I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

aynasıdır. Burada hər sahəyə aid nümunələr verilmişdir: titullar, ləqəblər, kiıi və qadın adları, flora, 

fauna, silah, parça adları, saray titulları və s. verilir. Türk xalqlarının ensklopediyası sayılan bu 

əsərdə 318 atalar sözü, 240 beyt və bənd şeir, 40-a yaxın yemək, içki reseptləri verilib. “Divan”da 

türklərin təbabətdə istifadə etdikləri dərmanlardan tutmuş, türk hüquq düzənindən idarəçiliyinə 

qədər, toxuculuq və əl sənətindən  türk damğalarına qədər yüzlərlə müxtəlif sahələrə aid nümunələr 

verilmişdir. Kaşğari XI yüzillikdə türklərin ütülü paltarlarda gəzdiklərini, geyimlərin adlarını 

söyləyirdi. Əsərdə futbolun atası sayıla bilən çəpik oyunundan da danışılır. 

Türk xalqları yaradıcılığının müxtəlif janrlarını dərindən araşdırmaq baxımından 

M.Kaşğarinin “Divan”ı böyük əhəmiyyət kəsb edir. “Divanü lüğat-it-türk”lə tanış olarkən orda 

verilən müxtəlif janrlarının öyrənilməsi zərurəti meydana çıxır. Divanda işlədilən folklor 

nümunələrindəki sadəlik, yığcamlıq, sağlam təfəkkür qədim türk xalqlarının zəngin tarixindən xəbər 

verir. “Divan” türk xalqlarının ortaq mənəvi-mədəni sərvətidir. F.Köçərli folklor nümunələrini 

öyrənməyin zərurətindən yazır: “Keçmişdə şan-şöhrət sahibi olan türk milləti öz məişətinə, ayin və 

adətinə dair yaratdığı qisim-qisim nağıl və hekayələr, gözəl mənzumə və bayatılar, hikmətamiz 

məsəllər (atalar sözü), nazik mənalı müəmmalar, tapmacalar,balalar qəlbi aşan düzgülər və 

yanıltmaclar, heyvan qisminə məxsus sayaçı sözləri mürur əyyam ilə xatirələrdən çıxıbdır və bu 

halda unudulmaqdadır... O millət ki öz tarixini, dolanacağını, vətənini və dilini sevir- bu qisim 

əsərləri kəmal-şövq və diqqətlə cəm edib ziqiymət sərmayə kimi saxlayır və bəlalarının ilk təlim və 

tərbiyəsini onları oxutmaq ilə başlayır.” (6, s.2) 

Hər hansı xalqın folkloru onun biliyinin, təcrübəsinin, inancının, bədii təfəkkürünün 

məhsuludur. “Millət hər bir ittifaqdə münasib hal söyləməgini, dünyada dolanmasını, insanlar ilə 

rəftarını və sairə məxluqatla əlaqəsini az sözlü amma dərin mənalı “müfid-müxtəsər” kəlamı ilə 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

369

bəyan qılır.” (6, s.6) İllərlə insanların təfəkkür tarixindən süzülüb gələn atalar sözləri və məsəllərin 

ən qədim mənbələrindən biri də  “Divanü lüğat-it-türk”dür. Burada türkün inancını, həyat tərzini, 

adət-ənənələrini, məişətin bütün sahələrini əks etdirən hikmətli sözlərlə zəngindir. Türklər göy 

gurultusunu, Tanrının inayəti, ildırımı, tufanı, susuzluğu Allahın cəzası hesab edirdilər. Burada 

zamanla atalar sözləri halını alan hikmətli sözlər, şerlər vardır. Buradakı folklor nümunələrində 

türkün ictimai-siyasi dünya görüşü, arzu idealları, mənəvi dünyası öz əksini tapmışdır. 

