I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ya rast gəlinmir, ya da dövrü tərif edən bu yazılarda məcburiyyət hissi və könülsüzlük açıq-aydın hiss olunur. Bu halı düzgün qiymətləndirən akademik İsa Həbibbəyli belə yazırdı: “Ədib illər uzunu uğrunda çarpışdığı amallara heç olmasa sovet dövründə çatmağa can atmışdır. Lakin... ictimai-ədəbi mühitdə biganəliyin, laqeydliyin, tənhalığın burulğanına düşmüşdür.” (3, 359) M.İbrahimov isə C.Məmmədquluzadənin sovet dövrü ictimai və ədəbi-bədii fəaliyyətinə yüksək qiymət verir, ictimai fəaliyyət və sənətini şüurlu surətdə “zəhmətkeş xalqa, əməkçi bəşəriyyətə verdiyini” nəzərə çatdırır. Göründüyü kimi, M.İbrahimov C.Məmmədquluzadə yaradıcılığının və ictimai fəaliyyətinin sovet dövrünü təhlil edərkən bu dövrün ideoloji qadağaları şəraitində “məsələləri bütün açıqlığı ilə təhlildən keçirə bilməmişdir.” (3, 359) Lakin bütün bunlara baxmayaraq C.Məmmədquluzadənin yazıçı və jurnalist kimi möhtəşəm obrazını canlandıra bilmişdir.
“Böyük demokrat”ın doqquzuncu bölməsi “C.Məmmədquluzadənin yaradıcılıq xüsusiyyətləri haqqında” və onuncu bölməsi isə “Bəzi yekunlar” adlanır. Hər iki bölümdə C.Məmmədquluzadəyə məxsus o keyfiyyətlərdən danışılır ki, bu məsələlər bu və ya digər dərəcədə əvvəlki səkkiz bölümdə təhlil olunmuşdur. Ancaq həmin məsələlər bu hissələrdə təkrar yox, ümumiləşmə səciyyəsindədir. Məsələn, C.Məmmədquluzadənin yaradıcılıq xüsusiyyətlərindən danışarkən varlığa realist münasibət, xəlqilik, sənətdə realizmin təzahürü, dil, millilik və bu kimi digər məsələlər ümumiləşdirilərək təhlil süzgəcindən keçirilir. “Bəzi yekunlar” bölümündə M.İbrahimov C.Məmmədquluzadə yaradıcılığı ilə əlaqədar gəldiyi nəticələri sadalayır. Dörd hissədən ibarət olan bu bölmədə isə C.Məmmədquluzadə böyük yazıçı, ölməz jurnalist, ictimai xadim, müəllim, alovlu vətənpərvər kimi dəyərləndirilir.
ƏDƏBIYYAT 1. Mir Cəlal. Azərbaycanda ədəbi məktəblər (1905-1917). Bakı: Ziya-Nurlan, 2004. 2. Mir Cəlal. Hüseynov F. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: Maarif, 1982. 3. Həbibbəyli İ. Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri (təkmilləşdirilmiş ikinci nəşri). Naxçıvan: Əcəmi, 2009. 4. Həbibbəyli İ. Nuhçıxandan-Naxçıvana. Bakı: Elm-təhsil, 2015. 5. Hüseynov F. Molla Nəsrəddin və mollanəsrəddinçilər. Bakı: Yazıçı, 1986 6. Hüseynzadə Ə. Türk dilinin vəzifeyi-mədəniyyət / Füyuzat, 10 fevral, 1907, №9 7. Hacıyev C.X. Molla Nəsrəddin. Bakı: Bilik cəmiyyəti, 1956 8. Məmməd C.C. Cəlil Məmmədquluzadə. Bakı: Azərnəşr, 1966 9. Məmmədov M. Cəlil Məmmədquluzadənin bədii nəsri. Bakı: Azərb. SSR EA nəşriyyatı, 1963 10.
Məmmədov X. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: CBC nəşriyyatı, 2006 11.
