I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Biz kardeş olmalıyız, Ver elini, Türk Oğlu! Te-Te-Be kurmalıyız, Ver əlini, Türk Oğlu!
“Tolerant Türk Birliyi” (TTB) yaratmaq, artıq, tarixi zəririyyətə çevrilmişdir. TTB ilk növbədə Türk dünyasında, daha sonra Yaxın və Orta Şərqdə yayılan elə bir birlik olacaqdır ki, istər türkçülükdən, istərsə də İslam dinindən qorxan insanların və cəmiyyətlərin bu qorxusu zehinlərdən tamamilə siləcəkdir. Dilindən, dinindən və irqindən asılı olmayaraq bütün toplumlar bu Birliyə can atacaqdır. Bəlkə də “Tolerant Türk Birliyi” bütün Yer planetini bürüyən, birləşdirən, tək vücuda çevirən, bütün kainatı hamının və hər kəsin ortaq Vətəni halına gətirən bir qurumun başlanğıcı, bünövrəsi olacaqdır. Yaradılmasını təklif etdiyimiz “Tolerant Türk Birliyi”nin Nizamnamə layihəsini bir məqalədə vermək mümkün deyil. Bu səbəbdən burada həmin birliyin tolerantlıqla bağlı əsas prinsiplərini verməklə kifayətlənirik. “Tolerant Türk Birliyi” yaradılması hər kəsin və hər bir işin faydasına olacaqdır. Birliyin tolerantliq ideyasını qəbul edən hər kəs bu birliyin üzvü ola biləcəkdir. Bu birlik dünyada sülhün, iqtisadi və mədəni inkişafın təminatçısı, dəstəkçisi olacaqdır. İstər bütünlükdə türkdilli bir dövlət, istər başqa bir dövlət tərkibindəki türkdilli muxtar respublika və ya milli mahal, istər əksəriyyətini türklərin təşkil etdiyi şəhər, qəsbə, kənd, ictimai birlik, qurum və ya ayrıca bir fərd “Tolerant Türk Birliyi”nin üzvü ola bilər və üzv olduğu istiqamətlər üzrə bütün digər üzvlərlə eyni hüquqlara malik olacaqdır. Tərkibində türkdilli muxtar respublika və ya milli mahal, əksəriyyətini türklərin təşkil etdiyi şəhər, qəsbə, kənd, ictimai birlik, qurum və ya ayrıca bir fərd olan istənilən dövlət, respublika, milli mahal, şəhər, qəsəbə, kənd, ictimai birlik və ya qurum “Tolerant Türk Birliyi”nin üzvü ola bilər və üzv olduğu istiqamətlər üzrə bütün digər üzvlərlə eyni hüquqlara malik olacaqdır. Bu birliyə mənəvi, mədəni, elmi, iqtisadi, hərbi, siyasi istiqamətlərdən birini, bir neçəsini və ya hamısını qəbul etməklə qatılmaq mümkündür. Yəni potensial üzvlərindən biri sadəcə mənəvi, biri sadəcə mədəni, biri sadəcə elmi, biri sadəcə iqtisadi, biri sadəcə hərbi, biri sadəcə siyasi məsələlərdə, başqa biri öz seçiminə uyğun olaraq 2, 3, 4, 5 istiqamətdə, bir başqası isə bütün istiqamətlərdə əməkdaşlıq etmək məqsədi ilə bu birliyə qatıla bilər. Bütün istiqamətlərin mahiyyəti və detalları elm sahələri üzrə mütəxəssislər, iqtisadçılar, hərbçilər və siyasətçilər tərəfindən müəyyənləşdirilsə, bizcə bu, daha məqsədəuyğun olar. Amma bir şərtlə ki, ilkin meyarlar, xüsusilə də tolerantlıq şərti mütləq şəkildə nəzərə alınsın. İstiqamətlərdən hər hansı birini qəbul etmək həmin istiqamət üzrə əksəriyyət üzvlərin qəbul etdiyi bütün layihə və tədbirləri məcburi şəkildə qəbul etmək mənasına gəlmir. Məsələn, iqtisadi istiqamət üzrə əməkdaşlıq məqsədi ilə birliyə daxil olan bir üzv “ortaq bazar” layihəsinə qoşularkən “digər üzvlərin ərazisində