I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Маммадов И.М., Мусаев Т.Ф., Армяно-азербайджанский конфликт: история, право, посредничество, Баку: 2008, 196 c. 18.
Məmmədzadə M.B. Ermənilər və İran. İstanbul: Nəcm İstiqbal Mətbəəsi, 1927, 40 s. 19 .
ب . نا ، ، و شر و ،ما
ا ا 1941
م . 235 ص .
20.
Əhmədova F. “Türk-müsəlman əhali beynəlxalq və regional maraqlar qarşıdurmasında(1918-ci il)”, / Azərbaycan və Şərqi Anadoluda türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımları (1914-1920-ci illər) II beynəlxalq elmi konfransın materialları, Bakı, AMEA Tarix İnstitutu, 2015, s. 381-385 21.
Karahisarlı A. Ermeni tehciri meselesi // “Turan” Stratejik Araştırmalar Merkezi Uluslararası Bilimsəl Hakemlik Mevsimi Dergi. Konya: yıl 1, sayı 2, ilk bahar 2009, s. 226 22.
Иманов К. Армянсюiе инородные сказюi. Баку: Тиmграфия INDIGO, 2008, 328 с. 23.
Halaçoğlu Y. Sürgünden soyıkırıma ermeni iddiaları. Babiali Kültür Yayıncılığı, İstanbul: Mapsan Matbaacılık, 2008, 126 s. 24 . ،
، ور ود ه ر رد را ،
: ، ا د
، لوا پ ، ا تار ا 1390 ،
ص .
Hasan Safarlı I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
463 The historical roots of the plan to create Armenian state in the eastern part of the Ottoman Empire and Azerbaijan by western states and Russia Summary
Western states and Russia waged a war between Ottoman Empire and the Turkish states which were created in the territory of Azerbaijan to prevent the Ottoman Empire from getting strong and going forward to Europe. They also organized the Armenians who had migrated and lived in these territories sporadically by sending the missioners to the territory of Azerbaijan and Turkey. They made the Armenians commit the genocide of the Turkish population of the region to create an Armenian Empire in Azerbaijan and Turkey. Key words: Ottoman, Azerbaijan, genocide, Great Armenia, missionary organizations.
Yaxşıxanım Nəsirova AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu
XVIII ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ SALMAS QƏZASININ ETNODEMOQRAFİK VƏZİYYƏTİ
Son illərdə Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərinin tədqiqində osmanlı mənbələrinə müraciət edilməsi ənənəsi genişlənmişdir. Belə ki, XX əsrin 80-90-cı illərindən başlayaraq Azərbaycanın sosial-iqtisadi tarixinin öyrənilməsi məqsədilə osmanlı təhrir sənədlərinin araşdırılması bu gün də davam edir. Bu sənədlər XVI və XVIII əsrin əvvəllərində Osmanlı hakimiyyəti altında olmuş Azərbaycan əraziləri üçün tərtib edilmişdir və Başbakanlık Osmanlı Arxivində saxlanmaqdadır. Mükəmməl işlənmiş Osmanlı vergi siyasətinə uyğun olaraq yeni fəth edilmiş ərazilərin imperiyanın digər bölgələri ilə uyğunlaşdırılması məqsədilə həmin yerlərdə yaşayan əhalinin və bütün gəlir gətirən sahələrin siyahıya alınması – təhriri həyata keçirilirdi. Bu sənədlər daşıdığı məqsəd və vəzifələrinə görə müfəssəl və icmal olaraq qeyd olunmuşdur. Artıq Azərbaycanın İrəvan 1 , Gəncə-Qarabağ 2 , Naxçıvan 3 , Qazax-Borçalı 4 bölgələri ilə yanaşı, Ərdəbilin 5 sosial-iqtisadi tarixinə aid osmanlı arxiv sənədləri tədqiq olunmuş və nəşr edilmişdir. Mövzunun araşdırılması məqsədilə müraciət etdiyimiz İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arxivində 910 sayılı “Dəftər-e müfəssəl-i liva-i Xalxal və liva-i Urumi” 6 sənədi 409 səhifədir və “siyaqət” xətti ilə yazılmışdır. XVIII əsrin əvvəllərində tarixi Azərbaycan torpaqları olan Urmiya, Xalxal və Salmasın Osmanlı hakimiyyətinə keçirilməsindən sonra tərtib olunan bu dəftər həmin yerlərin əhalisi, məişəti, təsərrüfatı, etnik və demoqrafik vəziyyəti, toponmiyası və s. məsələlərlə bağlı dəqiq məlumat verən statistik bir sənəddir. Müfəssəl dəftər qeyd olunan ərazilər Osmanlı qoşunlarının 1725-ci il payız-qış hücum kompaniyasında 7 ələ keçirildiktən sonra tərtib olunmuşvə 1726-1728-ci illərə aid təhrir məlumatlarını əhatə edir.