Mirəhmədov Ə. Azərbaycan Molla Nəsrəddini. Bakı: Yazıçı, 1980 12.
Məmmədov X. "Əkinçi"dən "Molla Nəsrəddin"ə qədər. Bakı: Yazıçı, 1987 13.
Məmmədquluzadə C. Əsərləri (4 cilddə). IV cild. Bakı: Öndər, 2004 14.
İbrahimov M. Əsərləri (10 cilddə). IX c. Bakı: Yazıçı, 1982 15.
İbrahimov M. Ana dili – hikmət xəzinəsi. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1991 16.
Qarayev Y. Meyar-şəxsiyyətdir. Bakı: Yazıçı, 1988 17.
Şərif Ə. “Molla Nəsrəddin” necə yarandı. Bakı: Yazıçı, 1986 18.
Zamanov A. Əməl dostları. Bakı: Yazıçı, 1986 I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
449
Ulker Bakhshiyeva, ASPU - doctoral student Jalil Mammadguluzadeh’s creativity, as an example of national ideology and a new type realist school in M.Ibrahimov’s scientific researches (Summary)
In this article academician M.Ibrahimov’s investigations related to Jalil Mammadguluzade are analyzed. It is known that Jalil Mammadguluzade had great constributions in the formation of national ideology of Azerbaijan literature of the 20 th century and the development of a new type realistic literature. M.Ibrahimov had investigated these features in his work “Boyuk Demokrat” (“Big Democrat”) which he dedicated to Jalil Mammadguluzade in a special way. In this article M.Ibrahimov’s attitude to Jalil Mammadguluzadeh as a writer and a journalist is analyzed. J.Mammadguluzadeh’s services are estimated in our literature. Key words: M.Ibrahimov, J.Mammadguluzade, “Molla Nasraddin”, realist literature, national press
Talat Özer talat_ozer@hotmail.com
ŞAHISLARA TELMİH Giriş Türkmen Edebiyatının en önemli sanatçılarından biri olan Mahtumkulu Firaki yalnızca yaşadığı dönemin ve yaşadığı zamanın sanatçısı değil; topyekûn tüm Türk dünyasının önem arz eden sesini bulunduğu dönemden öteye taşıyan güçlü bir mütefekkir ve şairidir. Mahtumkulu Firaki’nin yaşadığı dönem hakkında çeşitli rivayetlere rastlamak mümkündür. Türkmen Edebiyatının güçlü sesi ve manevi lideri olan Mahtumkulu’nun Yaşadığı dönem çeşitli edebiyat tarihçilerin eserlerde 1733-1779 yılları olarak geçmektedir. (Söylemez: 2011) Kesin olarak bilinmeyen doğum ve ölüm tarihleri 18. Yy da 30- 80 yılları arasında yaşamıştır denilerek sınırlandırılabilir. (CAFEROĞLU : 1983) Şiirlerinde Mahtumkulu’nun yanı sıra k Piragi(Firagi, Firaki) gibi mahlasları da kullanmıştır. Mahtumkulu Doğu Türkçesinin yanında Arapça, Farsça dillerini bilir. Zamana adını yazdıran ve ölümünden sonra adı yaşayan şairler sanatkârlık yolunda birçok kişiyi kendisine açar ibare olarak görür. Mahtumkulu Nizami, Fuzuli, Sadi-i Şirazi, Ali Şir Nevai gibi klasik şairler okumuş, bununla beraber kendisinden öncekiler gibi klasik Türk edebiyatı diliyle değil, genel manada canlı ve sade bir üslupla Türkmen şivesiyle şiirler yazmıştır. (KAHRAMAN: 2003, s.393- 394.) Canlı bir dile sahip olan Mahtumkulu’nun şiirlerinde “Dini-Tasavvufi Tarihi-Efsanevi Şahıslara “ göre telmihlere rastlamak mümkündür. Bu telmihler şairin dilsel gücünü ve derinliğini sağlamak amacıyla birçok bilgiyi hatırlık mazmunlarla okuyucunun zihninde hikemîlik oluşturmuştur. Edebiyatımızda yazılan eserlerde Peygamber isimlerine ve kıssalardan telmihlere rastlamak mümkündür.
