Ii-bob. Shahar iqtisodiyoti va davlat sektori iqtisodiyoti

2.5. Konsentratsiya samarasi -shahar o‘sishi omili sifatida

Markaziy joylar nazariyasi shaharlar ierarxiyasidagi aholi punktlarining soni, hajmi va joylashishini tushuntiruvchi umumlashtirilgan qoidalar to‘plamidir. Nazariya 1933 yilda nemis geografi Valter Kristaller tomonidan yaratilgan bo‘lib, u aholi punktlari atrofdagi hududlarga xizmat ko‘rsatadigan markaziy joy sifatida ishlaganligini ta’kidlangan.

BMT ma’lumotlariga ko‘ra, markaziy joylar nazariyasi shahar posyolkasining umumiy ierarxiyasini tavsiflovchi nazariya bo‘lib, Valter Kristaller tomonidan 1933 yilda "Germaniya janubidagi markaziy joylar" asarida yaratilgan va 1960-1970 yillarda faol rivojlangan.
Markaziy joylar - bu o‘zlariga xizmat ko‘rsatadigan va o‘z mahallalariga tovarlar va xizmatlar ko‘rsatadigan, xizmat ko‘rsatish obyektlaridan foydalanish va o‘zaro harakatlanish imkoniyatiga ega bo‘lgan aholi punktlari tarmog’ini tashkil etuvchi iqtisodiy markazlar.
Kristaller tarmog’i - bu butun aholi punktini qamrab olgan va bo‘shliqsiz muntazam olti burchakli hujayralar shakliga ega bo‘lgan markaziy joylar tarmog’i. Bu panjaralarning markazlari yuqori tartibli olti burchakli panjaraning tugunlariga aylanadi va ular undan ham yuqori tartibli panjara tugunlariga aylanadi va hokazo, bitta markaz bilan eng yuqori darajaga qadar. Aholi punktlari olti burchakli to‘r shaklida joylashtirilgan, chunki bu tumanlarga hech qanday o‘xshashliksiz xizmat ko‘rsatishning eng samarali usuli hisoblanadi.
Ierarxiya - aholi punktlari o‘rtasida ma’lum bir aholi punkti (ierarxiya darajasining oshishi bilan) "yuqori" ko‘tarilib, "quyida" turgan nuqtalarga tobora ko‘proq xizmatlar ko‘rsatadigan tizim mavjud .
Model quyidagi farazlarni qabul qiladi:

• 
  bir hil sirt;
  
• 
  aholining teng taqsimlanganligi;
  
• 
  aholi punktlari bir xil masofada joylashgan;
  
• 
  resurslar teng taqsimlangan;
  
• 
  sotuvchilar o‘z foydalarini maksimal darajada oshiradigan mukammal raqobat;
  
• 
  iste’molchilarning daromadlari va xatti-harakatlari bir xil bo‘ladi;
  
• 
  iste’molchilarning sotib olish qobiliyati va talabi bir xil;
  
• 
  iste’molchilar o‘zlari talab qiladigan xizmatlarni taqdim etadigan eng yaqin markaziy joylarga tashrif buyurish orqali sayohat masofalarini minimallashtiradi;
  
• 
  etkazib beruvchi ichki hududda monopoliyaga ega, ya’ni markaziy joylarning savdo maydonlari bir xil o‘lchamda;
  
• 
  barcha yo‘nalishlarda harakat faqat bitta transport turida amalga oshiriladi;
  
• 
  transport xarajatlari masofaga mutanosib: masofa qanchalik katta bo‘lsa, xarajatlar shunchalik yuqori bo‘ladi.
  