yerli istehsalçıların hüquq və imtiyazlarına uyğun şəkildə müəssisələr açmaq” layihəsinə qoşulmaya bilər. Belə bir faktın varlığı digər üzvlər tərəfindən həmin layihənin reallaşdırılması üçün əngəl də təşkil etmir. Yəni ümumilikdə birliyin zərərinə olmayan hansısa bir layihənin iki və daha artıq üzv tərəfindən reallaşdırılmasına başqa bir üzv və ya üzvlər tərəfindən veto qoyula bilməz. Bu birliyin tolerantlığı da elə məhz bundadır. Birliyə daxil olan üzv bütün milli və etnik tərkibi ilə həmin birliyin üzvüdür. Məsələn, Türkiyənin daxil olduğu iqtisadi əməkdaşlıq istiqaməti onun bütün millətlərdən olan vətəndaşları üçün açıqdır. Bununla belə Azərbaycan Respublikası hansı ölkənin vətəndaşı olmasından asılı olmayaraq milliyyətcə erməni olan şəxslərin Azərbaycanla hər hansı əlaqəsinin olmamasını tələb edə bilər. Amma belə bir fakt Türkiyə vətəndaşı olan ermənilərin, digər üzvlərlə, məsələn, Qazaxıstanla hansısa əlaqəsinin olmasına əngəl təşkil etmir. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
41 Eyni şərtlər davam edərsə, bu birlik yaxın gələcəkdə “Tolerant Dünay Birliyi” şəklinə də transformasiya oluna bilər. Amma ilkin formalaşma mərhələsinin məhz Türk coğrafiyasından başlaması və “Tolerant Türk Birliyi” (TTB) adı ilə yaradılması daha məqsədəuyğundur. “Tolerant Türk Birliyi”nin yaradılması ideyasını daha geniş şəkildə yaymaq və ona dəstək almaq məqsədi ilə bütün türkdilli respublikaların, başqa dövlətlərin tərkibindəki türkdilli muxtar respublika və ya milli mahalların, əksəriyyətini türklərin təşkil etdiyi şəhər, qəsbə, kənd, ictimai birlik, qurum və quruluşların rəhbərlərinə müraciətlər və çağırışlar ünvanlanmağı nəzərdə tuturuq. Ümid edirik ki, hamının və hər kəsin faydasına olacaq bu birliyin yaradımasına hər kəs dəstək verəcəkdir və ya ən azı bu birliyin yaradılmasına heç kim mane olmayacaqdır.
ƏDƏBİYYAT 1. R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, VI. Baskı, İstanbul, 2009. 2. Соглашение о создании Содружества Независимых Государств. Исполнительный комитет СНГ. Архивировано из первоисточника 21 июля 2006 года. 3. НАТО. Североатлантический договор (4 апреля 1949 г.). Архивировано из первоисточника 22 августа 2011 года. 4. Системная история международных отношений в двух томах, События 1945-2003, том второй. Под редакцией А.Д.Богатурова. Москва – 2007. 5. Организация стран-экспортеров нефти (ОПЕК), http://www.ereport.ru/articles/ecunions/opec.htm
Mayil B.Asgarov, Doctor of Science in Philology, professor Institute of Linguistics of ANAS, Head of the department of Sociolinguistics and Language Policy, Professor of Baku Euroasian University
Creation of the “Tolerant Turkic Unity” is Historical Necessity Summary
The creation of the “Tolerant Turkic Unity” will be in favour of everybody and everything. Each person who accepts the Unity’s idea of tolerance can be a member of the unity. This unity will be a guarantee of peace, social and cultural development in the world. Keywords: tolerant, Turkic, unity, peace, development.