1.
İnsanlık tarihinin ilk cinayeti olan Kabil’in Habil’i öldürmesi olayına “Mahtumkulu Divanın ”da rastlamak mümkündür. Bu olay babasının bir sorusuna cevap arayışıyla doğduğu bilinmektedir. Babası Azadi’nin sorusuna cevap olarak cumartesi demesi iştihamın çözümü olurken aynı zamanda iyi bir telmih oluşturur. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
450 Hâzır eyesi Düldülün, Bilir misin, kimdir, bilin, Kaysı gün Kâbil Hâbilin, Öldürüp, kanını içti.
Hâzır eyesi Düldülün, Melek feriştedir, bilin. Şenbe gün Kâbil Hâbilin, Öldürüp, kanını içti. (s. 528)
Yukardaki mısralardanda anlaşılacağı için sorulan suale cevap verilmiştir. Mısralarda Hâbil ile Kâbil ile birlikte Düldül de bir telmihtir. Düldül’ün adı da eserde telmih olarak geçmektedir mısralarda anlatıldığı gibi şenbe(Cumartesi) günü Habil’in öldürüldüğünü ve kanının Kâbil tarafından içildiği söylenmiştir. 2. Hoca Ahmet Yesevi Mahtumkulu’nun şiirinde Ehl-i sünnet akîdesini yaymak ve yerleştirmek gayesinde olan ve tekke tasavvuf edebiyatının kurucusu sayılan Hoca Ahmet Yesevi’ye de telmih bulunmaktadır. Mahtumkulu’nun şiir dünyasında yer alan hoca Ahmet Yesevi’nin şiirlerine yansıyışı Yesevi’ye duyulan büyük sevgi ve saygıyı gözler önüne sermektedir. Divanı’nda şu dörtlüğe rastlanılır. Hazret Ali etgeç âleme da’vi, Kaftan kaba düştü hazretin çavı Ya, iklim eyesi Ahmet Yesevî Benim sahip-cemâlimi gördün mü? (s. 39) Şiirde hoca Ahmet Yesevi’ye övgü dolu bir telmih vardır iklim aynı zamanda mekânsal ve zamansal unsur olan eye ile birleştirilmiştir. Bu da Yesevi’nin müritlerinin islamı anlatmak amacıyla dört bir yana yayılmasına bir atıf bir övgüdür. İklim ifadesiyle yerin mekanın sahibi olarak hitapta bulunur. Bu söylem beşeri bir söylemdir ve yetiştirdiği müritlerinin sayısını ve çokluğunu hatırlatmak amacıyla ifadelendirlmiştir. 3. Kârun Peygamber telmihlerini anlamada en önemli kaynak şüphesiz Kur’an-ı Kerim’dir. Kuran’ı Kerim’dir. Hz. Musa’nın kavminden olan Karun azgınlığa ve bencilliğe düşüp böbürlenmiştir. Karun ise ayetlerde şu şekilde anılmaktadır. Allah tarafından ona verilen akıl, ilim ve bunca hazineyi kendine mal ederek kendindeki bilgi ve ilimden verildiği yanılgısına kapılır.( Kasas 28/78) Allah’ın ona verdiklerinden o başkalarına vermez, cimrilik eder, yeryüzünde böbürlenir. Neticede kendisi ve sarayı Allah tarafından yerin dibine girer. (Kasas 28/ 81). Hz. Musa kendisine mucize getirdiği halde, o yeryüzünde büyüklük taslar ve Allah da onu helak eder. (Ankebût 29/39.) Allah tarafından Hz. Musa aracılığıyla açıkça mucize gönderilen Karun, Firavun ve Haman onun çok yalancı bir sihirbaz olduğunu söylerler (Mu’min 40/24.) Leyla için cebr ettin Mecnûna, Zâlim insaf eyle bu nâ-hâk hûna, Günde kırk at bezep berdin Karûna, İsâ midâr verdin yeke hâr bile (s. 49) Mısralarda anlatılmak istenen şu şekildedir “leyla için ne zulüm ettin Mecnun’a. Zalim, bu haksız öç almaya insaf