Ibtidoiy jamiyat tarixi

asosiy savol: Tilshunoslik ma’lumotlari.

Darsning maqsadi: Ibtidoiy odamlarda nutq va til muammolari xususida. Ibtidoiy jamoa tarixi fanini o’rganishda ilmiy yoki tilshunoslik asosida ma'lumotlar to’plash. Ibtidoiy jamoa tarixi fanini o’rganishda qadimgi tillarni o’rganib, ibtidoiy jamoa tarixini to’laroq yoritib berishga hissa qo’shish.
Identiv o`quv maqsadlari: 3.1. Uzoq o’tmish haqidagi tasavvurlarimizni kengaytirishda lingvinistik (tilshunoslik) ma'lumotlarning ahamiyatini o’rganadi.

3. 
   asosiy savol bayoni: Tilshunoslik ma’lumotlari. Kishilikning uzoq o’tmishini tiklashda arxeologik, etnografik va antropologik ma’lumotlar bilan bir qatorda tilshunoslik dalillarning ham ahamiyati kattadir. Tafakkur va u bilan bevosita bog’liq bo’lgan tillar kishilik jamiyatining tongida odamlarning birgalashib mehnat qilishi jarayonida zaruriyat natijasida shakllanib vujudga keldi. Ibtidoiy kishilarning tili va tafakkuri rivojlanishdan sira to’xtamadi, aksincha yanada taraqqiy qilishda davom etaverdi. Odamlar tabiat bilan, uning turli-tuman hodisalari bilan borgan sari chuqurroq tanisha boshladilar. Ular orasida asta-sekin narsalarga, yashab turgan joylariga, o’zlari yasagan qurollarga, jonli va jonsiz buyumlarga va o’zlariga nom qo’yish rasm bo’la boshlagan. Oqibat-natijada ibtidoiy kishilarning so’z boyligi orta borib, har bir narsa, hodisa, uning konkret nomiga ega bo’lgan. Bu so’z va gaplar esa asrlar osha avloddan-avlodga o’tib, ayrimlari ba’zi o’zgarishlarga uchragan, ba’zilari esa hech qanday o’zgarishga yo’liqmay, qanday bo’lsa shundayligicha saqlanib qolgan, lekin qanchalari unutib yuborilgan.
   