“Divanü lüğat-it-türk”də işlədilən hikmətli sözlərin əksəriyyəti nəzmlə verilmişdir. Burada 

yeddiliklər, səkkizliklər, onikiliklər heca vəznində verilmişdir. Burada işlənən atalar sözləri və 

məsəllərin sayı türkoloqların araşdırmalarında müxtəlif sayda verilmişdir. Abdülahad Nurinin 

əsərində 251, Brokkelmanda 264, Necib Asımda 290, Ferit Birtekdə 291, Ali Ulvi Elövedə 266 

dənə atalar sözləri verilmişdir. 

İgidliyi, qəhrəmanlığı, birliyi təbliğ edən hikmətli sözlər, məsəllər Divanda kifayət qədər 

işlədilmişdir: “...alp yağıda, alçak çoğıda”. İgid adam düşmən qarşısında, ağciyər adam isə döyüşdə 

bəlli olar. (2.s115) “Üri kopsa, oğuş aklışur, Yağı kəlsə, imrəm təprəşür” . Səs-küy qopsa, qohum-

qardaş axışar, yağı gəlsə, el yerindən tərpənər. ( Bir çığlıq, fəryad qopsa, qışqırana kömək üçün 

bütün oymaq axışır, yağı gəlsə, bölüklər savaş üçün toplaşır). (2s.152)  

“...Ot tesə, ağız köyməs”. Od deməklə ağız yanmaz. (2s.117) Bu dediyini dananlar üçündür. 

Insan ömrünün əbədi olmasını ifadə edən atalar sözü: 

“Öd keçər, kişi tuymas, 

Yalnqluk oğlı mənqgü kalmas. 

Zaman keçər, insan bilməz, 

Adəm oğlu əbədi qalmaz ”.(2s.118) 

Özündən razı adamlar haqqında verilən atalar sözü: 

 “Aşıç ayur: tübüm altun, 

Kamıç ayur: mən kayda mən . 

Qazan deyər: dibim altın, 

Çömçə deyər: mən hardayam?”(2s.125) 

“... yurt kiçük bolsa, anqut bedük ur=deşik kiçik olsa da, qıfılı böyük elə”. (2s.156) 

Öz elinə, yurduna  xor baxan adamlar haqqında deyilən atalar sözü: “...tilkü öz inqə ürsə, 

udhuz bolur=Tülkü öz hininə, yuvasına hürsə, qotur olar.” ( 2s.127) 

“... öküz adhakı bolğınça, buzağu başı bolsa, yeg öküz ayağı olmaqdansa, buzov başı olmaq 

yaxşıdır.” Bu söz “ başlı- başına, sərbəst olmaq başqa adama tabe olmaqdan xoşdur ” demək yerinə 

işlədilir .(2s.130) 

İki hiyləgərin qarşılaşdığı vaxt deyilən atalar sözü: “ aşçı neçə al bilsə, adhığ ança yol 

bilir=ovçu naçə al bilsə, ayı onca yol bilir” (2s.132) 

“... tirig əsən bolsa, tanq öküş körür=diri adam sağlam olsa, çox şeylər görər” (2s.131) ; “... 

sartnınq azukı arığ bolsa, yol üzrə yer=satıcının malı təzə olsa, elə ordaca yeyər ”.(2s.135) “... anuk 

utru tutsa yokka sanmas=hazır olan şey qabağa qoyulsa yox sayılmaz ”. (2s.136) “ kündə irük yok, 

bəgdə kayık yok=günəşdə çat olmaz, bəy də sözündən dönməz”. (2s.138) “...alımçı arslan, berimçi 

sıçğan=alıcı aslan, borcu olan isə siçandır” , (alacağı olan (borc sahibi) hücumda aslan kimidir, 

borclu isə qorxub qaçan siçan kimidir.) (2s.143) “... əsəndə əüək yok=sağlıqda tələsmək yoxdur ”. 

(2s.144) 

Əməyi təbliğ edən müdrik sözlər: 

“ Ərik irini yağlığ, 

Ərməgü başı kanlığ.” 

