Ibtidoiy jamiyat tarixi

asosiy savol bayoni: Ibtidoiy jamiyat tarixi bashariyat tarixining ajralmas qismini tashkil etadi. U tarixchilikning boshqa sohalariga nisbatan ancha yosh bo’lib, XIX asrning ikkinchi yarimlaridan vujudga keldi va mustaqil fan sifatida rivojlanmoqda. Lekin bu degan so’z ilgari insoniyat jamiyati tarixining bu dastlabki davri haqida hech qanday tushunchalarga ega emas edilar, degan fikr kelib chiqmasligi kerak. O’zining uzoq o’tmishiga qiziqish kishilarda ular taraqqiyotining dastlabki bosqichlaridayoq vujudga kelgan. Shu narsa ravshanki, etnograflar, tilshunoslar, adabiyotshunoslar va boshqa fan sohiblari tomonidan o’rganilgan xalq, qabila, elatlarda ularning uzoq o’tmishi, ajdodlarining ajoyib-g’aroyib qahramonligi, urug’ qabila va xalqlarning kelib chiqishi ularning turmush tarzi haqida juda ko’p og’zaki rivoyat va afsonalar saqlanib kelayotganligi hisobga olingan.

O’zaro qo’shni bo’lib yashagan qabilalar bir-birlarining turmush tarzi mashg’uloti, diniy e’tiqodi qanday ekanligini kuzatganliklari shubhasizdir. Bu kuzatishlar faqatgina so’nggi davrga mansub bo’lib qolmay, juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Ibtidoiy jamoa tuzumi tarixi tarix fanlari orasida eng keyin paydo bo’lganidir, lekin ibtidoiy jamiyat haqidagi ma'lumotlar, fikrlar, bilimlar qadim zamonlardayoq mavjud bo’lgan. Etnograf olimlar o’rgangan, taraqqiyotdan orqada qolgan xalqlarda o’z tarixi haqida og’zaki ma'lumotlar bo’lganligini aniqlaganlar, ular o’z avlodlarining jasoratlari, urug’larining kelib chiqishi kabi ma'lumotlarni saqlab qolganlar.
O’zining uzoq o’tmishiga qiziqish kishilarda ular taraqqiyotining dastlabki bosqichlaridayoq vujudga kelgan. Shu narsa ravshanki, etnograflar, tilshunoslar, adabiyotshunoslar va boshqa fan sohiblari tomonidan o’rganilgan xalq, qabila, elatlarda ularning uzoq o’tmishi, ajdodlarining ajoyib-g’aroyib qahramonligi, urug’ qabila va xalqlarning kelib chiqishi ularning turmush tarzi haqida juda ko’p og’zaki rivoyat va afsonalar saqlanib kelayotganligi hisobga olingan. O’zaro qo’shni bo’lib yashagan qabilalar bir- birlarining turmush tarzi mashg’uloti, diniy e’tiqodi qanday ekanligini kuzatganliklari
shubhasizdir. Bu kuzatishlar faqatgina so’nggi davrga mansub bo’lib qolmay, juda qadim zamonlarga borib taqaladi.
Shumer-bobilliklarning «oltin davr haqidagi doston»larida davr haqida na ilon, na chayon, na sirtlon, na arslon bo’lgan, yovvoyi itlar ham, bo’rilar ham bo’lmagan, qo’rqinch, dahshat bo’lmagan, insonning ham raqibi bo’lmagan, odamlar g’am-g’ussasiz, mehnat qilmay yashab, dushman va urush nimaligini bilmaganlar, deb madh qilinadi. Bu tasavvurlar keyinchalik turli xil shakllarda uzoq vaqt davom etdi.
Qadimgi mualliflar xususan Demokrit ibtidoiy jamoa tuzumi davriga baho berib, ibtidoiy davr kishilari hech qanday oltin asrda yashagan emaslar, qadimgi zamon kishisi ham tirikchilik qiyinchiliklari, tabiat bilan kurash qiyinchiliklari ostida ko’p ezilib azob tortgan deb ta’kidlagan edi. Ibtidoiy jamiyat tarixi haqidagi dastlabki ilmiy bilimlar afsonaviy tarzda bayon etilgan. Lekin ularda haqiqat kurtaklari bo’rtib turar edi.
Qadimgi Mesopotamiya, Misr, Hindiston, O’rta Osiyo, Xitoy va Qadimgi Sharqning boshqa o’lkalarida yaratilgan qator dostonlar, hikoyalar, qo’shiqlar va xalq og’zaki ijodiyotida kishilikning ibtidoiy davri haqida ba’zi ma’lumotlar uchraydi. Bu borada qadimgi grek, rim va bobillik tarixchilar tomonidan qayd qilingan ma’lumotlar qimmatlidir. Qadimgi davr tarixchilari tasavvurida madaniylashgan dunyo faqat O’rta yer dengizi atroflaridagi mamlakatlar bilan chegaralanib, undan tashqaridagi bepoyon yerlarda esa ular «varvarlar» deb atalgan qabilalar yashagan. Mazkur qabilalarning ko’pchiligi hali ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitida yashar edilar. Varvarlarning turmush tarzi rim va grek tarixchilariga u qadar yaxshi ma’lum emas edi. Sayohatchilar ular yurtiga kamdan kam borar, borganlari ham u yerlarda qisqa vaqt bo’lib, og’zaki ma’lumot to’plash bilan kifoyalanar edilar. To’plangan ma’lumotlar esa ko’pincha