et. Karun’a günde kırk at süsleyip verdin, İsa’ya ise yalnızca eşek ile sabır verdin.” Eserde yukardaki ayetlerde açıklandığı gibi Karun’un hazinesinin çokluğu ve kimseyle paylaşmaması cimriliği vurgulanırken Hz. İsa Peygamberin ise Rabbimin nasip ettiği bineğe sahipliğine şükrettiği vurgulanmıştır. Mısralarda kalıplaşmış aşık mazmunlarından olan “ Leyla ve Mecnuna , Hz. İsa’ya ve Karun’a telmihte bulunulmuştur. Küçücük bir dörtlüğüm içerisine sığdırılan üç telmih şairin derin bilgisinin olduğunun göstergesidir. 4. Züleyha Hz. Yusuf kıssasında Mısır azizinin karısı olarak geçen Züleyha Hz. Yusuf’tan murat almak istemektedir. Türk Mesnevilerine de konu olan Bu olay Kur’an-ı ı Kerim’de ayette şu şekildedir. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
451 “Züleyha, Hz. Yusuf’un güzelliğine dayanamayıp ondan murat almak ister, sonrasında eşi ile karşılaşınca Hz. Yusuf’un kendisine saldırdığını ileri sürer. Öbür yandan şehrin kadınlarına azizin karısı, kölesinden murat alması dedikodusu intikal edince, Züleyha’da kendini haklı çıkarmak istermişçesine, şehrin kadınlarının ellerine bıçak, önlerine de meyve koyar ve kadınlar meyveleri soyduğu esnada Hz. Yusuf’a kadınların karşısına çıkmasını söyler ve kadınlar Hz. Yusuf’un güzelliği karşısında şaşırır, ellerini keserler. Züleyha da “ “işte” dedi, "bu gördüğünüz, beni hakkında kınadığınız (gençtir). Yemin ederim ki, ben bunun nefsinden yararlanmak istedim de o, namuslu davrandı. Yine yemin ederim ki, emrimi yerine getirmezse, muhakkak zindana atılacak ve kesinlikle zelillerden olacaktır” (Yûsuf 12/ 32) Kızıl desem kızıl, al desem alsın, Hindistan’da şeker, Bulgarda balsın Aşk bilen açılan bir taze gülsün. Yusuf Züleyhânın tayı güzel sen. (s. 15) “Kızıl desem kızıl, al desem alsın, Hindistan’da şeker, Bulgar’da balsın, aşk ile açılan taze gülsün, Yusuf Züleyha’nın benzeri gibi güzelsin.” Dörtlükte anlatılmak istenilen Yusuf ve Züleyha’nın güzelliğine telmihtir. Bu telmihler benzetmeler yoluyla sağlanmıştır. 5. Hacı Bektâş-I Velî Şair, şiirinde, pek çok büyük zattan yardım ister ve bu zatlardan birisi de Bektaşi tarikatının kurucusu Hacı Bektâş-ı Velî’dir. Hacı Bektaş, Abdülkâdir, Hoca Ahmet, İmam Rızadır, Feridûn bir evliyâdır, Barından himmet islerin. (s. 301) Dörtlüğün manası şu şekildedir Hacı Bektaş, Abdülkâdir, Hoca Ahmet, İmam Rızadır, Feridun bir evliyadır, hepsinden yardım isterim. Anılan adlar ile Mahtumkulu yine birçok alime zata evliyaya telmihte bulunmuştur. 6. Leyla ve Mecnun Leyla ile Mecnun Doğu edebiyatında aşk ve ızdıraba yönelik güçlü bir telmihtir. Mahtumkulu eserinde leyla ve mecnuna aşk ile bir telmihte bulunmuştur dörtlük şu şekildedir. Mahtumkulu gerek manevi gerekse maddi sevgisini aktarırken Mecnun’un sevdasına hatırlatma yapar. Mahtumkulu, düştüğü müşkülü anlatırken, Mecnun gibi aşık, Leyla gibi yanan olduğunu ifade eder. Leyla için cebr ettin Mecnûna, Zâlim insaf eyle bu nâ-hâk hûna, Günde kırk at bezep berdin Karûna, İsâ midâr verdin yeke hâr bile. (s. 49) Mısralarda aşkı ve sevgiyi dillendirirken aşkın zorluğunu Leyla ve Mecnun ile ifadelendirmiş aşkın yakıcılığını bu efsanevi kahramanlar üzerinden telmihlemiştir. 