Qoçağın dodağı yağlı,  

Tənbəlin başı qanlı.(2s.138) 

Uzaq səfərə çıxanlara yol göstərən atalar sözü: 

“ Ula bolsa, yol almas, 

Bilik bolsa, söz yazmas”. 

Əlamət olsa, yol azmaz, 

Bilik olsa, söz çaşmaz. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

370

(Çöldə əlamət, nişan qoyulsa, yolu azmazlar, adam bilikli olsa, sözündə yanılmaz). (2s.155) 

Acgöz , tamahkar, dünya malından gözü doymayan adamlar üçün deyilən atalar sözləri: 

“...atan yüki aş bolsa, açka az kürünür=axta dəvənin yükü tamam yemək olsa belə, ac adama yenə 

də az görünər.” (2s.143) “... Al ilə arslan tutar, küçin oyuk tutmas = al ilə aslan tutular, güc ilə oyuq 

tutulmaz”, ( hiylə ilə aslanı tutmaq olar, lakin güc ilə heç bostan müqəvvasını da tutmaq olmaz). 

(2s.148) “ ... tawar uçun tənqri edhləmədhip uya kadaş oğlını çınla boğar”, (insanın gözünü mal-

mülk üçün hərisliyi bürüyəndə, tanrı xofunu unudub hətta doğmaca qardaşı oğlunu da boğar” 

deməkdir.) (2s.151)  “...Aç nə yeməs, tok nə teməs=ac nə yeməz, tox nə deməz”, (aca nə versən, 

hamısını yeyib qurtarar, tox aca nələr deməz! ). (2s.148) “...Yılan kəndü əgrisin bilməs, təwi boynın 

əgri ter ilan öz əyriliyini bilməz, dəvənin boynu əyridir deyər”. (2s.185)  Yəni öz gözündə tiri 

görmür, başqasında tük axtarır.  

Qonaqpərvərliyi, əliaçıqlığı təbliğ edən məsəllər də burada göstərilmişdir: 

“ Kəlsə kalı yarlığ bolup yunçığ uma, 

Kəldür anuk bolmış aşığ tutma uma”. 

Gəlsə əgər sənə yoxsul bir qonaq 

Hazır aşı dərhal gətir, gecikdirmə. 

(Əgər pərişan, qəlbi sınıq bir qonaq gəlsə, hazır olan yeməyi dərhal onun qabağına qoy, 

gecikmə). (2s.156) 

Qonaq sevməyən, simic adamlar üçün deyilən atalar sözü: 

“ Ütrük ötün oğrılayu yüzgə bakar,  

Əlkin taşup, bermiş aşığ başfa kakar”. 

Hiyləgər, alçaq adam oğru kimi üzə baxar, 

Qonağı qovub, verdiyi aşı başa qaxar. 

(Oğru kimi qonağın üzünə gülən, alçaq hiyləgər adam əvvəl ona hörmət edər, sonra isə 

qovqraq verdiyi yeməyi başa qaxar). (2s.165) 

“...Əndik uma əwligni ağırlar=çaşqın qonaq ev yiyəsini əzizlər, ağırlar”. (s.168) “ Kəlsə kişi, 

atma anqar örtər külə, Bakkal anqar edhgülügün ağzın külə”. Yanına bir adam gəlsə, üzünə yanar 

kül atma, Ağzın gülərək ona yaxşılıqla bax. (Yanına bir adam gəlsə, onun üzünə isti kül atma. Ona 

gülər ağızla, xoşluqla bax). (2s.187)  

“... Yırak yer sawın arkışı kəldi=Iraq (uzaq) yerin sözünü, xəbərini karvan gətirər ”. (2s.161)  

“...Tağlığ ukrukın əgməs, tənqizni kayğıkın bügməs = dağ kəməndlə əyilməz, dəniz isə 

qayıqla qapanmaz”. Bu söz “böyük bir iş kiçik bir səbəblə yarımçıq qalmaz” yerinə işlədilir. 