1 İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri Ziya Bünyadov və Hüsaməddin Məmmədov (Qaramanlı). Bakı: Elm, 1996, 184 s. 2 Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri. Ön söz, tərcümə, qeyd və şərhlərin müəllifi Hüsaməddin Məmmədov (Qaramanlı). Bakı: Şuşa, 2000, 576 s.
3 Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Araşdırma,qeyd və şərhlərin müəllifi Hüsaməddin Məmmədov(Qaramanlı).Tərcümə edənlər Ziya Bünyadov və Hüsaməddin Məmmədov(Qaramanlı). Bakı: Elm, 2001, 376 s.
Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri (Qazax və Borçalı). Giriş, tərcümə və qeydlərin müəllifi Şahin Mustafayev. Bakı: Pedaqogika, 2001, 256 s. 5 Ərdəbil livasının müfəssəl dəftəri. Araşdırmanın, transliterasiyanın müəllifi E.Arıklı. Bakı: 2004, 857 s. 6 “Dəftər-i müfəssəl liva-i Xalxal və liva-i Urumi”- İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu-təhrir dəftərləri, № 910, 409 s. 7
Мустафазаде Т.Т. Азербайджан и русско-турецкие отношения в первой трети ХVIII в. Б.: Элм, 1993, 240 с.,
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
464 Müfəssəl dəftərin məlumatlarında Urmiya və Xalxal liva (sancaq), Salmas isə qəza olaraq müəyyən olunmuşdur. Əvvəlcə qeyd edək ki, Osmanlı mənbələrində Salmasın inzibati bölgüsü barədə fərqli fikirlər mövcud olmuşdur. XVI əsrə aid Osmanlı sənədində Salmasın, həmçinin, Urmiyanın sancaq statusunda Təbrizə aid olduğu 1 bildirilir. Digər bir osmanlı sənədində isə “...fəthdən 10 il keçməsinə baxmayaraq, Urmiya, Salmas sancaqlarının hələ də təhrir olunmadığı” 2
qeyd edilmişdir. XVIII əsrin əvvəllərində tərtib olunmuş “Xalxal və Urmiya livalarının müfəssəl dəftəri”ndə isə Salmas qəzası Salmas, Ənzəl, Kürdqıran və Qarabağ nahiyələri və “nəfs-i Salmas”dan təşkil olunmuşdur. Qəzanın tərkibində 77 kənd, 1 məzrəə və 1məhəllə qeydə alınmışdır. Dəftərin məlumatları qəzanın ən böyük nahiyəsinin Salmas nahiyəsi olduğunu deməyə əsas verir. Belə ki, nahiyənin tərkibində 1 şəhər (“nəfs-i Salmas”), 59 kənd və 1 məzrəə olduğu göstərilmişdir. Həmçinin qəzanın Ənzəl nahiyəsinin tərkibində 7, Kürdqıranda 8, Qarabağ nahiyəsində isə 3 kənd olmuşdur. Yalnız Kürdqıran nahiyəsində 4 kənd qeyri-məskun olmuşdur.
