I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

yetirilməsi ilə səciyyələnir.  

 Dilin tətbiqi ilə bağlı problemlərin həllində kvantitativ dilçiliyin nailiyyətlərindən və irəli 

sürdüyü tədqiqat metodlarından geniş şəkildə istifadə olunur. Ümumiyyətlə, tətbiqi dilçilik 

fənlərarası tədqiqatların tətbiqi ilə əldə olunan nəticələrə əsaslandıqda daha yaxşı nəticənin əldə 

olunması müşahidə olunur. Dilin tətbiqi ilə bağlı statistik göstəricilər mövcud problemlərin çəkisini 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

210

və yayılma istiqamətini düzgün və zamanında müəyyən etmək imkanı verir. Statistik metoddan 

istifadə dilə yanaşmada struktur-semantik xüsusiyyətləri nəzərə almaqla yanaşı, dil situasiyasının 

müəyyən olunması və ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqi ilə proqnozlaşdırma kimi müasir dilçiliyin 

aparıcı istiqamətləri ilə bağlı fikir söyləməyə imkan verir.  Bu xüsusiyyətlərin aşkarlanması üçün, 

təbii ki, müxtəlif istiqamətlərdə dilin funksionallığı  nəzərə alınmaqla aparılan monitorinqlərin 

nəticəsi etibarlı mənbə ola bilər. 

Mövcud dil situasiyası, ədəbi dil norması, yazı və orfoqrafiya qaydaları, transkripsiya və 

transliterasiya kimi mühüm sahələrdə meydana çıxan dəyişmələr  və bununla bağlı çətinliklər bir 

sıra sosiolinqvistik və psixoloji amillərin nəzərə alınması, dil daşıyıcılarının nitq prosesində 

üstünlük verdiyi, “seçdiyi” variantların təhlili dilin tətbiqi məsələlərinin mühüm istiqamətinin təşkil 

edir.  

Dilçiliyin tətbiqi istiqamətləri həm zəngin tarixə və ənənəyə malik, həm də elm və texnikanın 

inkişafı nəticəsində meydana çıxan nisbətən yeni sahələri əhatə etməklə yazı ilə bağlı bütün tətbiqi 

məqamları əhatə edir.  

Fonetik səviyyədə müşahidə olunan bir çox hadisələr dil sistemindəki qanunauyğunluqların 

və tarixi inkişaf xüsusiyyətlərinin araşdırılması baxımından daha çox nəzəri,  dilin tətbiqi ilə bağlı 

bəzi məsələlər isə praktik  əhəmiyyət daşıyır.  Dil vahidinin tələffüz və qrafik ifadə baxımdan əslinə 

uyğun şəkildə təsvirini nəzərdə tutan transkripsiya və transliterasiya həm milli, həm də beynəlxalq 

vahidlərin tətbiqində bir sıra həll olunmamış məsələlərin və tətbiq sahələrində çətinliklərin 

mövcudluğu ilə diqqəti cəlb edir.  

Transkripsiya və transliterasiya terminlərinin dəqiqləşdirilməsi və onların tətbiq sahələrinin 

müəyyənləşdirilməsi vacib məsələlərdəndir. Transkripsiyada  mənbə dildəki tələffüz mümkün qədər 

saxlanılmaqla   dil vahidi  başqa dilin hərfi işarələri ilə əks olunursa, transliterasiya zamanı tələffüz 

yox, qəbul olunmuş xüsusi qaydalar nəzərə alınır. 

Müasir dövrdə iqtisadi və mədəni sahədə əlaqələrin genişlənməsi transkripsiya və 

transliterasiya məsələlərini aktuallaşdırır. Beynəlxalq Standart Təşkilatı (İSO) tərəfindən 

transliterasiya ilə bağlı qaydaların qəbul olunmasının əsasını təşkil edən təkliflərin hələ XIX əsrin 

sonlarında hazırlanmasına baxmayaraq, bu sahədə problemlər qalmaqdadır. Ümumi qaydalardan 

əlavə, hər bir dil üçün uyğun qaydaların müəyyən olunaraq standart kimi təsdiq olunması  və tətbiqi 

də anlaşılmazlığa yol açır. Bunu nəzərə alaraq, bir çox hallarda bir dildə  müxtəlif tətbiq sahələri 

üçün fərqli standartlar müəyyən olunur.  

