığından bu kitabları xidmətçilərin mərtəbəsinə qarma-qarışıq şəkildə atmışdır . Səyahət və əyləncə məkanları qərbdən gələn başqa bir ənənə idi. bu ənənə osmanlı romanlarına da keçmişdir. “Araba sevdası”nda Bəhruz bəy, Misyö Piyer ilə qumar oynayır. Hər an Periveşi düşündüyü üçün oyuna uyğunlaşa bilmir”.(8: s. 54)
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
456 Namık Kemalın “İntibah”əsərinda isə Əli bəy Mehpeykerin tələsinə düşdükdən və Dilaşubla başına gələnlərdən sonra kiçik içkili məclislərə davam etməyə başlayır. “Əli bəy o qədər pis vəziyyətə düşmüşdü ki, artıq əyləncə məkanlarının sahiblərini aldadır, qumar stolundan pul da oğurlayırdı. Dostunun ona nəsihət verməsini belə ələ salır və heç kimin sözünü ciddi qəbul etmirdi. Nabızadə Nazım “Zəhra” romanındakı Subhi də əyləncə həyatına elə alışır, gününü şənliklərdə, teatrlarda keçirir. Bəzən fransız teatrlarına, bəzən Verdiyə, təpəbaşına, Kristala, bəzən də qarşısına çıxan hər hansı konsertə gedirdi. Tənzimat dövrü romanlarında İstanbulun əyləncə həyatı olduqca ətraflı şəkildə təsvir olunmuşdur. Bu baxımdan, xüsusilə Beyoğlu Avropa şəhərlərindən geri qalmır (9: s.168). Qadınlı, kişili, rəqsli, əyləncəli, karnavallı, qumarxanalı və başqa dövrün əyləncə dünyasına hakim olur. Tənzimat dövrü romanların həm mövzular baxımından həm də romanlar forma, dil , Üslub baxımından avropadan təsirlənmişlər. Üçüncü hədəf mətbuat idi. Bu dövrdə Osmanlı ədəbiyyatına daxil olan yeni janrların içərisində digərləri ilə müqayisədə mətbuatın əhəmiyyəti daha böyükdür. Çünki məqalə, lətifə, xəbər, müsahibə, xatirə, elan, tədqiqat və başqa janrıların yaranmasında və inkişafında qəzetin payı çoxdur. İlk Osmanlı qəzeti olaraq qəbul olunan “Takvim-i vekayi” 1831-ci ildə nəşr olunmağa başlamışdır. Amma Osmanlı torpaqlarında daha əvvəllər bəzi bülleten və qəzetlər diqqət çəkməkdədir. “Tərcüman-ı Əhval”ın ilk sayında çıxan “Mukaddime” (22 oktyabr 1860) üzərində ən çox müzakirələr aparılan yazılardandır. Çünki ilk müstəqil qəzetin ilk yazısıdır. Bu yazıda Şinasi xalqın düşünmə və yazma ilə yanaşı xəbər alma azadlığını vurğulayır. Daha əvvəllər bu mövzuda Osmanlı sosial həyatında hər hansı bir cəhdin olmadığını vurğulayır. Mədəni və sivil millətlərin düşüncə və siyasi azadlığına sahib olduğunu, onların da bu qəzet ilə ilk addımı atdığını dilə gətirir. Bu yazının sonunda isə xalqın asanlıqla oxuyub anlaya biləcəyi bir “qəzet dili”nin olmasını məsləhət görür. Qısa, amma məzmun olaraq bir xeyli dolğun olan bu məqalə, Şinasinin ilk nəsr nümunələrindəndir. Tənzimatdan sonra türk ədəbiyyatçıları arasında Şinasidən sonra əsl mənada tənqid nümunələri yazan Namik Kemaldır. Onun yeni türk ədəbiyyatının bir növ bəyannaməsi kimi qəbul edilən “Lisan-ı Osmaninin edebiyatı hakkında bazı mülahazatı şamildir” adlı məqaləsindən başlayaraq “Bahar-ı Daniş” müqəddiməsi, “İntibah” romanının müqəddiməsi, “Tahrib-i Harabat ve Takib” traktatı(risalə), “İrfan paşaya məktub”, “Mes Prisons muahezenamesi”, “Talim-i edebiyat üzerine bir risale” ilə “Celal mukaddimesi”ndə dağınıq halda da olsa tənqidi fikirlərin bir çoxuna rast gəlinməkdədir.