Cədvəl Kəndlər və məzrəələr Nahiyələr Məskun Qeyri-məskun Məzrəə Salmas 50 9 1 Ənzəl 7 - - Kürdqıran 4 4 - Qarabağ 3 - -
64 13 1
Göründüyü kimi Salmas qəzasının tərkibində olan kəndlərdən yalnız 13-ündə əhali yaşamamışdır. Bu da, heç şübhəsiz, o dövrün ictimai-siyasi vəziyyəti ilə bağlı olmuşdur. Belə ki, XVIII əsrin əvvəllərində ərazidə hökm sürən siyasi-hərbi gərginlik bölgənin etnik və demoqrafik vəziyyətinə birbaşa təsir edirdi. Əkinçilik və heyvandarlıqda böhranlı vəziyyət yaranmışdı. Torpağı əkib-becərən kəndlilər bölgədə baş verən hərbi qarşıdurmalar nəticəsində ziyan dəymiş və dağıdılmış təsərrüfatları tərk etmək məcbriyyətində qalırdı. Bu dövrdə ənənəvi “yandırılmış torpaq” metodundan istifadə edilməsi də geniş yayılmışdı 3 . Qarşı tərəfin hərbi qüvvələrinin keçə biləcəyi yolların ətrfaındakı şəhər və kəndlərin əhalisinin köçürülməsi təsərrüfatların dağıdılması və yandırılması ilə müşaiyət olunurdu. Digər tərəfdən, müharibələrdə tez-tez istifadə edilən “məcburi köçürmə”– sürgün siyasəti nəticəsində kəndlilər doğma yerlərini tərk etməyə məcbur edilməsi 4 də bölgənin demoqrafik vəziyyətinə təsirsiz ötüşmürdü. Bununla yanaşı, müharibələr zamanı insanların kütləvi şəkildə məhvinə səbəb olan epidemiya və xəstəliklər ərazidə əhali məskunluğunun seyrəkləşməsinə, təsərrüfatların boş qalmasına səbəb olurdu. Nisbətən təhlükəsiz və əlverişli ərazilərə köçən ailələr boş qalmış kəndlərdə və təsərrüfatlarda məskunlaşırdı ki, bu da qeyri-sabit demoqrafik durum yaranmasına səbəb olurdu.
c.95-96. 1
Bilgili A.S. Osmanlı, İran ve Azerbaycan – I. (16. Ve 18. Yüzyıllar Sosyal ve Ekonomik Tarih). E.: 2004, 300 s.,s.54 2 Bilgili A.S. Osmanlı, İran ve Azerbaycan – I. (16. Ve 18. Yüzyıllar Sosyal ve Ekonomik Tarih). E.: 2004, 300 s., s.36; 3 Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке (1590-1700). Б.: Элм, 1981, 238 с., c.78.
4
390 с., c. 277 I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
465 Dəftərin məlumatlarından göründüyü kimi, Salmas qəzasında demoqrafik vəziyyətin nisbətən sabit olduğunu demək mümkündür. Qəzanın 77 kəndindən yalnız 13-nün qeyri-məskun olması ərazinin daha məskun olduğunu deməyə əsas verir. Onu da qeyd edək ki, bu kəndlərin əhalisi Osmanlı fəthindən sonra köçüb getmişdir və bu barədə müfəssəl dəftərdə müvafiq qeyd (“hal-i an ər-rəaya” – “rəiyyətsizdir” – Y.N.) mövcuddur. Dəftərin göstəricilərində qəzanın nahiyə və kəndlərində 1 642 nəfər vergi mükəlləfiyyətli şəxs yaşadığı qeyd olunmuşdur. Bunlardan 1 253 nəfər Salmasda, 179 nəfər Ənzəldə, 151 nəfər Qarabağda, 59 nəfər Kürdqıranda yaşamışdır. Həmçinin qəzada 585 nəfər qeyri-müsəlman yaşaması müəyyən edilmişdir. Ümumiyyətlə, hesablamalar nəticəsində Salmas qəzasının 77 kəndində 5 minə yaxın əhali yaşadığı məlum olmuşdur. Qeyd etdik ki, müfəssəl dəftərin məlumatları bölgədə dini-etnik vəziyyətin müəyyən edilməsində də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hesablamar nəticəsində məlum olur ki, Salmas qəzasında dini cəhətdən həm müsəlman, həm də qeyri-müsəlman əhali yaşamışdır. Qeyri-müsəlman əhalinin əsasən, Salmas nahiyəsində (təxminən ⅓-i) yaşaması müəyyən edilmişdir. Maraqlıdır ki, qəzanın kəndlərində yaşayan qeyir-müsəlman əhali