Fərman Xəlilov, fil.ü.e.d. AMEA Naxçıvan Bölməsi fermanhalilov@yahoo.com
NAXÇIVANDA BİRİNCİ TÜRKOLOJİ QURULTAYA HAZIRLIQ 90 il bundan əvvəl Bakıda türk xalqlarının mədəni həyatında tarixi hadisəyə çevrilən bir tədbir – Birinci Türkoloji Qurultay keçirildi. 1926-cı il fevral ayının 26-da başlayıb 6 martda sona çatan bu qurultayda Azərbaycan nümayəndələrindən başqa keçmiş Sovet İttifaqı və dünyanın bir neçə ölkəsindən –Türkiyə, İran, Rusiya, Avstriya, Macarıstan və Almaniyadan dəvət olunmuş Ə.Hüseynzadə, F.Köprülzadə, V.Bartold, A.Miller, A.Samoyloviç, A.Krimski, T.Menzel, N.Poppe, V.Radebold kimi məşhur türkoloqlar da iştirak edirdi. 131 iştirakçının tərkibi akademik, professor və dosentlərlə yanaşı, ədəbiyyatçı, müəllim, tələbə, pedaqoq, jurnalist, qəzet redaktorları, siyasətçi, elm, təhsil və partiya işçilərindən ibarət idi. Qurultay nümayəndələri və dəvət olunmuş qonaqların azərbaycanlı, türk, qazan və kırım tatarları, qazax, özbək, başqırd, abxaz, yakut, türkmən, qırğız,
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
42 noqay, hakas, qumuq, inquş, xoyrat, çeçen, adıgey, qaraçaylı, avar, çərkəz, bolqar, kürd, osetin, eston, rus, ukrayn, alman, yəhudi və s. millətlərin nümayəndələrindən olan tərkibi bu tədbirin əzəmətini göstərən ən mühüm faktorlardan biri idi. Qurultayda müzakirəyə çıxarılan əlifba, orfoqrafiya, terminologiya, türk tayfalarının etnoqrafiyası, türk dillərinin mənşəyi, öyrənilmə vəziyyəti və tədrisi metodikası, türk xalqlarının ədəbi dilinin inkişafı, ədəbiyyati və mədəniyyəti kimi problemlər o dövrün türkologiya elmi üçün olduqca aktual və əhəmiyyətli idi. Bu günədək həmin problemlərin bir çoxuna dair ciddi araşdırmalar aparılsa da, onlardan bəzisi, məsələn, türk xalqlarının ortaq əlifbası, dili, tarixi, ədəbiyyati və onların tədrisi metodikası məsələləri yenə də öz aktuallığını saxlamaqdadır. Birinci Türkoloji Qurultay Azərbaycanda keçirildiyi üçün bu möhtəşəm tədbirə təkcə paytaxt Bakıda yox, respublikanın digər regionlarında, o cümlədən, Naxçıvanda da ciddi hazırlıq işləri aparılmışdır. Əldə etdiyimiz arxiv sənədlərindən aydın olur ki, Naxçıvanda aparılan hazırlıq işləri Naxçıvan Xalq Deputatları Sovetinin və onun sədri Həmid Sultanovun xüsusi diqqətində olmuşdur. H.Sultanov hətta şəxsən qurultayda iştirak da etmişdir (1, s. 418). Qurultaya hazırlıq işlərinin aparılması XX əsrin əvvəllərində ”Naxçıvanın tarixi və mədəni irsinin öyrənilməsi sahəsində fəaliyyət göstərən” (3, s. 176) Naxçıvanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinə (NTTC) tapşırılmışdı. Naxçıvan Dövlət Arxivində saxlanılan (9) və 2005-ci ildə bizim tərəfimizdən tam mətnləri çap etdirilən (4) NTTC-nın fəaliyyətinə aid iclas protokollarından aydın olur ki, Cəmiyyətin sədri Vahab Həsənzadənin rəhbərliyi, elmi katibi Mirbağır Mirheydərzadənin təşkilatçılığı ilə bu iş layiqincə yerinə yetirilmişdir. Cəmiyyətin 1925-ci ildə keçirilmiş 9 iclasının protokolunda görüləcək işlər və yerinə yetirilmiş tədbirlər haqqında məlumatlar öz əksini tapmışdır. 