(2s.164) 

Qəlbi qara adamlar üçün söylənilir: “...kişi alası içtin, yılkı alası taştın=adamın alası içində, 

heyvanın alası çölündədir”.  

Bəyi getdikdən sonra xalqa rəhbərlik edənlər haqqında deyilir: “... kaz kopsa, ördək kölig 

igənür=qaz getsə, ördək gölə yiyə çıxar”.(2s.166)  

Tədbirli adamlar üçün: “... izlik bolsa ər öldiməs, içlik bolsa at yağrımas=çarıq olsa, adamın 

ayağı aşınmaz, keçə olsa, at yağır olmaz”. (2s.167) 

Məsəl: Yola çıxan adama hazırlıq üçün deyilən sözlər: “... anqduz ölsə, at ölməz”, (andız 

hazır olsa, at qarın ağrısından ölməz). (2s.176)  

“... ıtka uwut atsa, oldanq yiməs=itə həya verilsə, məstin altını yeməz”.(s. 176), “... beş 

ərnqək tüz ərmə =beş barmaq bir olmaz”(2s.181) 

Elin qüdrətini, birliyini, igidliyi təbliğ edən atalar sözləri: “... arpasız at aşumas, arkasız alp 

çərig sıyumas=arpasız at çöl aşmaz, arxasız alp qoşun basmaz”, (arpasız at yoxuşu aşa bilməz, 

igidin arxası olmasa, döyüş səfini yara bilməz). (2s.183) “... alp erig yawrıtma, ıkılaç arkasın 

yağrıtma=alp adamı pisləmə, yüyrək atın arxasını yağır etmə”, (igid adamı pisləmə, yüyrək ata 

qamçı vurma). (2s.45) 

Zəgin adam haqqında verilən atalar sözü: “... açığlığ ər şəbük karımas=varlı adam tez 

qocalmaz”. (2s.203)  

Qulun ağaya məhəbbətinin olmadığını göstərən məsəl: “...kul yağı, ıt böri=qul yağıdır, it 

canavar” 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

371

Divanda işlənən atalar sözü və zərb məsəllərin bir çoxu qəliblərini, tərkibindəki leksik 

vahidləri bu günümüzə gəlib çıxmışdır. “...otuğ odhçuğ birlə öçürməs=odu atəşlə söndürməzlər”. 

(2s.228)  Bu atalar sözü müasir Azərbaycan dilində “qanı qan ilə yumazlar, su ilə yuyarlar” kimi 

ifadə olunur. “...Ətli tırnqaklı ədhirməs=ət dırnaqdan ayrılmaz”. (2s.228) “... Yalnquk ürülmüş kap 

ol, ağzı yazlıp alkınur=adəmoğlu şişirilmiş tuluq kimidir, ağzı aşılan kimi boşalar”. 

ƏDƏBİYYAT 

1. Banarlı S.N. Türk Edebiyyatı tarihi. I cild, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1971. 

2.  Əskər R. Mahmud Kaşğari “Divanü lüğat-it-türk”. I cild, Bakı, “Ozan”, 2006. 

3. Əskər R. Mahmud Kaşğari “Divanü lüğat-it-türk”. II cild, Bakı, “Ozan”, 2006. 

4. Əskər R. Mahmud Kaşğari “Divanü lüğat-it-türk”. III cild, Bakı, “Ozan”, 2006. 

6. Köçərli F. Balalara hədiyyə, Bakı, “Kaspi” mətbəəsi, 1912. 

7. Ziynət Əlizadə, Azərbaycan atalar sözü və zərb məsəllərinin leksik-semantik xüsusiyyətləri, 

ADU mətbəəsi, Bakı 1980. 