bəzən müsəlmanlarla eyni kənddə yaşamışdır. Dəftərin göstəricilərində Salmas nahiyəsinin 5 kəndində qarışıq (həm müsəlman, həm də qeyri- müsəlman) əhali yaşadığı göstərilmişdir. Maraqlıdır ki, Salmas qəzasında yaşayan qeyri-müsəlman əhali “gəbran” olaraq (gəbran, dər “nəfs-i Salmas” – Salmas şəhərində gəbranlar – Y.N.) göstərilmişdir. Müfəssəl dəftərin Xalxal və Urmiya livalarında yaşayan qeyri-müsəlman əhali kimi “ispəncə” vergisi ödəyən Salmas qəzası əhalisinin bu qisminin “gəbran” olaraq xüsusi qeyd edilməsi diqqətçəkicidir. Onu da qeyd edək ki, adı çəkilən livalarda “gəbran” və müsəlman əhali bəzən eyni kənddə yaşamışlar. Dəftərdə “ispəncə” vergisi ödəyən şəxslərin, yəni qeyri- müsəlmanların bəzi hallarda heç bir xüsusi yazı ilə qeyd edilmədiyini (məsələn, Urmiya livasında), bəzi hallarda isə “gəbran” kimi qeyd olunduğunu və ödəyəcəkləri verginin “rəsm-i ispənce-i gəbran” (gəbranların ödədiyi ispəncə vergisi – Y.N.) adlandığını nəzərə alsaq, sonuncuların əslində kimlər olduğunu dəftərin məlumatlarına görə təyin etmək çətinlik yaratmışdır. Məlumatlarda “gəbran” sözünün mənası və hansı insan qruplarına aid edilməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlərin olduğunu görürük. Bəzi məlumatlarda oda, atəşə sitayiş edən və Zərdüştün davamçıları olan şəxslərə “gəbran/gəbr” deyilməsi göstərilmişdir 1 . Nizami Gəncəvi “Xosrov və Şirin” poemasında oda sitayiş edənləri “gəbran” adlandırmışdır 2 . Aparılan araşdırmalardan məlum olur ki, Osmanlı sənədlərində “gəbr” sözü ilə ümumiyyətlə müsəlman olmayan (xristian, yəhudi və s.) şəxslər adlandırılmış və onların xristian olduqları qeyd olunmuşdur 3 . M.Akis isə “nəfs-i Antep”də yaşayan ermənilərin 2 040 ağça “cizyə-ye gəbran” vergisi ödədikləri haqqında məlumat vermişdir 4 . Belə nəticəyə gəlmək olar ki, br zamanlar müəyyən insan qrupları oda sitayiş etdiklərinə görə gəbr/gəbran (atəşpərəst) adlanırdılarsa, Osmanlı sənədlərində müsəlman olmayan şəxslər bu adla qeyd olunmuşlar. Müfəssəl dəftərdə digər vergi ödəyicilərində olduğu kimi, “gəbran”ların da adları, ata adları göstərilmişdir. “Aram Haqnəzər oğlu”, “Bayram Melkum oğlu”, “Zəki Hacuq oğlu”, “Qaraca Pedros oğlu”, “Şəhriyar Avanes oğlu” 5 və s. kimi nümunələrdə bu şəxslərin qeyri-müsəlman (xristian) olduqları anlaşılır. Maraqlıdır ki, “Arslan Murad oğlu”, “Salman Əbdülcan oğlu”, “Eyvaz Mirzə oğlu” 6 , “Saleh Salman oğlu” 1 kimi nümunələrdə həm ad, həm də ata adı müsəlman
1 Гебры. Большая Советская Энциклопедия. том 6. М.: Советская энциклопедия, 1971, стр.110. 2 Quliyev İ. “Xəmsə”də işlənən bəzi zərdüştilik istilahlarının poetik funksiyası // Dil və ədəbiyyat (beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal), 2014, № 2 (90), s.213-220. http://www : vhp. az/index. 3 İnbaşı M. Nüfus ve Ekonomik Yönden XVI. ve XVII. Yüzyıl Kayserisinde Ermeniler / Erciyes Üniversitesi I.Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu. cilt 3. Erciyez Üniversitesi yayınları, 2007, s.130-132., s132. 4 Akis M. XVI.Yüzyıl Kilis ve Antep Sancaklarında Ermeniler ile türkler arasında sosyal ve kültürel ilişkiler / Hoşgörü Toplumunda Ermeniler Sempozyumu. Erciyes Üniversitesi yayınları, 2007, s.229-233., s.233 5 “Dəftər-i müfəssəl liva-i Xalxal və liva-i Urumi”- İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu-təhrir dəftərləri, № 910, 409 s., s.360-403 6 Yenə orada, s.400-401 I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