1925-ci ilin 3 oktyabrında bu məsələ ilə bağlı keçirilən ilk iclasın protokolundan aydın olur ki, “Bakıda çağırılan qurultay həmin ilin dekabr ayında” (4, s. 16) keçiriləcəkdir. (Məlum olduğu kimi Azərbaycanda bu tədbirə hazırlıq işləri nəzərdə tutulan vaxtda başa çatmadığı üçün qurultayın keçirilməsi 1926-cı ilin fevral ayında baş tutumuşdur). Məhz buna görə də, Cəmiyyət hazırlıq işlərini sürətlə aparmağa məcbur olmuşdur. 5, 6, 10, 13, 20, 27 noyabrda dalbadal altı, 4 və 25 dekabrda isə müəyyən fasilə ilə keçirilən iki iclasa aid protokollardan görünür ki, tələsik olsa da, Cəmiyyətin qısa müddət ərzində gördüyü işlər qənaətbəxş olmuşdur. Oktyabr ayında qurultayla bağlı müəyyən izahat işləri və məlumatlanma mərhələsi bitdikdən sonra Cəmiyyətin 5 noyabr 1925-ci il tarixli iclasında “dekabr ayında Bakıda çağırılmış Türkoloji Qurultayın yaxınlaşması və ona hazırlıq görülməsi barəsində” məsələ müzakirə olunur. Sədr V.Həsənzadə bu qurultayın “türk lisan və ədəbiyyatında olan əhəmiyyətini və gələcək mənfəətlərin və qurultaya hər yerdə hazırlıqlar getdiyini, Naxçıvanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin də hazırlıqlar görməsini bəyan edir” (4 s. 20). V.Həsənzadənin çıxışı dinlənildikdən sonra qərar qəbul edilir ki, qurultaya hazırlıq aparılması “vacib və lazımdır. Bu barədə Cəmiyyətin türkoloji və ədəbiyyat bölməsi tezliklə gərək təşəbbüsatda bulunsun, bu yolda mühazirələr versin, maarif və ədəbiyyat xadimlərindən məlumat və materiallar toplasın” (4, s. 20). Bu qərarın icrasını yubatmayan Cəmiyyətin türkoloji və ədəbiyyat bölməsi səhəri günü, yəni noyabrın 6-da keçirilən iclasda müzakirə üçün aşağıdakı mövzularda oxunacaq mühazirələrin adlarını təqdim edir: “Ümumi lisanın mədxəli”, “Dillərin quruluşu”, “Türk dilinin şivələrinin mənşəyi, tarixi inkişafı, türk tayfalarının ibtidai tarixi və ibtidai dini təsəvvürləri”, “Türk millət və tayfalarının əlifbaları, türk dilinin imlası və üsuli-tədrisi”, “Türkcədə elmi istilahlar yaratmaq məsələsilə əlaqədar olaraq türk dili və şivələrinin qiyası, morfologiyası, türk dilinin başqa dillər ilə əlaqə və rabitəsi”, “Türk dilinin bugünkü vəziyyəti, ərəb və ya latın əlifbaları ilə islah və tovsihi” (4, s. 21). Təklif olunan bu mövzular noyabr ayının 10-da keçirilən iclasda yenidən müzakirə olunur, adları dəqiqləşdirilir və mühazirəçilər müəyyənləşdirilir. 13, 20, 27 noyabr və 4 dekabr tarixli iclas protokollarından məlum olur ki, türkoloji və ƏDƏBİYYAT bölməsinin ən fəal üzvlərindən M.Rasizadə “Dillərin quruluşu”, H.Səfərli “Türk
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
43 dilinin mənşəyi və inkişafı”, Ə.Rüstəmov “Türk dilinin bugünkü vəziyyəti, ərəb və latın əlifbası ilə tovzih və tənzimi”, Ə.Qılmanov “Türk millətinin ibtidai tarixi və dini təsəvvürləri” mövzularında cəmiyyət üzvləri və həvəskarlar qarşısında çıxış etmişlər. Tiflisdə çıxan “Yeni fikir” qəzetinin 14 noyabr 1925-ci il tarixli nömrəsində ilk mühazirə haqqında verilən məlumatdan oxuyuruq: “Türkoloji qurultaya hazırlanmaq məqsədilə ilk (referat) mühazirə türkoloji şöbəsinin sədri (Mirbağır Mirheydərzadə - F.X.) tərəfindən “Ümumdillərin dillərin quruluşu, təbdili, təqsimatı” xüsusunda Gənclər klubunda oxundu. Üzvlərdən başqa müəllimlər və tələbələrdən də bir çox adam hazır idi” (2, s. 3) Oxunan mühazirələr türk dilləri, ədəbiyyatı və mədəniyyəti ilə bağlı bir sıra aktual mövzuları əhatə etmişdir. Mühazirələrdə toxunulan məsələlərin çoxunun bu iclaslardan təxminən üç ay sonra keçirilən Birinci Türkoloji Qurultayda qaldırılmış problemlərlə səsləşməsi də diqqətəlayiqdir. Təəssüf ki, yuxarıda adları çəkilən dörd mühazirənin tam mətni əlimizə gəlib çatmamışdır. Protokollarda yalnız M.Rasizadə və Ə.Rüstəmovun mühazirələri haqqında qısa məlumat, H.Səfərli və Ə.Qılmanovun mühazirələrinin isə yığcam mətni verilmişdir. Yaxşı cəhət odur ki, verilən qısa məlumatdan heç olmasa mühazirələrin ümumi istiqaməti haqqında təsəvvür əldə etmək olur. Məsələn, M.Rasizadənin mühazirəsi haqqında yazılır: “Mühazirəçi ümumi dillərin ibtidası barəsində deyir: Əsasən dillərin mənşəyi əsvatdandır (səslərdəndir – F.X.) Bu barədə təkyə edir Şarl Diprosun sözlərinə və bəzi ərəb alimlərinin demələrinə və bu barədə müfəssəl məlumat verir. İkinci, dillərin inqrazı (məhv olması – F.X.) barəsində danışıb bu inqraza başlıca üç səbəb dəlil olduğunu göstərir: siyasət, mədəniyyət və din, iqtisad, çoxluq. Buna dəlil misallar deyir” (4, s. 25). Mətni yığcam şəkildə verilən mühazirələrdə isə xeyli maraqlı məlumatlar və elmi mülahizələrlə rastlaşırıq. Bu baxımdan H.Səfərlinin mühazirəsi daha çox diqqəti cəlb edir. O, türk dillərinin mənşəyi və inkişafı haqqında danışarkən əvvəlcə türk mədəniyyətinin tarixinə nəzər salır, çin alimlərinin və A.Vamberi, A.Samoyloviç kimi dünya türkoloqlarının əsərlərinə istinad edərək dinləyicilərə bu mədəniyyətin qədim mənbələri haqqında məlumatlar verir. Sonra mühazırəçi türk dillərinin dörd qrupa bölünməsindən və həmin qruplara daxil olan dillərdən söz açır, türkoloqlardan V.Radlov, V.Tomsen və başqalarının bu məsələ ilə bağlı nəzəriyyələrindən bəhs edir. Ə.Qılmanov da müxtəlif mənbələrə, daha çox isə Z.Göyalpın tədqiqatlarının nəticələrinə söykənərək türk millətinin ibtidai tarixi və dini təsəvvürləri, xüsusilə totemizm haqqında ətraflı şəkildə danışır. Oxunan bütün mühazirələr dinləyiciləri maarifləndirməklə yanaşı, Cəmiyyət üzvlərinin intellektual səviyyəsini də göstərir və onların mühazirələrə necə böyük həvəs və məsuliyyətlə yanaşdığını deməyə əsas verir. Protokollarda mühazirəçilərə verilən suallar və həmin suallara alınan cavablar da öz əksini tapmışdır. Mühazırəçilərin hazırlıq səviyyəsi və dinləyicilərin maraq dairəsi, yaşadıqları dövrdə ictimai-siyasi proseslərə münasibəti haqqında müəyyən təsəvvür əldə etmək üçün verilən bəzi suallara nəzər salmaq kifayətdir: “Dilin əsasının Nuhun üç oğlundan olması fəqət nəzəriyyədir, yaxud fənni-sübutlar var?”, “Dillər getdikcə artır, ya azalır?”, “Mədəniyyət ən əvvəl hansı millətdən başqa millətə keçmişdir?”, “Türklər nə zamandan oğuz və cığatay tayfalarından ayrılmışlar”, “Lisan və ədəbiyyatimizin tərəqqisi üçün Naxçıvanda nə kimi bir elmi müəssisənin olması lazımdır?”, “Nə üçün Nizami və Füzuli kimi şairlərimiz türkcə yox, farsca şeir deməyə başlamışlar?”, “Türküstan və Tatarıstan ayrı olduqlarını onların iki ismə - tatar və türk kəlmələrinə malik olduqlarını sabit edir. Siz onları birləşdirdiniz. “Stan” fars kəlməsidir. Xahiş olunur bu barədə bir qədər izahat verəsiniz” (4, s. 25-29). Bu sualların hamısına cavab verilsə də, təəssüf ki, onların bir qismi protokollarda öz əksini tapmamışdır. Məsələn, “Hərgah biz ərəb ləhcəsinə yavuq idik, nə üçün ləhcəmiz getdikcə ruslaşır?” Bu sualın qoyuluşunda “Azərbaycan türkcəsində ruslaşma meyilləri ilə bağlı narahatlıq ifadə olunur” (10, s. 4). O vaxt həmin suala necə cavab verilməsi bizə bəlli deyil. Lakin bu fakt onu göstərir ki, sovet hakimiyyətinin ilk illərində rejim hələ çox möhkəmlənmədiyi üçün belə sualların verilməsinə imkan var imiş. Axı “Azərbaycanda nisbi müstəqillik ideyalarına bəslənən ümidlər hələ ölməmişdi” üstəgəl “elmi qurumda fəaliyyət göstərənlərin çoxu “köhnə qvardiyanın” müstəqil qabiliyyətini itirməmiş nümayəndələri idilər” (7, s. 4). Lakin çox faciəli bir reallıqdır ki, ölkədə
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
44 Stalin diktaturası möhkəmləndikdən sonra nəinki bu cür sualları verənlərə, yaxud düşünənlərə, hətta Birinci Türkoloji Qurultayda iştirak edən 131 nəfərdən 100-nə divan tutuldu. Onlar ya güllələndi, ya da Sibirə sürgün edildi (6, s. 363). Birinci Türkoloji Qurultaya hazırlıq işlərinin aparılması Naxçıvanda ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olmuşdur. “Ə.Ş.” imzalı müəllifin “Şərq qapısı” qəzetinin 20 fevral 1926-cı il tarixli nömrəsində dərc olunan “İkinci müəllimlər qurultayında türkoloji məsələləri” adlı məqaləsindən məlum olur ki, adıçəkilən müəllimlər qurultayı Naxçıvanda türkoloji qurultaya hazırlıq işlərinin yekununa həsr edilib. “Bu həftə içərisində çağırılan Naxçıvan müəllimlər qurultayının əsas məqsədi bu müddətdə Naxçıvanda aparılmış fəaliyyətə yekun vurmaqla türkoloji məsələləri, xüsusilə lisan və əlifba haqqında müəyyən bir fikir çıxarmaq idi”, - yazan müəllif burada əcnəbi sözlərdən yaxa qurtarmağın vacibliyi, yeni əlifbaya keçməyin əhəmiyyəti məsələlərinin müzakirəsinə daha çox diqqət yetirildiyini vurğulayır. Məqalə bu sözlərlə bitir: “Naxçıvan müəllimlər qurultayı lisan və əlifba haqqında... nəzəriyyələri ortalığa sürərək bu yolda lisanı sadələşdirmək, əcnəbi, farsi qaydalarını kənara atmaq, mümkün mərtəbə müqabilləri olan türk kəlmələrinin yerinə əcnəbi kəlmələri işlətməmək, vahid imla yaratmaq, bütün türklər üçün bir şəkilli yeni əlifba qəbul etmək şüarını ortalığa atmaqla öz tarixi vəzifəsini bitirmiş olur” (5, s. 4). Birinci Türkoloji Qurultaya Naxçıvandan üç nəfər getmişdir: Naxçıvan MSSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi tərəfindən göndərilən Naxçıvanın maarif komissarı Hüseyn Musayev nümayəndə sifətilə, Naxçıvan XDS-nın sədri Həmid Sultanov və prokuror İbrahim Şəbüstəri dəvət olunmuş qonaq kimi (1, s. 417-418). Qurultayın stenoqramında İ.Şəbüstərinin Cənubi Azərbaycandan ezam edilməsi qeyd olunsa da, yaşadığı yerin Naxçıvan şəhəri olması göstərilmişdir. Təəssüf ki, qurultaya NTTC-dən bir nəfər də olsun dəvət edilməmişdir. Halbuki Cəmiyyət üzvləri 3 oktyabr 1925-ci il tarixli iclasında qurultayın təşkilat komitəsi tərəfindən göndərilən məktuba münasibət bidirərək qərar çıxarmışdi ki, iclas “qurultayın çox əhəmiyyətli olmağını, Naxçıvan Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti idarəsi qurultaya mənfəətli məlumat verib ölkənin tədqiqinə artıq dərəcədə möhtac olduğunu nəzərə alıb Naxçıvanda fəqət maarif komissarına bir yer verilməsini az hesab edib... şöbə komissiyonundan və Mərkəzi Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətindən xahiş etsin Naxçıvanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinə bir yer verilsin” (4, s. 17). Qəribədir ki, Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinə də belə bir biganəlik göstərilmişdir. Həmin Cəmiyyətdən cəmi bir nəfər – Cəlil Məmmədzadə qurultayda iştirak etmişdir (1, s. 417). Birinci Türkoloji Qurultaya hazırlıq işlərini Naxçıvanda yüksək səviyyədə həyata keçirən NTTC bu tədbirin başlanmasından dörd gün qabaq, yəni 22 fevral 1926-cı ildə keçirdiyi iclasda qurultaya təbrik teleqramı göndərmək haqqında qərar qəbul edərək onun mətnini hazırlamağı cəmiyyətin fəal üzvü Xəlil Hacılarova tapşırmışdır (4, s. 38). Naxçıvandan göndərilən maarif komissarı H.Musayev isə qurultay haqqında təəssüratlarını “Şərq qapısı” qəzetinin 18 mart 1926-cı il tarixli 9-cu nömrəsində “Birinci Türkoloji Qurultayı xatiratı” sərlövhəsilə dərc etdirmişdir. Məqalədə iki ilə yaxın bir müddətdə qurultaya hazırlıq işlərinin aparılması xatırladılır, gələn qonaqların milli tərkibi və onların içərisində Avropada məşhur olan türkoloqların da olması adbaad qeyd edilir, müzakirəyə çıxarılan problemlər üzərində dayanılır, məruzələrin Azərbaycan, türk, tatar, özbək, başqırd, rus və digər dillərdə oxunduğu diqqətə çatdırılır və çıxarılan qərarlar haqqında oxuculara dolğun məlumat verilir. Qurultayın keçirildiyi vaxtilə Bakı milyonçusu və xeyriyyəçi Musa Nağıyevin oğlu İsmayıla tikdirdiyi və xalq arasında İsmailiyyə adı ilə məşhur olan, lakin sovet dönəmində Bakı Maarif Sarayı adlandırılan binanın salonunda (indi həmin binada AMEA-nın Rəyasət Heyəti yerləşir) təşkil edilən sərgi haqqında müəllifin verdiyi məlumat da oxucular üçün maraqlı idi: “Burada Azərbaycan ədəbiyyatinin 50 sənəliyi münasibətilə açıq ədəbiyyat sərgisi, Azərbaycan maarifinin 5 sənədə əldə etdiyi müvəffəqiyyət şəbəkəsi, türk-tatar qövmlərinin ədəbiyyati nümunələri sərgisi diqqəti cəlb ediyordu. Yeni türk (latın) əlifbasının başqa türk-tatar və əski əlifbalardan üstün olmasını elmi surətdə sübut etməkdən ötrü xüsusi əlifba sərgisi qurulmuşdur. Burada əski yunan, uyğur, orxon, kufi, ərəb, Mirzə Fətəli Axundov, Əfəndiyev, Məhəmməd ağa Şahtaxtinski və başqalarının əlifbalarını görərdiniz” (8, s. 4). I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|