Shunday ekan jahonning ko’pgina tillarida uzoq o’tmishda foydalanilgan ba’zi so’zlarning saqlanib qolishi tasodifiy hodisa emas. Biz rus tilidagi otmoq (strelyat) so’ziga murojaat qilsak, uning yoy, kamon o’qi (strela) so’zidan kelib chiqqanini bilib olishimiz qiyin emas. Mazkur so’zning kelib chiqishi esa kishilik jamiyat tarixining uzoq o’tmishiga, ya’ni ibtidoiy kishilar hayotida muhim rol o’ynagan o’q-yoy kashf etilib, odamlar undan keng foydalanilgan davrga to’g’ri keladi. Biz uchun juda oddiy bo’lgan o’z davri uchun esa nihoyatda murakkab va muhim bo’lgan bu qurol ibtidoiy jamiyat tarixining o’rta tosh (mezolit) davrida kashf qilingan. Shunday ekan, mazkur jangovar va ov qurolining kashf qilinganligiga 12-15 ming yildan ortiqroq vaqt o’tdi. Demak, mazkur qurolga berilgan nom ham xuddi o’sha davrga mansub bo’lishi shubhasizdir. Chiqib kelishi kishilikning ibtidoiy jamiyat tarixiga borib taqaluvchi so’z va iboralarni har bir qabila, xalq va millatlar tilidan topish mumkin. Ko’pgina Hind-Yevropa tillarida xususan rus tilida «skot» (hayvon, chorva) so’zi mol, bisot, xazina, mulk, pul kabi ma’nolarni anglatadi. Sababi shuki qadimda chorva (qo’y, echki, qoramol, ot, tuya va boshqalar) mollari aholining buyum almashinuvida pul vazifasini o’tagan. Qadimgi hind tili hisoblangan (sanskritda) rus tilidagi «plemyannik» - jiyan so’zi «sopernik» - raqib. yov, dushman kabi ma’nolarni ham anglatgan. Bunday misollarni juda ko’plab keltirish mumkin. Hozirgi zamon tillarining o’zaro munosabatlari va o’xshashlik tomonlarini chuqur o’rganish asosida turli xalqlarning tarixan bir-biri bilan aloqador va o’zaro bog’liq ekanligini bilib olish mumkin. Bu hol oilaviy tillar, shuningdek xalqlarning kelib chiqishida mushtarak umumiy bog’lanish mavjudligini anglatadi.
Tilshunoslik ma’lumotlari orasida biror mamlakat, o’lka, shahar, qishloq, daryo, ko’l, tog’ ayrim joylarning geografik nomlarini o’rganuvchi toponimika fanining dalillari ham ibtidoiy davr tarixini asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Ba’zi geografik nomlar juda ham qadim zamonlarda kelib chiqqan bo’lib, uning (negizi) asosi ibtidoiy jamoa tuzumi davriga borib taqaladi. Shubhasiz ibtidoiy odamlarning so’z boyligi u qadar ko’p bo’lmasa ham, o’zi yashab turgan joy va uning atroflariga nom qo’yganlar. Tevarak atrofda sodir bo’lgan hodisalarni nimadir deb ataganlar. Qabila, urug’larning o’z nomi bo’lib, ular ovchilik, chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullangan. Demak, ularning ham o’ziga yarasha nomlari bo’lganligi shubhasizdir.
Shuni aytish mumkinki, hanuzgacha biror-bir oddiy qabila yo’qki, ular odamlar va joy uchun xos bo’lgan nomlardan foydalanmagan bo’lsinlar. Insonni qurollarni va boshqa ko’p narsalarni ishlab chiqaruvchisi deyishadi. Biz erkin ravishda ayta olamizki, ibtidoiy odamlar nom qo’yishning asoschisidir, deb yozgan edi amerikalik mashhur toponim Jorj Styuart. Geografik nomlar ma’lum tarixiy sharoitda tug’ilib, o’z shaklini o’zgartirib, ma’lum vaqt o’tgach unutiladi. Lekin ularning ayrimlari uzoq yashovchan bo’lib, zamonamizgacha saqlangan.
Nisbatan turg’un va barqaror bo’lgan, uzoq yashovchan joy nomlari «o’lik» so’zlardan iborat bo’lib qolmay, balki zamirida urug’ qabila va xalqlar hayoti, tarixi, tili va boshqa ko’p ma’lumotlarni o’zida saqlab keladi.
Joy, qabila, kishi va urug’ nomlari haqidagi dalillar ibtidoiy va qadimgi aholining qabilaviy tarkibi, joylar, o’simliklar, hayvonot dunyosi, qabilalararo munosabat va ularning mashg’ulotlari haqida ajoyib ma’lumotlar berishi mumkin. Qadimgi Sharq, Rossiya, O’rta Osiyo, shuningdek, O’zbekiston tarixining sahifalari varaqlanar ekan, unda asosiy negizi ibtidoiy jamoa tuzumiga borib taqaluvchi juda ko’p geografik nomlarni, kishi ismlarini uchratish mumkinki, bu ibtidoiy tarixning shohidlaridir.