7. Ferhat İle Şirin Diğer aşk kemiyet kazanan kahramanlarından biri de Ferhat ile Şirin’dir. Dildi dağların zîrini, Tapmayan biri birini, Âşık Ferhât ol Şîrîni, Seven dek sevmişim seni. (s. 478) “Birbirini bulamayan, dağları delen o Şirin’ e aşık Ferhat’ın sevdiği gibi sevmişim seni.” Mahtumkulu Kendi sevgisini, Ferhat’ın sevgisine benzeterek, “Sevmişim Seni” şiirinde “ey habib, Hak resulüsün, samimi candan sevmişim seni” diyen şair, sevgisini bazı unsurlara benzeterek gül kokan peygambere olan bağlılığını ifade eder. Bunlardan biri de Ferhat’ın Şirin’e duyduğu muhabbeti belirtmiştir. Ve sevgiyi manevi olarak Ferhat’a benzeterek hatırlatmıştır. 8. Nesimi Klâsik Türk şiirinin kuruluş ve gelişmesine katkıları tartışılamaz kişi olan Nesîmî 15.yy. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
452 Âzerî sahası şairlerindendir.321 “(ö. 820/1417 [?]) Hurûfîliği ile tanınan mutasavvıf şairdir. (Mengi: 2010 :80 ) Mahtumkulu’nun şiirinde nesiminin derisinin soyulmasına da telmihte bulunmuştur dörtlük şu şekildedir. Ol didârdır, yemediler, doydular, Ol namazdır, kıyâmete koydular, Nesimînin tabanından soydular, Bizden selâm bolsun, cevap şöyledir. (s. 395) Mahtumkulu şiirinde, bir şaire “o nedir ki” diyerek çeşitli sorular sorar. İstifhamlardan biri de “o kim idi ki tabanından soydular” sorusudur. “O Nesimi’dir” diyerek, Nesimi’nin başına gelen olayı hatırlatır. 9. Çovdur Han Mahtumkulu devrin hükümdarıdır. Hükümdarın ölümüne üzülen Çovdur Han için şu sözleri söyler. “söyle Mahtumkulu, alem bilsin, yeri cennettir, şahit olsunlar, ‘hak rahmet etsin diyerek’ dua kılsınlar, tüm ulus iller Çovdur Han için” diyerek, Çovdur Han’a olan bağlılığını ve onun vefatından duyduğu hüznü dile getirir. Çovdur Han, görecim gönül direğim, Sen vefât bolup sen zârlar içinde. Göklende pelvânım, ile gereğim, Halkı koyup gittin, nârlar içinde. (s. 499) Şair, Çovdur’ın vefatıyla adeta yıkılır. Aşırı hüzünlenir ve derdi artar Çovdur Han, gözbebeğim, gönül direğim, sen vefat etmişsin, Göklerde pehlivanım, ile gereğim, halkı ateşler içinde koyup gittin diyerekten şiiri hatırlatmıştır. Sonuç
Tüm Türk Dünyasında önemli bir yere sahip olan Mahtumkulu şiirlerinin “ Dini-Tasavvufi, Tarihi- Efsanevi kişi dairesinde incelenmesi gelenek ve geleceği Telmih sanatı yoluyla birleştirdiğinin en önemli göstergesidir. Çünkü şiir üstü kapalı bir mesaj iletim yapısına sahiptir. Mahtumkulu´nun şiiri ise üzeri kat kat örtülmüş derinlerine inildikçe cevherin açığa vurulduğu bir yapıdadır. r. Telmih sanatının geçmişten geleceğe önemli bir taşıyıcı olduğunun geçerliliği Mahtumkulu şiirinde hatırlatılan şahıslar yoluyla bir kez daha ispat edilmiştir.