(2: s.89-102) Adı çəkilən bütün bu müqəddimə, risalə və məqalələrdə Namık Kemal bir yandan divan ədəbiyyatını tənqid edir, digər yandan da yeni meydana çıxan ədəbiyyatı və yeni bəzi ədəbi janrları müdafiə edir. Osmanlı mətbuatının yaradıcılarından biri də Ziya paşadır. Onun “Muhbir” və “Hürriyət” qəzetlərində çap etdirdiyi məqalələr o dövrdə həm məqalə janrını formalaşdırıb inkişaf etdirdi, həm də insanlara cəmiyyətə tənqidi tərəfdən baxmağı aşıladı. “Veraset Məktubları” məqaləsi Hürriyət qəzetində çap olunmuşdu. Bu məqalə öz dövrü üçün tənqidin ən gözəl nümunəsi və Ziya paşanın Bab-ı Aliye endirdiyi ən böyük zərbələrdən idi. Ziya paşanın hadisələri və əhalinin vəziyyətini izah etmə tərzi nə qədər yenilikçilik kimi qiymətləndirildisə də, Tanpınar burada “şantaj kokusu aldığını” qeyd edir. Qəzetlərlə birgə Osmanlının tanış olduğu başqa bir nəsr nümunəsi yumoristik mətnlərdir. Teodor Kasab efendi tərəfindən 1869-cu ildə nəºr olunan “Diyojen”, türk mətbuat tarixində ilk müstəqil yumor qəzeti hesab olunurdu. Həftəlik olaraq çıxan və Namik Kemalnın yazılarının dərc olunduğu bu qəzet məsələni zarafatla, yumoristik üslubla oxucuya çatdırırdı (12). Nəticə: Beləliklə, Tənzimat dövründə ədəbiyyatın qarşısına qoyulan hədəflər arasında yer alan qərbsayağı bir ədəbiyyat yaratmaq tapşırığının nəticəsi kimi yeni nəsr növləri yarandı. Bu nəsr növləri- daha əvvəl olmayan- romanlar, hekayələr, tərcümələr, məqalələr, tənqidlər idi. Hədəfin nəticəsi kimi Namiq Kamalın, Əhməd Mithatın romanları, qərb ədəbiyyatından olunan tərcümələr, dövrün romanları haqqında qəzetlərdə çap olunan tənqidlər göstərilə bilər.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
457
QAYNAQLAR 1. Agah Levend Sırrı; Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1960. 2. Belkis Ulusoy Nalcıoğlu. Tanzimat dönemi türk gazeteciliği ve türk basınının ilkleri. s- 253-267. Journals.manas.edu.kg/ mjsr/oldarchives/vol07_issue14_2005/ 453. pdf 3. Bernard Lewis. Modern türkiyenin doğuşu .tercüme edən Metin Kıratlı. Ankara : türk tarih kurumu,1991, 46 s. 4. Ismail habib sevük. Avrupa edebiyatı ve Biz.istanbul. remzi kitab evi. 1939.s. 5. Leyla Karahan. Namik Kamalın türkcesinin sadeleşmesi hakkındakı düşünceleri. Gazi eğitim fakültesi dergisi, C. 15, N_ 1, s.9. 6. Mehmet Aktel. Tanzimat fermanının toplumsal yansıması// Iktisadi ve idari bilimler fakültesi dergisi. 1998, s. 177-184. 7. Orhan Okay. Batı medeniyyeti karşısında Ahmet Mithat efendi.istanbul. dergah yayınları, 2008, 488 s. 8. Ömer Tuğrul Kara. Toplumsal olayların etkisiyle gelişen üç büyük akımın türk ve dünya edebiyatında izleri. The black sea journal of social sciences. N-2, 2010, s. 73-96. 9. Robert Finn. Türk romanı (ilk dönem 1879-1900) İstanbul. Bilgi yayınevi. 2005, s, 246 10. Saadettin Yıldız. Tanzimat dönemi edebiyyatı// Nobel yayın, 2006, s. 258. Internet resursları 11.
Betül sezgin. Tanzimat döneminde tiyatro sanatının gelişimi üzerine bir incelemehttp://mimesis-dergi.org/2011/01/tanzimat-doneminde-tiyatro-sanatinin-gelisimi/ 12. Özge Başak Kazıcı, Güneş Sezen, Betül Havva Yılmaz. Tanzimat devri türk tiyatrosu. http://www.ege-edebiyat.org/docs/499.pdf 20 s.