Ibtidoiy jamiyat tarixida, ayniqsa uning keyingi bosqichlarida xalq og’zaki ijodiyoti rivojlana boshladi. Xalq og’zaki ijodiyotining dastlabki ko’rinishi, o’sha davr kishilarining o’tmishi haqidagi afsonalardan iborat bo’lgan. Tafakkur doirasi rivojlanayotgan ibtidoiy inson o’z o’tmishi haqida o’ylay boshlaganligi shubhasizdir. Odamlar atrofni o’rab turgan narsalar va sodir bo’layotgan tabiat hodisalariga qiziqib qarab, ularni qaerdan va qanday paydo bo’lgani haqida fikr yurita boshlaganlar. O’tmish haqida mana shunday sodda fikr yuritishning o’zi ma’lum darajada tarixning boshlanishidir, deb juda to’g’ri ta’kidlagan etnograf M.O.Kosven. Garchi ibtidoiy davrda to’qilgan rivoyat va afsonalar ibtidoiy davrdagi animistik, fetishistik va totemistik ruhda yaratilgan bo’lishiga qaramay, ularda ibtidoiy davr kishilarining kundalik hayotidan olingan haqqoniy voqealar ham aks ettirilgan bo’lib, ular tarixiy asosga egadirlar. Bu hol afsona va rivoyatlarni kishilikning sinfsiz jamiyat taixini o’rganishning muhim manbalaridan biriga aylantiradi. Undan tashqari ibtidoiy kishilarning turmushi, kundalik hayoti va mafkuraviy qarashlari o’sha vaqtda yaratilib, og’izdan-og’izga ko’chib keyingi avlodlarga yetib kelgan xalq og’zaki ijodiyotining ertak, matal, maqol, mehnat, qahramonlik, marosim va mavsum qo’shiqlari janrlarida o’z ifodasini topganki, bular ham kishilikning qadimgi hayotini o’rganishda muhim manba hisoblanadi. Maksim Gorkiy
«Qadimgi ertaklar, miflar va afsonalarning ma’lum ekanligiga shubha qilmayman, ammo men bu ertak, mif va afsonalarning asosiy mag’zini chuqurroq tushunishlaringizni istardim. Bularning asosiy g’oyasi qadimgi davrlardagi mehnat kishilarining yukini engillashtirishga, ularning ish unumi oshirishlariga to’rt oyoqli va ikki oyoqli dushmanlarga qarshi qurollanishlariga hamda so’z kuchi - «avrash», «afsun» yo’li bilan tabiatning kishilarga xatarli bo’lgan hodisalariga ta’sir etishlariga qaratilgan», deb yozgan edi. Shunday qilib, miflar, afsonalar, ertaklar, maqollar va xalq og’zaki ijodiyotining boshqa eng qadimgi adabiy yodgorliklari ibtidoiy davr tarixini o’rganishda asosiy bo’lmasa ham muhim manba bo’lib hisoblanadi.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida yozuv kashf qilinmagan, binobarin, yozma manbalar ham yo’q edi. Lekin ibtidoiy tuzum yemirilib, tabaqaviy jamiyat vujudga keldi, xat-yozuv kashf qilinib, diniy va dunyoviy mazmunga ega bo’lgan asarlar yaratila boshlandi. Bu asarlarning ba’zilari butunicha, ayrimlaridan esa parchalar zamonamizgacha saqlanib kelgan. Bular orasida «Avesto», Firdavsiyning «Shohnoma», hindlar yaratgan «Maxabxarata» va
«Ramayana» kabi asarlari alohida ahamiyatga egadir. Mazkur asarlarda kishilikning
tabaqaviy jamiyatdan burungi hayoti, mashg’ulotlari va mafkuraviy qarashlari haqida ba’zi ma’lumotlar uchraydi. Ularda odamlarning o’zlari, har turli hayvonlarni qo’lga o’rgatilishi madaniy va dorivor o’simliklarning kashf qilinishi, hunarmandchilik, dastlabki dehqonchilikning vujudga kelishi, qurollar yasash, ibtidoiy meditsina, davolash tartibi va boshqalar to’g’risida ma’lumotlar bor. Xalq og’zaki ijodida odamlarning kundalik turmush tarzi, hayoti, mehnat qurollari yasash va turli xil dorivor o’simliklardan foydalanish yo’llari haqida ma'lumotlar topamiz.
Ibtidoiy jamoa davrida nutq va til vujudga kelgan bo’lsada, lekin yozuv yozma manbalar to’liq mavjud emas edi, shuning uchun bu davr haqida og’zaki manbalar, yoki sinfiy jamiyat davrida qadimgi Grek va Rim olimlari, buyuk geografik kashfiyotlar natijasida sayyohlar orqada qolgan xalqlarning tili, yozuvi, etnografiyasini o’rgandi va bizga qimmatli ma'lumotlarni yozib qoldirdi.

3.