bo’rttirilgan va g’ayri tabiiy mazmunga ega bo’lar edi. Lekin shunga qaramay xuddi shu qadimgi davrda ibtidoiy qabilalar hayotini bayon etishga asos solinib, bu keyinchalik ibtidoiy davr haqidagi ma’lumotlarni tartibga solish uchun juda katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Skiflar, pigmeylar va boshqa ko’p qabilalar haqida Gerodotning (484-425), Kichik Osiyo xalqlari haqida Strabonning er. avv. (63 er.20), germonlar haqida Yuliy Stezar (100-44) va Tastit, Misr va O’rta Osiyo qabilalari haqida Trog Pompey yozib qoldirgan ma’lumotlar juda qimmatlidir. Gerodot va Strabonlar varvar qabilalarining ba’zilarida umumiy mulk mavjud bo’lib, ona nasabidan qarindoshlik hisobi barqarorligini payqaganlar. Xususan Gerodot likiylarda ona urug’i tartibi hukmron bo’lib, ularda qayliqlarni xotin-qizlarning o’zlari tanlaydilar, sarmat xotin-qizlari esa juda mag’rur, jangovar bo’lib, o’z dushmanini o’ldirgach, turmushga chiqadilar deb yozadi.
Old Osiyo xalqlari haqida qadimgi tarixchilar orasida Aleksandr Makedonskiy va dastlabki Salavkalar sulolasining zamondoshi er. avv. IV-III asrlarda yashagan, grek tilini yaxshi bilgan bobillik tarixchi Berosning xizmatlari ham alohida o’rin tutadi. Uni grek tilida Bobil tarixi va mifologiyasi haqida katta tarixiy asar yozganligi ma’lum. Afsuski, Beros yaratgan bu asar zamonamizgacha saqlanib qolmagan. Beros asarining Iosif Flaviy va boshqa tarixchilarning asarlarida keltirilgan parchalari va stitatalarigina bizning zamonamizgacha etib kelgan. Beros asarlaridan qolgan mazkur parchalarda ibtidoiy zamonlarga oid ma’lumotlar ham uchraydi.
Qadimgi davr, xususan grek va rimlik mualliflar orasida insoniyatning bu ilk davri to’g’risida yagona fikr bo’lmagan albatta. Eradan avvalgi VIII-VII asrlarda yashagan grek shoiri Gesiod o’zining «Mehnat va kunlar» poemasida insoniyat tarixining ilk bosqichini
«jannat» yoki «oltin asr» shaklida tasavvur qilgan. Gesiodning o’zi o’rta hol dehqon, mayda
quldor bo’lib, u o’zining ikki quli va bir batragi bilan birgalikda dalada ertadan kechgacha mehnat qilgan. U dehqon mehnatiga g’oyat hurmat va ehtirom bilan qaragan. Lekin ilk quldorlik sharoitida dehqonlarning og’ir ahvolda bo’lishi Gesiodni g’azablantirgan. Bu hol Gesiodni inson tabiati va kishilarning turmush sharoiti asta-sekin yomonlashib uzoq o’tmishdagi baxtli oltin davrdan Gesiod zamonidagi qayg’uli temir davrga borayotganligi haqida pessimistik xulosa chiqarishga olib kelgan.
Qadimgi davrning mashhur materialist faylasuflaridan biri bo’lgan Demokrit (470-
380) asarlarida ibtidoiy kishilarning qanday hayot kechirganliklari haqida sodda lekin haqqoniy fikrlar uchraydi. Demokritning fikricha yer yuzidagi dastlabki odamlar «dag’al, qo’pol va vahshiyona suratda hayot kechirganlar, yemish qidirib o’tloqlarda ko’chib yurganlar. Ular yerda mavjud bo’lgan tabiiy ozuqalar va daraxtlardagi yovvoyi mevalar bilan ovqatlanganlar». Oziq ovqat topish, yog’in-sochin va vahshiy hayvonlardan saqlanish zaruriyati, kishilarni tabiatning turli-tuman hodisalari bilan kurashish usullarini qidirib topishga majbur etgan albatta.
Demokrit qarashlarining davomchisi qadimgi rim faylasufi va mashhur shoiri Lukrestiy Kar (99-55) «Buyumlarning xislati haqida» nomli poemasida kishilikning eng qadimgi yovvoyilik holatidan olov, kiyim-bosh, turar-joy va boshqa narsalarning kashf qilinishigacha bo’lgan taraqqiyot manzarasi qisqacha, lekin haqqoniylik bilan bayon qilingan. Lukrestiy Kar Demokrit kabi odamlarning muxtojlik, zaruriyat tufayli qilgan kashfiyotlarini izohlab ko’rsatgan va o’sha vaqtda xudoning odamni yaratganligi hamda kishilik jamiyati tarixining tongida «oltin asr» mavjud bo’lganligi haqida tarqalgan afsonalarni tanqid qilgan. Lukrestiy Karning muhim xizmatlaridan biri shuki, u mehnat qurollarini qanday buyumlardan yasalganiga asoslangan holda kishilik tarixini tosh, mis-bronza va temir davrlariga bo’lishni tavsiya qilgan. U o’zining mazkur farazi bilan hozirgi zamon arxeologiyasining bu eng muhim qoidasini davrimizdan ikki ming yilcha avval payqashga muvaffaq bo’lganligi kishini hayratga soladi.

2.