Iste’molchilar o‘rtasidagi imtiyozlarning farqlanishi natijasida har bir markaz har xil turdagi tovarlarni yetkazib beradigan turli o‘lchamdagi markazlar tarmog’i paydo bo‘ladi va aholi punktlari hajmi ko‘paygan hollarda:

• 
  ularning soni kamayadi, ya’ni ko‘plab kichik qishloqlar va bir nechta yirik shaharlar paydo bo‘ladi;
  
• 
  ularning orasidagi masofa oshadi, ya’ni kichik aholi punktlari bir-biriga yaqin, shaharlar esa bir-biridan ancha uzoqlashadi;
  
• 
  uning funktsiyalari soni va iste’molchilar tovarlarni sotib olish uchun sayohat qilishga tayyor bo‘lgan masofa ortadi;
  
• 
  undagi oliy xizmatlar soni oshadi, ya’ni xizmat ko‘rsatish sohasida qo‘shimcha ixtisoslashuv paydo bo‘ladi;
  
• 
  tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyoj oshadi, bu tovar va xizmatlarning assortimenti o‘sib boradi, ya’ni iste‘molchilar ularni sotib olish uchun sayohat qilishga tayyor bo‘lgan masofa ko‘proq bo‘ladi.
  

Ierarxiya turi ierarxiyaning keyingi quyi darajasidagi markaziy o‘rinlar soni bilan belgilanadi, bir markaziy joyga bo‘ysunadi, quyi darajani egallagan aholining qaram punktlari soniga ega bo‘ladi. Ierarxiyaning har bir darajasidagi joylar soni va qiymati quyidagicha:

Bunda _{ } yoki bu ierarxiya darajasidagi qaram joylar soni, n - ierarxiya darajasidir.Tizimlar ierarxiyasining hisob-kitob tamoyillariga qarab variantlari :

• 
  bozor tamoyili (K = 3) bozor zonalarining optimal shaklini yaratadi, bunda aholi yuqori ierarxiyaning uchta markaziy joyi xizmat ko‘rsatadigan va ulardan bir xil masofada joylashgan ma’lum bir markaziy joyda tovar va xizmatlarni sotib oladi; markaziy joylarning eng kam soniga erishiladi;
  
• 
  tashish printsipi (K = 4) tashish shartlarini shakllantiradi, bu erda eng ko‘p markaziy joylar yirik shaharlarni bog’laydigan bitta yo‘lda joylashgan bo‘lib, yo‘l qurish uchun minimal xarajatlarni ta’minlaydi, ikkita eng yaqin masofaga eng qisqa masofada joylashgan. yuqori ierarxiya darajasidagi markazlar;
  
• 
  Ma’muriy printsip (K = 7) aniq ma’muriy nazorat qilish uchun zarur, bunda ma‘lum bir joyga qaram bo‘lgan barcha markaziy joylar uning hududiga to‘liq kiritilgan.
  

K =3 K=4 K=7
Avgust Lösh (nemis Avgust Lösch; 1906 yil 15 oktyabr, Öhringen — 1945 yil 30 may, Ratzeburg) — nemis iqtisodchisi va geografi, iqtisodiy makonni tashkil etish nazariyasi muallifi.

1940 yilda Avgust Lyoshning "Iqtisodiyotning fazoviy tashkiloti" kitobi nashr etildi, unda Lyosh ishlab chiqarishni joylashtirishning barcha ma’lum nazariyalarini bayon qildi, Valter Kristaller tomonidan markaziy joylar nazariyasini kengaytirdi va iqtisodiy makonni

Umumiy muvozanat taxminlari:

• 
  ishlab chiqaruvchining joylashuvi ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar uchun maksimal foyda keltiradi;
  
• 
  ishlab chiqaruvchilar hududdan to‘liq foydalaniladigan qilib joylashtiriladi;
  
• 
  narxlar va xarajatlar teng;
  
• 
  bozor maydonlari olti burchakli o‘lchamda;
  
• 
  bozor zonalari chegaralari befarqlik chiziqlari (izoliniyalari) bo‘ylab o‘tadi.
  

A.Lyoshning iqtisodiy makonni tashkil etish nazariyasi talab konusi–iste’mol joyi va ishlab chiqarish joyi orasidagi masofaning bog’liqligi tushunchasiga asoslanadi, bunda P - ishlab chiqarish nuqtasi, Q-ishlab chiqarish nuqtasida iste’molning maksimal miqdori, F - talab nolga teng bo‘lgan nuqta, PQ - ishlab chiqarish nuqtasida iste’mol qilingan tovar miqdori, PF - tovarni etkazib berish xarajatlari iste’molchi uchun foydali bo‘lgan tovarlarni sotish radiusi, QPF. - ishlab chiqaruvchining umumiy sotuvi va yagona taqsimot bilan talab egri chizig’i⁶ .