Müxtəlif dillərin fonetik və qrafik strukturunun fərqli olduğunu nəzərə alsaq, dil vahidlərinin 

“çevrilməsi” prosesinin  şərti olması, bir çox məqamların konkret  qaydalardan kənarda qalması 

təsadüfi deyil. Xüsusi və coğrafi adların transliterasiyası  onların  ümumi   qrafika ilə verilməsi 

zərurətini də meydana çıxarır. Bu zaman Beynəlxalq Fonetika Assosiasiyasının əlifbasından və ya 

müxtəlif dillər üçün uyğunlaşdırılmış və qeydiyyata alınmış əlifbadan (SAMPA) istifadə olunması 

məqsədəuyğundur. Lakin bəzən dil sistemində mövcud olan incəliklərin diakritik işarələrlə 

verilməsi (məs., rus dilində samitlərin incə və qalın variantlarının küçə adlarının və xüsusi adların 

transliterasiyası zamanı fərqləndirilməsi) qarışıqlıq və anlaşılmazlığa səbəb olur.  

Müasir dövrdə texnikanın yüksək səviyyədə inkişafı avtomatik proqramlarının vasitəsilə 

transkripsiya (transkriptor) və transliterasiya (onlayntranslit) ilə bağlı çevirmələrin həyata 

keçirilməsinə imkan verir. Qarşıda duran vacib məsələ  dilin səciyyəvi xüsusiyyətlərini əks 

etdirməklə yanaşı mümkün qədər dəqiq və praktik baxımdan işlək qaydaların müəyyən olunmasıdır. 

Mövcud təcrübə göstərir ki, transliterasiya ilə bağlı beynəlxalq standartların  hər bir dildə 

tətbiq sahəsi nəzərə alınmaqla ümumiyyətlə tərcümə prosesində - alınmaların yazı qaydalarının 

tənzimlənməsində və rəsmi sənədlərdə (eləcə də pasportda) istifadə olunan standartlar olaraq 

fərqləndirilməsi  daha məqsədəuyğundur. Alınmalarla bağlı qaydaların tətbiqində söz alan dilin 

fonetik qaydaları daha çox nəzərə alınırsa, ikinci halda müəyyən məqamda beynəlxalq fonetik 

əlifbanın imkanları üstün tutula bilər. Bu məqamda bir incə məqama da toxunmaq istərdik: elmi 

yanaşma vacib olsa da, transliterasiya standartlarının tətbiqi zamanı praktik variantların seçimi  

özünü daha çox doğruldur. Belə ki, dilin fonoloji sistemi üçün səciyyəvi incəliklərin diakritik 

işarələrlə verilməsi təcrübəsi, demək olar ki, müxtəlif ölkələrin təcrübəsində özünü doğrultmayan 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

211

məqamlardandır (Məs., Rusiyada küçə və prospekt adlarının “Gor′kovskaya”, “Teatral′naya” 

şəklində verilməsi – yumşaq-incə samitin yazıda əks olunması rus dilinin incəliklərini bilməyən 

əcnəbi vətəndaşı çətinlik qarşısında qoyur...). 

Transliterasiya qaydalarının tətbiqində digər həssas məqam eyni hadisənin bir neçə formada 

verilmə imkanına yol verilməsidir. Məsələn, rus dilində tərkibində “ц” samiti olan ümumi isimlər 

Azərbaycan dilində “s” ilə yazılır: dosent, konsert..., lisey. Vitse sözü istisna olmaqla... Xüsusi 

isimlərdə sözün əvvəlində “s”, sözün ortasında və axırında “ts” yazılır: ...Siolkovski, Vorontsov... 

(6, 13). Düşünürük ki, belə məqamlarda tələffüz xüsusiyyətləri, eləcə də Azərbaycan dilinin 

səciyyəvi fonetik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla eyni qaydanın bütün məqamlar üçün məqbul 

hesab olunması daha məqsədəuyğun və praktik baxımdan faydalı olar.  