466 mənşəlidir və bu şəxslər müfəssəl dəftərdə “gəbran” qrupuna aid edilərək, onlardan alınan vergi də “ispənce-ye gəbran” kimi qeyd olunmuşdur. Müfəssəl dəftərin göstəricilərində qeyri-müsəlmanlara təyin olunan”ispəncə” vergisindən başqa, təsərrüfatla məşğul olduqlarına və bu sahədən gəlir əldə etdiklırinə görə vergiyə cəlb olunan bütün şəxslər dövlət xəzinəsinə buğda, arpa, darı, pətək (arı), bağ-bostan, dəyirman, qoyun, saman, təzə ot və s. vergiləri ödəməli idilər. Beləliklə, müfəssəl dəftərin məlumatlarının təhlili əsasında Salmas qəzasında dini cəhətdən həm müsəlman, həm də qeyri-müsəlman, etnik cəhətdən isə müsəlman və xristian əhalinin yaşadığı müəyyən edilmişdir. Bununla yanaşı, bölgədə yaşayan şəxslərin adları və ata adları təhlil olunarkən müsəlman təsinin üstünlük təşkil etdiyini görürük. Yekun olaraq, XVIII əsrin əvvəllərində Salmas qəzasında demoqrafik vəziyyətin nisbətən sabit olduğunu və bölgə əhalisinin təxminən ⅓ hissəsinin qeyri-müsəlmanlar təşkil etməsinə baxmayaraq, burada müsəlman təsirin daha güclü olduğunu söyləyə bilərik. ƏDƏBİYYAT 1. Akis M. XVI.Yüzyıl Kilis ve Antep Sancaklarında Ermeniler ile türkler arasında sosyal ve kültürel ilişkiler / Hoşgörü Toplumunda Ermeniler Sempozyumu. Erciyes Üniversitesi yayınları, 2007, s.229-233. 2. Bilgili A.S. Osmanlı, İran ve Azerbaycan – I. (16. Ve 18. Yüzyıllar Sosyal ve Ekonomik Tarih). E.: 2004, 300 s. 3. Dəftər-i müfəssəl liva-i Xalxal və liva-i Urumi- İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu-təhrir dəftərləri, № 910, 409 s. 4. Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri. Ön söz, tərcümə, qeyd və şərhlərin müəllifi Hüsaməddin Məmmədov (Qaramanlı). Bakı: Şuşa, 2000, 576 s. Ərdəbil livasının müfəssəl dəftəri. Araşdırmanın, transliterasiyanın müəllifi E.Arıklı. Bakı: 2004, 857 s. 5. İnbaşı M. Nüfus ve Ekonomik Yönden XVI. ve XVII. Yüzyıl Kayserisinde Ermeniler / Erciyes Üniversitesi I.Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu. cilt 3. Erciyez Üniversitesi yayınları, 2007, s.130-132. 6. İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri Ziya Bünyadov və Hüsaməddin Məmmədov (Qaramanlı). Bakı: Elm, 1996, 184 s. 7. Quliyev İ. “Xəmsə”də işlənən bəzi zərdüştilik istilahlarının poetik funksiyası // Dil və ədəbiyyat (beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal), 2014, № 2 (90), s.213-220. http://www: vhp. az/index. 8. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Araşdırma,qeyd və şərhlərin müəllifi Hüsaməddin Məmmədov(Qaramanlı).Tərcümə edənlər Ziya Bünyadov və Hüsaməddin Məmmədov(Qaramanlı). Bakı: Elm, 2001, 376 s. 9. Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri (Qazax və Borçalı). Giriş, tərcümə və qeydlərin müəllifi Şahin Mustafayev. Bakı: Pedaqogika, 2001, 256 s. 10.
Гебры. Большая Советская Энциклопедия. том 6. М.: Советская энциклопедия, 1971, стр.110. 11. История Ирана с древнейших времен до конца ХVIII в. (под ред. Пигулевская Н.В. и др.) Л.: изд-во ЛГУ, 1958, 390 с. 12.