KAYNAKÇA 1. Biray, Himmet. Mahtumkulu Divanı, Kültür Bakanlığı Yayınları/1398, Türk Dünyası Edebiyatı Dizisi/29, Ankara 1992 2. Caferoğlu, Ahmet. “Türk Kavimleri”, Ankara, 1983 3. Kahraman, Alim. “Mahtumkulu”, İslam Ansiklopedisi, “Mahtumkulu”, Basılan Yer İsam, C.27, Ankara 2003. 4. Mengi, Mine.” Eski Türk Edebiyatı Tarihi”. Sayfa 80 Akçağ Yay. ,Ankara 2010 5. Söylemez, Mikail. “Mahtumkulu Divanında İnsanın Psikolojik Yapısı” , Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 16, Sayı 1, 2011. 6. Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları , 2010 7. Yazır, Elmalı Hamdi. “ Kur’an-ı Kerim Türkçe Meaili ”
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
453
Ülkər Səmədova, magistr AMEA Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu Şərq-Qərb şöbəsi, kiçik elmi işçi ulcer@bakuhotspot.com
TƏNZİMAT DÖVRÜ TÜRKİYƏ ƏDƏBIYYATINDA NƏSR JANRININ HƏDƏFLƏRİ VƏ NƏTİCƏLƏR Giriş. Tənzimat hərəkatının Türkiyənin modernləşmə prosesində yeri son dərəcə əhəmiyyətli idi. Bernard Levis Tənzimatdan danışarkən yazır: “XIX və XX əsrlər dünyasında, Türkiyə ya modernləşmək, ya da məhv olma nöqtəsində idi. Nəticədə, Tənzimatçılar da bütün uğursuzluqları ilə birlikdə daha sonra həyata keçiriləcək köklü modernləşmə üçün vacib təməli atdılar. Həmin təməl Tənzimat fərmanı idi” Qeyd etməliyik ki, Tənzimat dövründəki Qərbliləşmə hərəkətləri “göydən düşmə” bir mahiyyət daşıdığından ictimai bir təmələ, bazaya dayanmırdı. Osmanlı ictimai strukturunda, Qərb dəyər və normalarına əsasən reallaşdırılan islahat, yəni Tənzimat fərmanı “Ziyalı” sinfi ilə “hökmdar”ın birgə işinin nəticəsi idi. Bu baxımdan Türkiyə tarixində Tənzimat adlanan bu islahat əslində ziyalı və idarəedici bütünləşməsinin ən yaxşı nümunəsi olmuşdur. Belə ki, XIX əsrdə Avropa ədəbiyyatından tərcümələrin dəqiq, tam siyahısı yoxdur. Bu mövzuda biblioqrafiya olaraq, istifadə edə biləcəyimiz yeganə qaynaq Seyfettin Özgenin Kataloqudur.(3: s.103). Bundan əlavə, bu əsrdə tərcümələrlə bağlı ən geniş araşdırma Ismail Habib Sevükün “Avrupa Edebiyyatı ve Biz” adlı kitabı və Sıdıka Yalçın Dilekin Hacettepe Universitetində müdafiə olunan doktorluq dissertasiyası olan “XIX yüzyıl Türk Edebiyyatında Popüler Roman yazı” adlı işdir. (8: s.54-61) İlk roman tərcümələri haqqında daha geniş və əhatəli araşdırma Nihat Özönün “Türkçede roman hakkında bir deneme” adlı kitabında yer almışdır. İsmail Habib Sevük de “Avrupa edebiyyatı ve Biz” adlı iki cildlik əsərində 1938-ci ilə qədər ortaya çıxardığı müxtəlif mövzudakı tərcümə əsərlərini bir-biri ilə müqayisə edərək, sistemli şəkildə təqdim etmişdir. Dilek