 

 

Sevinc Səfərova, elmi işçi 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu  

Tətbiqi dilçilik şöbəsi 

 

AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNİN TƏDQİQİNƏ BİR BAXIŞ 

Hər bir elm inkişaf etdikdən sonra onun tarixi yaranır. Həm təbiət, həm də cəmiyyətin 

dəyişməz qanunlarından biri də budur ki, bütün sosial və təbii kateqoriyalar müəyyən inkişaf 

mərhələsi keçdikdən, özünəməxsus daxili və xarici keyfiyyət müəyyənliyini qazandıq sonra öz 

tarixini – tərcümeyi-halı formalaşdırır. Azərbaycan ədəbi dilinin tədqiqi tarixi çox da qədim olmasa 

da, artıq dilçilik elmimizin özünəməxsus bir sahəsi kimi müstəqilləşmiş elm və fənnə çevrilmişdir. 

Əslində, Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi daha erkən vaxtlarda öyrənilə bilməzdi. Bunun bir neçə 

səbəbi vardır.  

1. XIX əsrdə dilimizin tarixini öyrənmək üçün ehtiyac olmamışdır. Çünki elm sahələrindən 

biri və tədris fənni kimi nə cəmiyyətin sosial həyatında, nə də tədris sferasında öyrənilməsinə 

lüzumu olmamışdır. Sosial-kulturoloji baxımdan belə bir  məsələ heç kəsin düşüncəsini məşğul 

etməmişdir. 

 2. Dilimizin tarixini kim öyrənməli idi? Axı XIX əsrdə, lap XX əsrin əvvəllərində bu çətin 

məsələnin araşdırılmasına girişə biləcək savadlı kadrlar yox dərəcəsində idi.  

3. 1920-ci ildə Azərbaycan müstəqil dövlətçiliyini itirməsə, bəlkə də, bu isə bir qədər tez 

başlamaq olardı. Sovet imperiya siyasəti tələb edirdi ki, türk xalqları öz keçmişi haqqında aydın 

təsəvvürə malik olmasın; özünün zəngin elmi-mədəni irsinə malik olduğunu bilməsin. Buna görə də 

qədim yazılı abidələrin, hətta “Dədə-Qorqud” dastanlarının tədrisi və tədqiqi yasaq edilmişdi. 

4. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində imperiya doktrinasını adamların şüuruna yetirmək üçün 

əhalini savadlandırmaq lazım idi. Bu isə elmi əlifbadan başlamaq demək idi. Başqa sözlə, o, vaxtlar 

dilçiliyin praktik məsələləri həll edilmədən nəzəri problemlərin araşdırılmasına keçmək olmazdı.  

Azərbaycan ədəbi dili tarixinin öyrənilməsinin ilkin elementlərini biz prof. B.V.Çobanzadəyə 

müraciət edirik. Xüsusilə 1924-cü ildə Bakıda nəşr edilmiş “Türk-tatar lisamiyyətinə mədxəl” adlı 

kitabında bu haqda bəzi məlumatları vermişdik. Türkologiyada və Azərbaycan dilçiliyində “Ümumi 

dilçiliyə” aid ilk elmi əsər olan bu kitabda müəllif ərəb dilçiliyi onun Kufə və Bəsrə və məktəbi 

nümayəndələri haqqında ətraflı məlumat verir (1). Türkcə sərf-nəhv iqtilahlaşrı əsərində isə xivəli 

Zəməkşari (1074-1143) skaet (1160-1129), əl Cürcani (1078-?) və başqaları haqqında məlumat 

verir (2). Bu məqalədə müəllif habelə dünya türkologiyasının ilk böyük korifeyi Mahmud Kaşğari 

və onun “Divani lüğat-it-türk” əsəri haqqında geniş məlumat verir. Qeyd etmək lazımdır ki, Kaşğari 

haqqında Azərbaycan oxucusuna ilk məlumat verən də Bəkir Çobanzadə olmuşdur. Bundan sonra 

Cəmaləddin ibn Mühənna, Mirzə Kazımbəy haqqında qiymətli fikirlər söyləmişdir.  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

372

B.Çobanzadə onu pontürkist damğası ilə məhv etmək istəyənlərə cavab olaraq yazırdı:  

“Bir vaxt var idi pontürkizm ideoloqları elan edirdilər ki, Azərbaycan türk dili osmanlı – 

türkcəsinin pozuq şivəsidir, əlbəttə, tarixi və elmi baxımdan belə fikirlər heç bir əsasa malik deyil. 