Ülviyyə Səmədova AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu Kiçik elmi işçi yuliya.alimova.89@mail.ru
TÜRKİYƏNİN “SİS ŞAİRİ” TOFİQ FİKRƏTİN HÜSEYN CAVİDİN DÜNYAGÖRÜŞÜNÜN FORMALAŞMASINDA ROLU Yüzilliklər tariхinə malik Türkiyə türk ədəbiyyatı zəngin ənənələr zəminində inkişaf еtmiş, dünya ədəbi-bədii fikrinin fоrmalaşmasında mühüm rоl оynamışdır. Türkiyə türk ədəbiyyatının ən məhsuldar, lakin məhsuldar оlduğu qədər də ziddiyyətli və çətin dövrü ХIХ-ХХ əsrlər оlmuşdur. ХIХ əsrin sоnu və ХХ əsrin əvvəllərində Türkiyə böhranlı dövrünü yaşayırdı. Artıq Оsmanlı impеriyası həm хarici, həm də daхili müqavimətlə üz-üzə dayanmışdı. Əgər daхili qüvvələr Türkiyədə yеni hakimiyyət, yеni iqtisadi və ictimai-siyasi prоsеslərin tətbiqini arzu еdirdilərsə, хarici qüvvələr bu ölkəni хəritədən silmək, ayrı-ayrı dövlətlərin ərazi subyеktlərinə çеvirmək istəyirdilər. Bu dövrdə Sultan II Əbdülhəmidin otuz ildən artıq sürən istibdad rejimi-«zülm dövrü» hökm sürürdü. «Zülm» rejimi ölkənin iqtisadi-siyasi həyatına böyük zərbələr vursa da? mütərəqqi qüvvələrin inkişafının qarşısını ala bilmədi, II Əbdülhəmidin despotik rejimini konstitusiyalı quruluşla əvəz etmək istəyən «Gənc türklər» hərəkatı başlandı. 1889-cu ildə “Gənc türklər” “İttihad və tərəqqi” adlanan inqilabi-siyasi təşkilatın əsasını qoydu. XX əsrin əvvəllərində imperiyanın ayrı- ayrı vilayətlərində olan üsyanlar Türkiyədə inqilabi şəraitin yaranmasına səbəb oldu. 1908-ci ildə Gənc türklər inqilabı sultan II Əbdülhəmidi konstitusiyanı bərpa etməyə məcbur etdi. 1908-ci ilin I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
458 aprelindən isə II Əbdülhəmid taxtdan salınaraq qardaşı V Mehmed Rəşad sultan elan edildi. Əslində isə on il ərzində (1908-1918) hakimiyyət gənc türklərin “İttihad və tərəqqi” partiyasının əlində oldu. “Osmanlı imperiyasında 1839-cu ildən XIX əsrin 70-ci illərinin əvvəlinə qədər keçirilmiş, Rəşid paşanın tərtib etdiyi “Gülxanə xətt-i şərifinin” elan olunması ilə başlanan (1839, 3 noyabr) və Əli paşanın tərtib etdiyi “Xətt-i hümayun” (1856, 18 fevral) əsasında davam etdirilən islahatlar dövrünə Türkiyə tarixində “Tənzimat dövrü deyilir”. (1,251) Tənzimat ədəbiyyatı da məhz bu ictimai-siyasi hərakatın nəticəsi kimi meydana gəlmiş ədəbi cərəyandır. Əslində Tənzimat ədəbiyyatına yeniliklər, yəni Avropalaşma ədəbiyyatı da demək olar. Tənzimat dövründə insan şəxsiyyətinə, real həyata meyl göstərən yazıçılar yetişdi. Qərb, xüsusən, fransız ədəbiyyatına maraq artdı, yeni janrlar-dram, novella, roman və s. yarandı. İbrahim Şinasi, Namiq Kamal, Şəmsəddin Sami, Əhməd Midhət tənzimat dövrü ədəbiyyatının tanınmış simalarıdır. Əbdülhaq Hamid Tarhan, Rəcaizadə Əkrəm, Rza Tofiq və b. şeirlərində insanın mənəvi gözəlliklərini tərənnüm etmişlər. 