Transliterasiya standartlarının müəyyən olunması və bu qaydaların tətbiqi ilə bağlı qərarın 

verilməsi üçün bəzi hallarda sadə qaydalar sisteminin nəzərə alınması kifayət edirsə, müəyyən 

məqamlarda  müxtəlif dildaxili və eləcə də xarici amillərin nəzərə alınması zərurəti meydana çıxır. 

Türk dillərində ahəng qanunu bir çox hallarda transliterasiya ilə bağlı qaydaların müəyyən olunması 

və tənzimlənməsi üçün əsas rol oynayır. Lakin bəzi məqamlarda dil əlaqələri, sosial amillərin təsiri 

ilə meydana çıxan variantlar bu məsələyə daha həssas yanaşma tələb olunduğunu göstərir. Qeyd 

olunan problem onomastik vahidlərin yazı qaydalarının tənzimlənməsində xüsusilə nəzərə çarpır. 

Müasir qazax dilinin antroponimikasında alınma adların mənimsənilməsi zamanı qazax-rus 

ikidilliliyi şəraitinin nəticəsi kimi eyni adın müxtəlif fonetik-orfoqrafik variantları meydana çıxması 

diqqəti cəlb edir: Əbdilda// Fabdolla, Ədilbek// Fadılbek, Maxambet// Müxamet... (7). Xüsusi 

adların variantlılığı, düşünürük ki, yolverilməz haldır və dilin ümumi qaydalar sistemi çərçivəsində 

tənzimlənməlidir. 

Nəzərə almaq lazımdır ki, dil sistemi dil elementlərinin toplusu, “yığını” deyil, bu elementlər 

arasındakı münasibətlərin, onların reallaşma imkanlarının modellərini əks etdirən sistemdir. Dilin 

tətbiqi istiqamətlərini əks etdirən orfoqrafiya, transliterasiya və transkripsiya məsələlərində bu 

məqamların diqqət mərkəzində saxlanılması zəruridir.  

 

ƏDƏBİYYAT 

1.

  Л.Вербицкая. Cовременная русская орфоэпия и орфофония. 

//Чуждоезиковообучение, година XL, книжка 1, 2013// http://master-

rki.net/docs/Verbitskaya012013 

2.

  Виноградов В.В. Проблемыкультурыречи и некоторыезадачирусскогоязыкознания // 

Вопросыязыкознания. 1964. № 3. С. 3–18. 

3.

  Винокур Г. Проблемакультурыречи// Русскийязык в советской школе. 1929. № 5. С. 

82–92. 

4.

  Бондарко, Л. В., Вербицкая Л. А., Гордина М. В. Основы общей фонетики. СПб. : 

Санкт-Петербургский государственный университет, 1991. С. 141. 

5.

  Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1962. 

6.

  Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2013. 

7.

  Диарова М.А.ВариантыКазахскихимён и фамилий. 

//http://library.wksu.kz/dmdocuments/%D0%94%D0%B8%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2

%D0%B0%20%D0%9C.pdf 

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

212

Nazaket Gaziyeva 

Azerbaijan National Academy of  Sciences, 

The İnstitute of Linguistics named after İ.Nasimi 

n.qazı@inbox.ru 

 

Applied problems in the Turkic languages: transcription and transliteration 

Summary 

Thisarticlediscussesone of thepressingproblems of linguisticsfortoday - thenorm. 

Thefactorsaffectingtherateintheage of globalization, thecauses of deviationsfromthenorm. 

Theproblems and difficult iesarising from the borrowing of words and the transliteration of 

onomasticunits. 

 

 

 

 

Lütfiyyə Əsgərzadə, fil.ü.f.d., dos.  

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 

 

XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ ORTAQ TÜRK DİLİ ÇALIŞMALARI 

(Hüseyn Cavid) 

 

 

XIX əsrin əvvəllərindən etibarən  Şimali Azərbaycanda hakimiyət qurmaya başlamış, 1813-cü 

ildə Gülüstan, 1828-ci ildə Türkmənçay sülh müqavilələri ilə İran, 1829-cu ildə Ədirnə əhdnaməsi 

ilə isə Osmanlı Dövləti Rusyanın bölgədəki hakimiyyətini tanımaq məcburiyyətində  qaldılar. 

Hakimiyyətində olan Şimali Azərbaycanda müstəmləkə siyasəti yürüdən Rusya bölgənin mədəni, 

etnik və dini quruluşu üzərində davamlı oyunlar oynamağa başladı. 

Bölgənin əsl sahibi olan Azərbaycan türklərinin Türkiyə ilə olan irqi, dini 

və mədəni, məxsus da dil bağlarını zəiflətmək, qoparmaq, millətə dilini və şəxsiyyətini unutduraraq 

manqurtlaşdırmaq üçün ruslar çox planlı və davamlı bir siyasət təqib etdilər. İlk iş "Türk" kəlməsinə 

və "Türk dili" məsələsinə qarşı oldu. Beləliklə, kimlikdə milliyyəti yerində "Türk" - 

"Azərbaycanlı", "Türk dili" yerinə "Azərbaycan dili" istifadə edilməyə başladı.  Bu zaman Türk 

dünyasının birliyini qorumaq üçün mücadiləyə qalxan Türk birlikləri Ortaq Türkcə ideologiyası 

üçün müəyyən işlər görməyə başladılar. Bu mənada, İsmayıl Gaspıralının düşüncələri, Ortaq Türkcə 

ideologiyası adına etdikləri daha qiymətlidir. İsmayıl bəyin bu ideologiyasına Azərbaycan ziyalıları 

da dəstək verdi. "Dildə, fikirdə, işdə birlik" - düşüncəsinin Azərbaycanda israrlı təqibçisi Türk 

ittihadı uğruna mübarizə edən Əli bəy Hüseynzadə və onun izindən yürüyən Hüseyn Cavid əfəndi 

oldu. 

Bu işdə, XX əsrin başlarından etibarən Azərbaycanda türkçülük ideologiyasının 

formalaşmasında və inkişafında ƏDƏBİYYATda türkçülüyün boy atıb-inkişafında "Turan uğrunda 

çırpın və döyüş! Çünki Turan'sız nicat ümidi əbəsdir! "- deyə hayqıran, Türk birliyi düşüncəsini 

milətinin şüuraltı dərinliklərinə yeridən Hüseyn Cavid əfəndinin Ortaq Türk dili üçün 

Azərbaycanda verdiyi mübarizə diqqətədəyərdir.  

Bilindiyi kimi, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda, eyni zamanda Türk qövmlərinin 

yaşadığı digər ərazilərdə, bir çox sahədə görülən mübarizə, ictimai - siyasi gərginlik, qarışıqlıq, 

hadisələrin sürətli dəyişməsi ədəbi dilin formalaşmasına da əhəmiyyətli ölçüdə təsir edirdi. 

Xüsusilə, dövrün irəli gələn tərbiyəçiləri, mətbuat mənsubları bu mövzunu davamlı gündəmdə 

tutaraq "hansı dil və ya şivəylə yazmalı" sualıyla müzakirəni daha da qızışdırırdı. Bütün Türk 

qövmlərinin gündəminə oturan bu sual və bu mövzudakı fikirlər zamanla şəkillənərək iki 

istiqamətdə inkişaf edirdi. Bir qisim ziyalılar Osmanlı türkcəsinin olduğu kimi almaq lazım 

olduğunu söyləyərkən, bir qisimi hazır bir dialekt alınmasının doğru olmadığını, hər şivənin öz 

xüsusiyyətlərini əks etdirməsi lazım olduğunu düşünürdü. Belə bir qarışıqlıq içində formalaşan 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

213

Azərbaycan ədəbi dili üçün Əli bəy Hüseynzadə elm, ədəbiyyat və sənət dili olaraq İstanbul 

türkçəsinin istifadə edilməsini təklif edirdi, həm də bir çox araşdırmaçının iddia etdiyi kimi, 

qüsursuz sayaraq təklif etmir, "öz şivə və ləhçələrimizi islah və tövhid ilə özümüzə məxsus mədəni 

və ədəbi bir Ortaq Türk dili bədənə gətirək" – şəklində təklif edirdi. Necə ki, 1905-ci ildə "Həyat" 

qəzetində dilini tənqid və kinayə edənlərə cavab olaraq, qəzetlərində bütün Qafkaza və Rusyadaki 

Türklərə xitab etmək üçün "Ortaq bir Türk dili" yolu tutduqlarını izah edərək, heç bir ləhcənin 

qüsursuz olmadığını söyləyər. Ortaq dil mövzusu Ə.Hüseynzadənin üzərində israrla dayandığı 

məsələ idi və hər fürsətdə "Türk qövmlərinin çox geniş torpaqlarda bəzi ləhcə fərqləri ilə eyni dili 

danışdıqlarını" dilə gətirirdi. Mütəfəkkir Hüseyn Cavid əfəndi isə İstanbul türkcəsi ilə bir-birindən 

sanballı əsərlər yaradaraq Ortaq Türk Dili ideologiyasına xidmət edirdi.  

 

 

 

 

Rasim Həsənov, fil.ü.f.d. 

ADPU, Azərbaycan dilçiliyi kafedrası 

 

TÜRKOLOGİYANIN BƏZİ AKTUAL PROBLEMLƏRİ HAQQINDA 

 

Keçən əsrin 70-80-ci illərindən başlayaraq bu günə qədərki dövrdə Azərbaycan 

 

dilçiliyində türk dillərinin tarixinin öyrənilməsi, müasir dövrün tələblərinə tam və yüksək elmi 

səviyyədə cavab verən problem mahiyyətli elmi-tədqiqat işlərinin aparılması istiqamətində xeyli 

irəliləyişə nail olunmuş, həm keyfiyyəti, miqyasına və həm də özəlliyi, sanbalına görə də fərqlənən 

türk dilləri tarixinin mühüm məsələlərini əhatə edən və xüsusi əhəmiyyət kəsb edən (müxtəlif 

mövzularda) çoxsaylı elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirilmişdir. Türkologiya sahəsində əldə edilən 

nailiyyətlər, qazanılan uğurlar təkcə bu göstərilənlərlə məhdudlaşıb qalmır. Əslində bu sahədə daha 

çox və diqqətəşayan  işlər görülüb. Belə ki, türk dillərinin qrammatikalarına, ümumtürk 

filologiyasına, türksistemli dillərin  tarixinə həsr olunmuş və həmin dillərin aktual məsələlərini 

özündə ehtiva edən yüzlərlə məqalə, elmi əsər və dəyərli  monoqrafiyalar  yazılmış, neçə-neçə 

namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə edilmişdir. Bundan başqa, türkologiyanın  aktual 

problemlərinə dair nəşr olunmuş bu əsərlərdə həmçinin türk xalqlarının mehriban  qonşuluq 

münasibətləri, adət-ənənəsi və folklorunun öyrənilməsinə də müəyyən yer verilir. 

Bütün bunların, eləcə də Bakıda keçirilmiş nüfuzlu Beynəlxalq simpozium və 

konfransların nəticəsidir ki, artıq bu gün Azərbaycan dünya miqyasında türkoloji tədqiqat 

mərkəzlərindən birinə çevrilməkdədir. Türk dili tarixinin öyrənilməsində qazanılan 

müvəffəqiyyətlər və əldə edilən bu uğurlarla yanaşı, onda mübahisə doğuran, dəqiqləşdirilməsinə 

ehtiyac duyulan və hələ də həll edilməmiş müəyyən məsələlər, kəsr və boşluq vardır. Onlar əsasən 

aşağıdakılardan ibarətdir: 

1. Türk dili tarixinin bütün xüsusiyyətlərini, ümumən türkologiyanın zəruri, vacib və 

aktual problemlərini əhatə edən (əks etdirən) “Türkologiyanın əsasları” adında fundamental 

dərsliyin olmaması. 

2. Üslubiyyatın bütün bəhs və problemlərini özündə əks etdirən, müasir dövrün tələblərinə 

tam cavab verən kamil və stabil “Azərbaycan dili üslubiyyatı”nın yaradılmaması. 

 

    

 

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

214

Sima Quliyeva, fil.ü.f.d., dos.                  

         AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu  

 

TÜRK DİLLƏRİNİN ORTAQ LEKSİKOQRAFİYASI 

Vahid prototürk dilindən qaynaqlanmış müasir türk dilləri tarixən baş vermiş diferensiasiya 

prosesində yaranmış və bir-birindən bu və ya digər dərəcədə uzaqlaşmış, müstəqil dil statusu 

qazanmışlar. Dünyanın müasir siyasi-iqtisadi mənzərəsi türk dillərinin inteqrasiyası üçün əlverişli 

zəmin yaratmışdır.  Müstəqil türk dövlətlərinin sayı artmış, tam müstəqil siyasi bazaya malik 

olmayan türkdilli xalqların dil siyasətinə müdaxilə azalmışdır. Qeyd olunan cəhətlər tük dillərinin 

inteqrasiyası imkanını kifayət qədər yüksəltmiş və demək olar ki, sürətləndirmişdir. Hazırda ortaq 

türk dili, ortaq türk terminologiyası kimi problemlər qoyulmuş, bu istiqamətdə tədqiqat və 

araşdırmalar aparılmaqdadır. Belə hesab edirik ki, ortaq türk leksikoqrafiyası problemi də bu 

qəbildəndir və inteqrasiyaya meylin nəticəsi kimi ortaya çıxır.  

Türk dillərinin ortaq leksikoqrafiyası məsələsinə müxtəlif istiqamətlərdən yanaşmaq 

mümkündür. Həmin istiqamətləri fərqləndirməyə çalışaq.  

Birinci istiqamət türk dillərinin ortaq leksikası və ya ortaq leksik fondu diferensasiyadan 

əvvəl mövcud olmuş və diferensiasiya prosesinin müəyyən dövrünə qədər də müəyyən artımla 

səciyyələnmişdir. Şübhəsiz ki, bu leksik fondu türk dillərinin qədim leksik qatı olaraq ayırmaq 

mümkündür. Qədim ortaq leksik fond yazılı abidlərdə təsbit olunmuşdur. Ə.Dəmirçizadə türk 

dillərinə dair ilk mənbələri ümumi və xüsusi olmaqla iki qrupa bölmüşdür. Onun fikrinə görə, 

“əksərən türk dilləri ailəsinə mənsub dillərin vahid xalq dili halında formalaşmasından əvvəlki 

dövrdə qəbilə və ya tayfa dilləri əsasında yazılmış kitabələri və s. ümumi ilk mənbələr, bu və ya 

digər dilin xalq dili halında formalaşması dövründə yazılan və ümumxalq dilinin ilk formalaşma 

mərhələsini əks etdirən kitabə və s. isə xüsusi ilk mənbələr adlandırmaq lazımdır” (1, 31). 

İlkin mənbələr dilin dövrlər üzrə inkişaf xüsusiyyətlərinin açılmasında əvəzsiz rol oynayır. 

Türk dillərinin yazılı abidələrinin xronoloji düzülüşü Orxon-Yenisey kitabələri ilə başlanır, uyğur 

yazıları ilə davam edir Mahmud Kaşğari lüğəti, Yusif Balasqunlunun “Qutadqu Biliq” əsərləri 

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları, İbn-Mühənna lüğəti, “Kodeks Kumanikus” və digər yazılı 

abidələrlə davam etdirilir. 

Leksikoqrafiya lüğətləri əhatə etdiyindən qədim ortaq leksik fonddan bəhs olunarkən, ilk 

növbədə, lüğət tipli yazılı abidələri nəzərə almalıyıq. Bu sahədə ən qiymətli və əvəzolunmaz abidə 

XI yüzillikdə Mahmud Kaşğarinin qələmə aldığı, tərtib etdiyi “Divanü lüğat-it –türk” əsəridir. 

M.Kaşğarinin əsəri Xaqaniyyə ləhcəsinin materialları əsasında yazılmış və burada 20 türk boyunun 

dili müqayisəyə cəlb olunmuşdur. Bu lüğət hazırda müxtəlif türk dillərinə tərcümə edilmiş və ya 

çevrilmişdir.  “İbn Mühənna” lüğətinin əvvəllər XIV əsrdə yazılması güman edilirdisə, hazırda 

onun XIII əsrə aid yazılı abidə olması haqqında fikirlər səslənməkdədir. T.Hacıyev göstərir ki, Ibn 

Mühənna lüğətinin söz tutumu P.Melioranskidə 1773 söz, Abdullah Battalda 1920 söz, 

Azərbaycanda nəşr edilmiş müqayisəli lüğətdə isə 2839 sözdən ibarətdir( 2, 30; 3). 

Z.Bunyadov və V.Aslanovun verdiyi məlumata görə, XIII əsrin sonlarında, XIV əsrin 

əvvəllərində türk dilinin müxtəlif lüğətləri və qrammatikaları hazırlanmışdır (4, 3). Belə əsərlərdən 

biri də Əsirəddin əbu Həyyan əl-Əndəlusinin “Kitab əl-idrak li-lisan əl-ətrak” olmuşdur(5). 

Ümumiyyətlə türk dillərinin XI əsrdən sonrakı dövrünə dair yazılı abidələr kifayət qədər 

çoxdur və bu abidələr əsasında müxtəlif tədqiqatlar aparılmışdır. Türk dillərinin ən qədim yazılı 

abidəsi isə Orxon-Yenisey kitabələridir. Bu kitabələrin tənqidi mətnləri və tərcümələri artıq 

müxtəlif türk dillərində nəşr edilmişdir. Bu abidə də kifayət qədər geniş planda tədqiq olunmuşdur. 

Türk dillərinin ortaq leksikoqrafiyasının qədim dövrünü əhatə edən işlərdən bəhs edərkən 

məqsədimiz mövcud abidələr haqqında ümumi məlumatlar vermək deyildir. Bu barədə türk 

dillərinin tədqiqatçıları geniş məlumata malikdirlər. Məsələ ondadır ki, qədim dövr ortaq leksik 

fond, fikrimizcə, bu günə qədər geniş planda formalaşdırılmamışdır. Belə hesab edirik ki, ortaq türk 

leksikoqrafiyası problemi qədim dövr ortaq türk leksik fondunun tam mənzərəsini qeydə almalıdır. 

Bu məqsədlə türk dillərinin diferensiasiyasının müəyyən dövrünə qədərki yazılı abidlərin leksik 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

215

fondları tərtib olunmalıdır. Biz bu dövrü Orxon Yenisey abidələrindən başlayaraq XV əsrin sonuna 

qədər götürməyi məqsədəuyğun sayırıq. Qeyd olunan dövrə aid bütün abidələrin lüğətlərini 

müəyyən ortaq əlifba əsasında tərtib edilməsi vacib məsələlərdəndir. Bu lüğətə daxil olacaq bütün 

sözlərin izahları bir dildə verilməlidir. Müasir türk dilində belə işlərin görüldüyünü nəzərə alsaq, 

sözlərin mənalarının müasir türk dilində verilməsi məqsədə uyğun olardı. Yeri gəlmişkən qeyd 

etmək lazımdır ki, müasir dövrdə kompüterlərdən istifadə və elektron lüğətlərin tərtibi təcrübəsi 

izahların tədricən elektron formada bütün dillər üzrə aparılmasına imkan yaradacaqdır. Müasir 

kompüter leksikoqrafiyası tətbiqi dilçiliyin mühüm sahələrindən birinə çevrilməkdədir. Kompüter 

vasitələrinin, eləcə də ixtisaslaşdırılmış texnologiyaların tətbiqi dillərin təhlili və işlənməsi 

sahəsində yeni imkanlar açır. İnformasiya texnologiyaları, hər şeydən əvvəl, materialın toplanması 

və təhlili prosesini sürətləndirir. 

Avtomatlaşdırılmış leksikoqrafiya tətbiqi linqvistikanın xüsusi istiqaməti olub informasiyanın 

əks etdirilməsinə, eləcə də lüğətin məzmununa münasibətdə yeni yanaşma üsullarını formalaşdırır.