Azərbaycan dili də osmanlı-türk dili qədər qədim və müstəfildir. Artıq xristian erasının XI əsrində 

biz Mahmud Kaşğarinin monumental əsəri olan “Divani-lüğat-it türk” əsərində Azərbaycan dilinin 

ən zəruri fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyyətləri ilə rastlaşırıq. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan 

dilinin təşəkkülünə əvvəlcə oğuz-qıpcaq, sonra isə osmanlı türkcəsindən ayrılması həmin dövrə (XI 

əsr) təsadüf edir. Bundan əlavə Azərbaycan dili əsrlər keçdikcə müxtəlif türk-tatar, Qafqaz və canlı 

İran dilləri ilə çarpazlaşmışdır (2, 136).  

Ə.Dəmirçizadənin məqaləsinin əlavəsi: kurs IV 

Elə həmin il V.Xuluflu ilə birgə tərkib etdikləri “Türk xalq danışıq şivələri lüğəti”nə yazdığı 

müqəddimədə əvvəlki fikri yenidən təsdiq edərək yazırdı:  

Nihilistlər bilmirdilər ki:  

1. Azərbaycan türk dili Osmanlı dilindən çox əvvəl təşəkkül etmişdir. Çünki daha XI əsrdə 

Mahmud Kaşğari tərəfindən göstərilən oğuz-qıpçaq ləhcəsinin xüsusiyyətləri bu gün də Azəri-türk 

dili xüsusiyyətlərinin mühüm bir qismini təşkil edir.  

Bu xüsusiyyətləri ilə türk dili özgə türk-tatar dillərindən və xüsusilə, məlum olduğu üzrə 

ancaq XV-XVI əsrlərdə öz ədəbi şəklini almış olan Osmanlı dilindən ayrılır. Bu xüsusiyyətlərdən 

mühümü aşağıdakılardır.  

a) özgə türk-tatar dillərində və osmanlıcada bulunan söz başı “Y” səsinin Azəri türkcəsində 

düşməsi; il, ulduz, uz, ilxı, igit, ürək, üzmək və s.  

b) Azəri türk dilində icbari müstəqbəl şəklinin bulunması. Məs. Güləsi gedəsi, deyəsi, yazası, 

oxuyası və s.  

2. Azəri-Türk dilinin lüğətində Qafqaz dilləri üçün müştərək və ümumi olan və olduqca 

yüksək faiz təşkil edən sözlərə rast gəlirik. Bu cəhətdən də Azəri türkcəsi özgə şərtlər arasında  -

ərəb, qrek, italyan və s. xalqların qonşuluğunda inkişaf etmiş osmanlıcadan ayrılır. Məs. Musa-

gürcuc və s.  

3. Eyni surətdə Azəri türkcəsində monqol ünsürləri:  

a) Kəmər, qayçı, lap yekə...  

b) cane farscadan aftafa, kandar...  

c) şimal türk-tatar ünsürləri – cır-cırmaq 

4. semantik (məna) cəhətdən də Azəri-türk dilinin xüsusiyyətləri az deyildir: qoca, kişi 

saxlamaq, dayanmaq və s.   

17 ildən sonra Çobanzadənin istedadlı şagirdi Ə.M.Dəmirçizadə, M.Kaşğarinin “Divani-

lüğat-it türk” əsərinin Azərbaycan dili çıxış edir.  

