I. U. Raxmonov, K. M. Reymov, N. N. Niyozov

Ээ = АЭэ - А Э з.
bu yerda, D 3 a - energiya tejam lash tadbirini o ‘tkazgandan 
so‘ng energiya iqtisod qilish natijasida erishiladigan xarajatlaming 
pasayishi; D 3 3 - energiya tejash tadbiri o ‘tkazilishi bilan bog‘liq 
q o ‘shimcha xarajatlar. M asalan, D 3 s ga hisobga olish asboblarini 
o ‘rnatishga b o ig a n sarflar, bu asboblarni xizmat k o ‘rsatish bilan 
b o g iiq b o ‘lgan sarfi ar va h.k.
0 ‘z-o‘zidan m a’lumki, energiya tejash tadbirlari Эз > 0 bo‘lganda 
iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqdir.
Energetik tekshiruvdan o ‘tkazish natijalari bo‘yicha kerakli 
texnik hisob tuzilib, uning asosida yoqilg‘i-energetika resurslarining 
iste’mol qilishning optimal rejimi hamda energiya tejash b o ‘yicha 
dastur ishlab chiqiladi va uning bajarilishi keyingi energetik 
ko'rikdan o ‘tkazilgunga qadar nazorat va tahlil qilinadi.
156

---

NAZORAT SAVOLLARI:
1. Energetik menejmentning maqsadi, funksiyalari nimalardan 
iborat?
2. Energetik menejmentning asosiy masalasi nima?
3. Energetik menejmentning maqsadi?
4. Energiya iste’mol qilishda boshqarish jarayonining tashkil 
etuvchilari nimalardan tashkil topgan?
5. E n erg iy ad an fo y d ala n ish n i b o sh q arish m a salala rid a 
dastlabki m a’lumotlar.
6. Korxonaning energetika balansi nima?
7. Elektr balansining asosiy turlari.
8. Elektr balansini tuzish vazifalari nimalardan iborat?
9. Energetika auditi nima?
10. Energetika auditi va pasportlashning asosiy vazifalari?
157

---

1 О-ВОВ. M A ISH IY EN ERG IYA NI TEJASH
10.1. Binolarni yoritishda energiya tejamkorligi
Hozirgi vaqtda dunyoda ishlab chiqarilayotgan energiyaning 
40% va barcha energiya resurslarining 37% uy-joy va jam o at 
binolarida ishlatiladi. B inolar energiya iste ’m olining sezilarli 
ulushini (40-60%) yoritish tashkil etadi. Elektr energiya iste’molini 
kamaytirishning ikkita asosiy usuli mavjud:
- yoritgichlaming nominal quvvatini pasaytirish;
- yoritgichlardan foydalanish vaqtini kamaytirish.
Y oritgichning nom inal (o ‘rnatilgan) quvvatini pasaytirish
birinchi navbatda, kichik energiya iste’moli bilan kerakli oqimni 
beruvchi sam araliroq yorugMik m anbalariga o ‘tishni bildiradi. 
Jamoat binolarida eng samarador yoritgichlami qo‘llash mumkin.
Y oritgichlardan fo yd alan ish vaqtni kam aytirish y o ritish 
qurilmalarini zamonaviy boshqarish tuzilmalarini, rostlash va nazorat 
qilishni tatbiq etish bilan erishiladi. Rostlanuvchi lyuminestsentli 
yoritgichlam i q o ‘llash ularni pasaytirilgan (nom inalga nisbatan) 
quvvatlarda ishlatish im konini beradi. Bu shuni k o ‘rsatadiki, 
yoritishning o ‘zgarm as o ‘rnatilgan quvvatida, haqiqiy iste’mol 
etilayotgan quvvat va energiya iste’moli pasayadi.
Yoritish yuklamasini boshqarish ikkita asosiy usul bilan amalga 
oshiriladi:
- barcha yoki bir qism yoritgichlami o ‘chirish bilan (diskret 
boshqarish);
- yoritgichlaming quvvatini ravon o ‘zgartirish (barcha uchun 
bir xil yoki yakka tartibda).
D iskret boshqaruv tizim iga, birinchi navbatda, turli relelar 
(avtom atlar) va taym erlarni kiritish m um kin. B irinchilarining
158

---

ishlash prinsipi tashqi yoritilganlik datchiklari signali b o ‘yicha 
yuklamani yoqish va o ‘chirishga asoslangan. Ikkinchilari oldindan 
kiritilgan dastur bo ‘yicha kecha-kunduz vaqtiga b o g ‘liq holda 
yoritish yuklamasini kommutatsiyalashni amalga oshiradi. Yoritishni 
diskret boshqarish tizimlariga bo‘lish datchiklari bilan jihozlangan 
avtomatlar kiradi. Ular binodagi yoritgichlami oxirgi inson chiqib 
ketganidan keyin m a’lum vaqtdan s o ‘ng o ‘chiradilar. Bu diskret 
boshqarishning eng iqtisodiy turidir, lekin bunda tez-tez yoqish va 
o ‘chirish hisobiga lampalaming xizmat k o ‘rsatish muddati qisqarishi 
mumkin.
Yoritish quvvatini ravon rostlash tizim ining ishlash prinsipi
10.1-rasmda k o ‘rsatilgan. Tabiiy y oru g‘lik b o sh lan g ‘ich daraja
H, ga mos bo‘lgan t, vaqt momentida, yoritgichlar quvvati (P) t2 
momentigacha ravon pasayishini boshlaydi, tabiiy yorug‘lik berilgan 
yoritilganlikni ta’minlash uchun yetarli bo‘lganida (E darajasi) t, 
momentida, kunduzgi yorug‘lik E darajagacha yana pasayishni 
boshlaganda, yoritish qurilm asining quvvatini (P) ravon orttirish 
boshlanadi.
159

---