Ibtidoiy jamiyat tarixi

asosiy savol: Ibtidoiy jamiyat tarixini o’rganishda tabiiy fanlarning o’rni.

5. 
   asosiy savol bayoni: Shu narsani ham ta’kidlab o’tish kerakki, paleobotanika, paleozoologiya, paleoklimatologiya, geologiya kabi tabiiy fanlar qo’lga kiritgan ma’lumotlarisiz ibtidoiy jamoa tuzumi tarixini har tomonlama va chuqur o’rganib bo’lmaydi.
   

Agar paleobotanika o’simlik turlarini, ularning torfda saqlanib qolgan gul changiga qarab o’rgansa, paleozoologiya esa qirilib ketgan hayvonlarning qazilma suyaklariga qarab ibtidoiy odamlar bilan bir davrda yashagan qadimgi hayvonlar olamini o’rganib, ularni qaysi turga mansub ekanligini belgilaydi. Paleoklimatologiya - (qadimgi iqlimlar haqidagi fan) u yoki bu davrdagi iqlimni o’simliklarning gul changi va tasmasimon gullariga qarab, nam miqdoriga bog’liq holda o’zgarib boradigan havzalar chegaralariga qarab aniqlanadi. Demak tabiatdagi o’simliklar olami, hayvonot dunyosi, jumladan inson hali o’zining yashash sharoiti va muhiti bilan bir butun ekan u davr iqlimini o’rganish ibtidoiy kishilar hayoti qay tarzda edi degan masalani yoritishda katta yordam beradi. Geologiya fani esa yer po’sti cho’kindi qavatlari paydo bo’lish jarayonini, vaqt izchilligini va shu cho’kindilar ichidagi organik qoldiqlarga qarab, aniqlab berar ekan, odamzodning hali u yaratgan moddiy-madaniy buyumlar yoshini ham bilib olishga yordam beradi.
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek ibtidoiy jamoa tuzumi tarixining manbalari xilma- xildir. Lekin bu manbalarining hech biri alohida olganda kishilikning ibtidoiy davri hayotini chuqur va har tomonlama yoritib bera olmaydi. Mazkur manbalarning eng asosiy hisoblangan arxeologik yodgorliklar ham masalani biz istagandek oydinlashtirib berishga qodir emas.
Bunga qo’shimcha ravishda qoloq qabilalar hayotidan olingan etnografik ma’lumotlarni jalb qilingan taqdirda ham ibtidoiy kishilar hayoti manzarasini ibtidoiy davrdagidek qilib tavsiflash qiyin, albatta. Chunki ibtidoiy kishilar bilan hozir ibtidoiy tarzda hayot kechirayotgan kishilar orasida juda katta tarixiy davr yotadi. Binobarin ibtidoiy kishilarning turmush madaniyati, tili va diniy e’tiqodi bilan hozir fanga ma’lum bo’lgan qoloq qabilalarning moddiy madaniyati, tili va mafkuraviy qarashlari orasida juda katta tafovut bor. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, hali etnograflar moddiy madaniyati so’nggi tosh asri darajasida turgan biron-bir qoloq qabilani o’rganish imkoniyatiga ega bo’lganlari yo’q. Fanda Avstraliyaning mahalliy aholisi, xususan materikning sharqi-janubidagi Tasmaniya orolida yashab kelgan tasmaniyaliklar kishilikning etnografiyaga ma’lum bo’lgan qoloq guruhi deb hisoblanadi. To’g’ri, tasmaniyaliklar hozir yo’q bo’lib ketganlar. Inglizlarning XIX asrning 20-yillarida boshlagan shafqatsiz mustamlakachilik harakatlari Tasmaniya mahalliy aholisining yoppasiga qirilib ketishiga sabab bo’ldi. Etnograflarning keltirgan ma’lumotiga
ko’ra 1869 yili Xobarta yaqinidagi Ustrichnoy qo’ltig’i qirg’og’ida Uillyam Lenni ismli tasmaniyalik erkak kishi dunyodan ko’z yumgan. 1876 yilda esa Truganini ismli tasmaniyalik ayol 70 yoshlarida vafot etgan. Eng so’nggi ma’lumotlarga qaraganda Tasmaniya mahalliy aholisining oxirgi vakili Fanni Smit ismli ayol 1905 go’rga qo’yilgan. Ular yoshligida eshitgan o’z xalqining qo’shiqlarini umrining oxirigacha eslab aytib yurganlar. Ingliz mustamlakachilarining o’taketgan zolimligi, berahmligi tufayli tasmaniyaliklarning madaniyati haqida juda oz, ayni vaqtda bir-biriga zid ma’lumotlar saqlanib qolgan. Tabiiy to’siqlar, tashqi dunyo bilan o’zaro aloqaning yo’qligi Tasmaniyadagi qabilalarni rivojlanmasligiga va qoloq bo’lib qolishiga sabab bo’lgan. Ularning turar joylari, uy-ro’zg’or buyumlari juda oddiy bo’lib, ular hali juda sodda bo’lgan. Ular asosan baliqchilik, termachilik va ovchilik bilan tirikchilik qilishgan. Ularning moddiy madaniyati, texnikasi so’nggi tosh asriga yaqin bo’lib, ayni bir vaqtda mezolit (o’rta tosh asri) hamda neolit (yangi tosh asri) davriga xos qator belgi va xususiyatlarni topish mumkin. Ularning ba’zilarida hatto o’q-yoy bo’lmagan. Shunday va shunga yaqin qabilalar hozir ham Afrika va Janubiy Amerikadagi changalzorlarda yashaydilar. Lekin ular etnografik jihatdan yaxshi o’rganilgani yo’q. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, taraqqiyotning quyi bosqichida turgan mazkur qabilalar bilan ibtidoiy kishilarning moddiy madaniyati orasida ayrim o’zshashliklar mavjud bo’lsa ham lekin ular o’rtasida davr jihatdan juda katta tafovut mavjud. Ikkinchidan, mazkur qabilalar u yoki bu darajada madaniy dunyoning ta’siriga ham kirib qolganlar.
Shunday ekan, hozirgi zamon qoloq qabilalarining hayotini ibtidoiy kishilar turmushining nusxasi deb bo’lmaydi. Mavjud etnograflardan qiyosiy foydalanib, ibtidoiy kishilar hayotining ayrim tomonlarini tasavvur qilish mumkin. Lekin etnografik ma’lumotlar va arxeologik dalillarning o’zi masalani chuqurroq va har taraflama bayon qilishga ozlik qiladi. Bu sohada arxeologiya etnografik, antropologiya, geologiya, tilshunoslik, paleozoologiya, paleoklimatologiya, fizika, ximiya, kibernetika va boshqa fanlar qo’lga kiritgan yutuqlarga tayanib odamning paydo bo’lishi, ibtidoiy gala, urug’chilik jamoasining vujudga kelishi ravnaq topishi, mehnat qurollarining takomillashuvi, chorvachilik va dehqonchilikning vujudga kelishi ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi, ibtidoiy kishilarning madaniyati haqida birmuncha to’laroq tasavvurga ega bo’lish mumkin. Demak, insonning kelib chiqishi, ibtidoiy jamiyat tarixini tiklash, u davrning qator masalalarini o’rganish uchun hozirgi zamonning qator fanlarini jalb qilish maqsadga muvofiqdir.