Мустафазаде Т.Т. Азербайджан и русско-турецкие отношения в первой трети ХVIII в. Б.: Элм, 1993, 240 с. 13. Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке (1590-1700). Б.: Элм, 1981, 238 с.
1 Yenə orada, s.377 I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
467
Səidə Nəbiyeva Bakı Dövlət Universiteti, Tarix fakültəsi seide18@box.az
V.V.BARTOLD TÜRK XALQLARI TARİXİNİN TƏDQİQATÇISI KİMİ 1926-cı il 26 fevral-6 mart tarixlərində Bakıda Birinci Türkoloji Qurultay keçirilmişdir. Konfransın SSRİ-də məhz Bakıda keçirilməsi heç də təsadüfi deyildi, çünki Azərbaycan respublikasında türkologiya sahəsində tanınmış alimlər çoxdan səmərəli fəaliyyət göstərirdilər. Qurultayın keçirilməsinin əsas təşəbbüsçüləri Yeni Türk Əlifbası və Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti idi. 131 nəfər nümayəndənin iştirak etdiyi Qurultay 17 iclas keçirdi. I Bakı Türkoloji Qurultayında türk dillərinin yeddi böyük problemi müzakirə edilmiş, müxtəlif areallarda məskunlaşan türk xalqlarının taleyüklü məsələləri haqqında məruzələr dinlənilmiş, bu sahədə yaxın gələcəkdə reallaşdırılması nəzərdə tutulan mühüm qərarlar qəbul edilmişdir. Qurultayın qəbul etdiyi qərarlar sırasında ortaq əlifba, ortaq ədəbi dil, ortaq terminologiya kimi məsələlər mühüm yer tuturdu. Qurultayın 2 bənddən ibarət 1-ci qətnaməsində latın əlifbasının ərəb əlifbasından texniki üstünlükləri və mədəni-tərəqqi üçün əhəmiyyətini əsas tutaraq əlifba islahatının keçirilməsinin zəruriliyi qeyd edilirdi. Qurultayda iştirak edən görkəmli türkoloqlardan biri akademik V.V.Bartold olmuşdur. Onun məruzəsi “Tatar mədəniyyəti sahəsində yeni kəşflər” adlanırdı. Tarix elmində, şərqşünaslıqda xüsusi mövqeyi olan V.V.Bartoldun tədqiqat əsərləri türk xalqlarının tarixinin müxtəlif dövrlərini öyrənmək baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. O, Şərq xalqlarının tarixini, dillərini, ədəbiyyatını, fəlsəfəsini, mədəniyyətini dərindən bilirdi. Türklərin tarixi, xüsusilə də səlcuq türklərinin tarixi Bartoldun daha çox diqqət yetirdiyi problem olmuşdur. V.V.Bartoldun Qafqaz, Türküstan, İran və Əfqanıstan tarixinə həsr olunmuş tədqiqat əsərlərində Azərbaycan haqqında xeyli maraqlı qeydlər vardır. O, əsərlərində dövlətçilik tariximizdə mühüm yer tutan Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri “İranın türk mənşəli dövlətləri” kimi, Cənubi Azərbaycanın etnik tarixi,şəhər həyatı və.s kimi məsələlər “İran” bölmələrində təqdim etmişdir. V.V.Bartoldun şərq xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, fəlsəfəsi, mədəniyyəti ilə bağlı apardığı araşdırmalar mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. Lakin hazırda vahid türk xalqları tarixinin yazılmasına ehtiyac vardır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 9 noyabr 2005-ci ildə Bakı şəhərində Birinci Türkoloji Qurultayın 80 illik, 18 fevral 2016-cı ildə isə 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncamlar imzalamışdır. Buna uyğun olaraq, təklif etmək istəyirik ki, ümumi türk xalqlarının tarixinin yazılmasına ehtiyacı nəzərə alaraq bu sahədə tədqiqatları ümumiləşdirmək vacibdir. Dövlət komissiyaları yaradılmalı və əhəmiyyətli tədqiqatlar əsasında birgə əsərlərin yazılması vacibdir.
AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu
ИСТОРИЯ ОСМАНСКОЙ ИМПЕРИИ XIX ВЕКА В ЗАПАДНЫХ МЕМУАРАХ Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|