“Azərbaycan dilindəki oğuz-qıpçaq lisani ünsürləri” adlı məqaləsində Ə.Dəmirçizadə yazırdı:  

Tarixi hadisələrdən belə məlum olur ki, türk sistemli yeni Azərbaycan dilinin təşəkkülündə 

digər türk tayfa lisani ünsürlərindən qıpçaq və oğuz tayfalarının lisani ünsürləri nisbətən daha çox 

təşkiledici aşqar kimi iştirak etmişdir. Məhz buna görə də qıpçaq-oğuz dillərinə xas olan 

xüsusiyyətlər, demək olar ki, indi mövcud türk sistemli dillərin hamısından daha çox, həm də 

“bütövlüklə” Azərbaycan dilində saxlanılmış və bu xüsusiyyətlər əsasında Azərbaycan dili inkişaf 

edib indiki mərhələyə çatmışdır.  

Dediklərimizi müşahidə və sübut etmək üçün lisani dəlillərə, lisani abidələrə müraciət edək.  

Türk sistemli Azərbaycan dilinin təşəkkül etdiyi dövrdə, yəni XI əsrdə yetişmiş olan ilk türk 

dilçisi Kaşğarı Mahmud özünün “Divani-lüğat-it türk”  adlı, əsərində bir çox türk adlanan 

qəbilələrdən və bunların dil xüsusiyyətlərdən ətraflı məlumat vermişdir. Mahmud Kaşğari XI əsrdə 

yaşadığı üçün yeni türk sistemli Azərbaycan dilinin ilk təşəkkül etmə dövrünün ən dürüst 

xəbərçisidir. Doğrudur, M.Kaşğari Azərbaycan xalqı yaxud tayfası adlanan bir xalqın dilindən bəhs 

etməmişdir. Lakin bəhs etdiyi tayfaları coğrafi vəziyyətlərinə görə sadalarkən Rum (indiki Türkiyə) 

yaxınlığından ta Çinə qədər uzanan böyük və geniş ərazidə sakin olan tayfaları sırası ilə göstərmiş 

və hətta hansı tayfanın, haraya yaxın bir yerdə sakin olduğunu da qeyd etmişdir. M.Kaşğari türk 

qəbilələrinin coğrafi mövqelərini belə göstərmişdir. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

373

Hələ 1928-ci ildə Azərbaycan dilinin başqa türk dilləri ilə ayrılan cəhətlərini göstərən 

“M.F.Axundovda Azəri ləhcəsi” (bəzi xüsusiyyətlər adlı məqaləsində ədəbi dilimizin tarixində 

M.F.Axundovun yerini müəyyənləşdirir və bütövlükdə onun dilinin sırf Azərbaycan türkcəsi 

olduğunu qeyd edirdi.  

Bundan sonra 1931-ci il elmi-tədqiqat işləri haqqında hesabatında alim (B.Çobanzadə) “Dədə-

Qorqud” dastanlarının dili” adlı əsəri tamamlamışam deyə məlumat verirdi.  

Prof. Dəmirçizadə yuxarıda adını çəkdiyimiz məqsədə B.Çobanzadənin müqayisələrinə 

istinad edərək bir qədər də irəli gedir.  

Buna görə də türkcə isim və feillərin başındakı “y” səsinə qarşı oğuz və qıpçaqlarda bəzən “ç” 

səsinin işlədilməsini, bəzən isə “y” səsinin düşməsini həm qıpçaqlara, həm də oğuzlara ümumi 

şəkildə aid etmək doğru olmaz. Çox ehtimal ki, türkcə feil və isimlərin başındakı “y” səsi 

qıpçaqlarda “ç” səsinə çevrilmiş, oğuzların dilində isə bu “y” səsi tamamilə düşmür Bunu M. 

Kaşğari ümumiləşdirərək vermiş; halbuki sövti dəyişmələrdən I-si Şimali Qafqaz türk dillərində, II-

si isə Azərbaycan dilində indi də mövcuddur. Bunu aşağıdakı misallarda daha aydın sürətdə 

müşahidə etmək mümkündür.  