Yalçın “XIX yüzyıl Türk Edebiyyatında Popüler Roman”, Yadigar Türkeli “Tanzimattan sonra Türkçede Roman Tercümeleri (1860-1928)” kimi materiallarda sözügedən dövrdə tərcümə olunan əsərlər öz əksini tapmışdır (4: s.107). Bu fəsildə Rusiya daxil olmaqla bütün Qərb ədəbiyyatından tərcümə olunan romanlar tədqiqat obyektinə çevriləcək. Qeyd etməliyik ki, Dilek Yalçın “XIX yüzyil Türk Ədəbiyyatında Popüler Roman” adlı araşdırmasında 372 tərcümə roman, İsmail Habib Sevük “Avrupa Edebiyatı ve Biz” 224 əsərində tərcümə roman, Yadigar Türkeli “Tanzimat sonrası Türkçede roman tercümeleri” adlı araşdırmada 457 tərcümə roman tədqiqata cəlb olunmuşdur.( 5: s.92-120) Metin Andın, Fevziyye Abbullah Tansel və çox saylı müxtəlif jurnallarda nəşr olunmuş məqalələri nəzərdən keçirməklə, mövzuda müəyyən dərəcədə məlumatlanmaq mümkündür. 1860-1901-ci illər arasında başda Fransız ədəbiyyatı olmaqla İngilis, Alman, Rus, İtalyan, İspan ədəbiyyatından 457 roman tərcümə edilərək, Türk ədəbiyyatına qazandırılmışdır. Fransız ədəbiyyatından daha çox Xavier de Montepin, Jul Vern kimi yazıçıların əsərləri tərcümə edilmişdir. Qərb ədəbiyyatından edilən roman tərcümələri müxtəlif aspektlərdən Türk romanına təsir göstərmişdir. Türk romanının özünü təsdiqləməsində tərcümə romanlarının böyük təsiri olmuşdur. Tərcümə olunan əsərlərin böyük bir hissəsi sevgi, dedektiv, macəra, səyahət kimi mövzularda idi (10: s. 96). Qərb filosoflarının əsərlərindən tərcümə etdiyi məlum olan ilk türk müəllif Münif Paşadır. O, Volter, Fenelon və Fontenelledən tərcümə etdiyi dialoqları “Muhaverat-ı Hikemiyye” adı altında toplayaraq, 1859-cu ildə nəşr etdirmişdir. Yenə Volter, Bosset, Qretridən etdiyi tərcümələri “Ruzname-i Ceride-i Havadis” və “Mecmua-i Fünun” jurnallarında nəşr etdirmişdir. Bunlardan başqa “İlm-i Belağat” adlı əsərində Sokrat, Aristotel, Siseron, Volter, Fenelon, Monteskyö, Rosse, Buffon, Fontenelle kimi yunan və qərbli filosof və ədəbiyyatçılardan çox sayda istinadlar etdiyi I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
454 kimi, Rossenin “Julie ou la Nouvelle Heloise” adlı əsərindən birinci məktubu tərcümə etmişdir. Bu tərcümə Mustafa Rəşid Paşa tərəfindən 1886-cı ildə “Muntehabat-ı Cedide” adlı antalogiyada nəşr olunmuşdur (7: s. 299). Ahmet Vefik Paşa Volterin “Mikromega” adlı əsərini “Hikaye-i Hikemiyye-i mikromega” adı ilə tərcümə edərək, əvvəl “Diyojen” jurnalında, sonra da kitab olaraq 1871-ci ildə nəşr etdirmişdir. Eyni əsəri bir il sonra Direktör Ali bəy “Gülli Aqop” teatrı üçün pyes variantında Yüklə 2,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|