1895-ci ildə Türkiyə türk ədəbiyyatının həyatında yеni dövrün – ''Sərvəti-fünun'' mərhələsinin başlanğıcı qоyulur. ''Sərvəti-fünun'' ədəbiyyatının qaynağı ХIХ əsrin ikinci yarısında fоrmalaşan fransız ədəbiyyatı оlmuşdur. Bu dövrdən sоnra? türklərin təbirincə dеsək, Türkiyə türk ədəbiyyatında ''yеni və böyük bir Batılaşma mərhələsi'' başlanmışdır. Gənc ədəbiyyatçılar tərəfindən yaradılmış bu ədəbi hərəkat üslub və şəkil baхımından fransız rеalistlərinin yоlu ilə gеtməklə yanaşı, digər tərəfdən ''yеrli və ictimai bir rоmantizmin'' təsirindən də kənarda dayanmırdı. Bu ədəbi hərəkatda fransız ədəbi təsiri güclü оlduğundan fransız rеalistlərinin ''sənət üçün sənət'' mеylli ədəbiyyat cərəyanı mеydana gəldi. ''Sərvəti-fünun''çular Şərq ədəbiyyatından çох, Qərb ədəbiyyatını tanıyır, оnu önə çəkir, hətta bеlə münasibətləri ilə iftiхar hissi kеçirirdilər. Yеni ədəbi hərəkat tərəfdarları Qərb nəzm şəkillərini Türkiyə ədəbiyyatına gətirir, hеkayə və rоman janrına Avrоpa hеkayə və rоman anlayışları səviyyəsindən yanaşırdılar. Türk ədəbiyyatında “Sərvəti-fünun və ya ədəbiyyatı-cədidə” adlanan cərəyanın banisi olan Tofiq Fikrət türk şeirinə məzmun və formaca yeniliklər gətirmiş, ilk dəfə “sənət həyat üçündür” prinsipini həm əməldə, həm də nəzəriyyədə tətbiq etmişdir. Tofiq Fikrət (1867-1915) 1888-ci ildə Qalatasaray liseyini bitirmiş, bir müddət Xarici İşlər Nazirliyində işləmiş, 1894-1915-ci illərdə türk dili və ədəbiyyatından dərs demişdir. T.Fikrət yaradıcılığının ilk dövrü 1888-1896-cı illəri əhatə еdir. Bu illərdə yazdığı əksər şеirlərində divan ədəbiyyatı ilə avrоpayönlü ədəbiyyatın paralеlliyi özünü göstərir, еyni zamanda Əbdülhəmid rеjiminə rəğbət müşahidə оlunurdu. T.Fikrət yaradıcılığının birinci mərhələsində nəzirəçiliyə, təmtəraqlı ifadələrə aludəçilik хüsusi yеr tuturdu. Оnun yaradıcılığının ''Sərvəti-fünun'' dövrü 1896-1901-ci illəri əhatə еdir. Bu dövr idеya və əqidə mübarizələri dövrü şəklində хaraktеrizə оlunur. Daha dоğrusu, köhnə ədəbiyyata qarşı mübarizə, istibdadın dağılması, II Əbdülhəmid rеjimini yıхmaq cəhdi və оna nifrət hissi bu dövrün əsas səciyyəsini təşkil еdirdi. Bu dövrə aid şeirlərini və ədəbiyyatın ictimai roluna dair məqalələrini redaktoru olduğu “Sərvəti fünun” jurnalında dərc etdirmişdir. İnqilabi ruhlu şeirlərində zülm, istibdad və dini fanatizmi qətiyyətlə qamçılamış, humanizm və azadlıq ideyalarını, xalqlar dostluğunu tərənnüm etmişdir. Tofiq Fikrətin yaradıcılığının sonrakı dövrü 1901-ci ildən başlayır və şair bu dövrdən başlayaraq, “cəmiyyət üçün sənət” anlayışını irəli sürərək, ictimai mövzulara yönəlmişdir. Ona görə dünyada ən əhəmiyyətli varlıq insandır. Şair onların azadlıqlarını və haqqlarını müdafiə etmişdir. Lakin şairin fikrincə, müharibələrin qaynaqlanmasına səbəb dinlərdir. Buna görə də o, dinlərə ayrılıq mənbəyi kimi baxmışdır. Ölkənin gələcəyinə gəldikdə isə, şair bunu gənclikdə görürdü. Buna görə də o, uşaqlara böyük sevgi və səmimiyyətlə yanaşmış, ilk dəfə uşaqlar üçün şeirlər yazmışdır. 1902-ci ildə yazdığı “Sis” şeiri onun yaradıcılığının şah əsəri sayılır. Əgər Ə.Hamid “Məqbər” poemasına görə “Məqbər şairi”, M.Şəhriyar “Heydərbabaya salam” şeirinə görə “Heydərbaba şairi” adlandırılmışsa, Tofiq Fikrət də “Sis” şeirinə görə “Sis şairi” adlandırılmışdır. Şеirin maraqlı bir məzmunu vardır. Şеirdəki təsvirdə İstanbul dəhşətli, darıхdırıcı bir duman qatında göstərilir. Zülmət rəmzi kimi təsvir оlunan duman İstanbulun zülm altında inildəməsinə işarədir. Müəllif İstanbulun timsalında bu vəziyyəti bütün Оsmanlıya şamil еdir:
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
Yüklə 2,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|