Məs: türkcədə “yigit”, “yigirmi”, “yıldız”, “yüzük”, “yilan” və s. deyildiyi halda, noqay 

dilində çigit”, “çigirmə”, “çıldız”, “çüzük”, “çilan” deyilir. Azərbaycan dilində isə söz başındakı 

“y” səsi düşərək “igit”, “iyirmi”, “ulduz”, “üzün”, “ilan” və s. deyilir.  

Bu müqayisədən aydın surətdə görünür ki, Azərbaycan dilinin təşəkkülündə oğuz dili 

ünsürləri digərlərindən üstün olmuşdur. Lakin, bununla belə bir sıra hallarda, söz başında “y” 

səsinin qaldığını. Yaxud müəyyən məna dəyişikliyini ifadə etmək “y” əvəzinə “ç” səsini 

işlənildiyini göstərən bəzi sözləri də Azərbaycan dilində tapmaq mümkündür. Məs: Bir sıra türk 

tayfalarında Noqay və ya Tuvin dillərində “çazu”, “çağsı”, “çer-çaz”, “çara” deyildiyini halda 

Azərbaycan dilində də, bir sıra türk dillərində olduğu kimi, bu sözlər “y” ilə yəni “yazı”, “yaxşı”, 

“yaz” “yer”, “yara” şəklində işlənilir. Oğuz dilinin ümumi sövti xüsusiyyətinə görə gərək bu 

sözlərin başındakı “y” səsi düşmüş olaydı; “yaxşı” deyil “axşı”, “yazı” deyil “azı”, “yaz” deyil “az”, 

“yarmaq” deyil “armaq” işləniləydi. Eləcə də, bəzi türk dillərində “y” səsilə işlənən sözlər 

Azərbaycan dilində “ç” ilə işlənir; məs; “çızmaq”, “çırmaq” və s... Belə görünür ki, burada digər 

türk dillərinin də təsiri olmuş və bunun nəticəsi olaraq bir sıra ünsürlər halında digər türk dillərinin 

xüsusiyyətləri də Azərbaycan dilində özünə er tapmışdır.  

II. Mahmud Kaşğari türk adlandırığı dillərlə oğuz, qıpçaq (xüsusən oğuz) dilinin fərqindən 

bəhs edərək, yenə göstərir ki, sözlərdə olan bütün “ta” (  ) yəni yəni “t” səsi oğuzlarda və bunların 

dilində danışanların tələffüzündə “dal” (  ) yəni “d” səsinə çevrilir. Məs: türklər dəvəyə “tərəf” (  ) 

dedikləri halda, oğuzlar “dəvəy” (   ) deyirlər. Türklər atəşə “ot” (  ) dedikləri halda, oğuzlar “od-

deyirlər”. Yaxud “Türklərdə (taqi) (   ), oğuzlarda “daqi” (   ) deyilir.  

Prof. A.Babayev göstərir ki, M.Kaşğarini Azərbaycan oxucularına Bəkir Çobanzadə tanış 

etmişdir. Amma B.Çobanzadənin müəyyən müddəaları Azərbaycan dilinin tarixinin ardıcıl və 

sistemli şəkildə araşdırılması deyil. Prof. Y.M.Seyidov prof. A.M.Babayevə əsaslanaraq yazır ki, 

Azərbaycan ədəbi dilinin elmi şəkildə tədqiqi prof. Ə.Dəmirçizadənin adı ilə bağlıdır: 

“Professor Adil Babayev yazır ki, “Ə.Dəmirçizadə Azərbaycan dili tarixinin elmi şəkildə 

öyrənən ilk alimdir” (1, s. 273). 

Prof. A.Babayev Azərbaycan dilçiliyinin tarixini sistemli şəkildə və ardıcıl olaraq araşdırmış 

və dil tarixi problemlərindən bəhs edərək prof. Ə.Dəmirçizadənin əsərlərini əvvəlcə aşağıdakı kimi 

xülasə etmiş, sonra onlara şərh vermişdir. “Azərbaycan dilçiliyinin tarixi”-əsərində oxuyuruq: