Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Onlar özlə rinin t ərsliyi, neqativist mövqeyi ilə f ə rql ə nirl ə r. Bel ə yeniyetm ə l ə rd ə şə xsiyy ə tin m ə n ə vi-etik keyfiyy ə tl əri formalaşmadığından o nlar müə lliml ə rin v ə dig ər yaşlıların tə nqidi x ə b ərdarlıqlarına mə h ə l qoymur v ə bunu ə dal ə tsizlik kimi qiym ə tl əndirir, öz hə r ə k ə tl ə rind ə heç bir qə bah ə t görmürlə r. Onlar t ə limd ə onlara göstə ril ə n h ər hansı kömə kd ə n q ə ti imtina edir, onların həyatı na kims ənin qarışmasına qarşı kəskin müqavimə t göstə rirl ə r. Bel ə yeniyetm ə l ə r h əmişə özlərini haqlı hesab edirlə r, h ə tta q ə bah ə tli h ə r ə k ə tl ə rin ə t ənqidi yanaşa bilmirlə r. Onlar t ə limd əki uğursuzluq - larına formal münasibə t b ə sl ə yir, bunun s ə b ə bl ə rini xarici amill ə rd ə (f ə nnin h ədsiz çətin olmasında, müə lliml ərin haqsız olmasında və s.) görürlə r. 187 Çətin uşaq və yeniyetm ə l ə rin m ə xsusi probleml əri, davranış tə rzi v ə münasibə tl ər sistemi vardır. Onlar öz sinif yoldaşlarına qarşı qeyri -adekvat münasibə t b ə sl ə yir, d ə rsl ə r ə hazırlıqlı gə l ə nl ə ri, s ə yl ə çalışanları qorxaq hesab edir. Onların avtomom əxlaqında və ―yoldaşlıq mə c ə ll əsi‖ndə özlə rinin şəxsi ―norma və qaydaları‖ olur. İntizamı pozmaq, saymazlıq igidlik kimi qiym ə tl ə ndirilir. Ad ə t ə n bel ə yeniyetm ə l ə r özlə rinin kollektivd ə rolunu yüksə k qiym ə tl əndirir, uşaqlar içə risind ə nüfuz sahibi və m əşhur olmaları ilə f ə xr edirl ə r. Onlar kollektivd ə şə xsiyy ə tl ərarası münasibə tl ə r sistemind ə özlə rin ə qarşı mənfi münasibət hiss etmirmiş kimi ə h ə miyy ə t verm ə s ə l ə r d ə , ünsiyyə t dair ə l ərinin kiçilmə sind ə n, t əcrid olunmalarından olduqca mə yus olur, başqa həmyaşıdlardan ibarə t referent qrupa qoşulmağa meyl göstə rirl ər. Çə tin yeniyetm ə l ə r ad ə t ən özlə rinin qeyri- adekvat yüksə k qiym ə tl ə ndirdikl ə rin ə görə , h ə m d ə yüksə k iddia s ə viyy ə sin ə malik olurlar. Onlar özlərini heç də ―pis uşaqlar‖ kateqoriyasına aid etmir, ə ksin ə , daxil ə n öz şə xsi keyfiyy ə tl ə rind ən razı olduqları üçün özlərini yaxşı şagird hesab edirl ər. Ona görə d ə , bel ə uşaqlar çox vaxt onları aşağı q iym ə tl ə ndir ə n, gözdən salan adamlara qarşı aqressivlik göstə rm ə y ə başlayırlar. Burada yeniyetm ənin öz də y ə rl ə rini sosial d ə y ə rl ə r ə açıq - aşkar qarşı qoyması psixoloji müdafiə mexanizmi kimi çıxış edir. Elvin yeni m ə kt ə b ə 6- cı sinfi bitirdikdə n sonra, ə vv ə lki m ə kt ə bd ə sinif yoldaĢları və müə lliml ə ril ə münasibə tl əri korlandığına görə g əlmiĢdi. Valideynl ə ri bel ə hesab edirdi ki, yeni kollektivd ə uĢaq öz yerini tapacaq və onun m ə kt ə b ə münasibə ti d əyiĢə c ək. O, yaxĢı təminatı olan ziyalı ailə sind ə n çıxmıĢdı. Böyük qardaĢı tibb universitetində yüksə k qiym ə tl ə rl ə oxuyurdu. Ail ə d ə Elvinin h əyatı üçün hər cür Ģərait yaradılmıĢdı.Yeni mə kt ə b ə g əliĢindən çox keçməmiĢ Elvin müə lliml ə r ə v ə sinif yoldaĢlarına qarĢı ə d ə bsizlik etm ə y ə , d ərs buraxmağa, müə lliml ə ri v ə valideynl ərini aldatmağa baĢladı. Mə kt əb psixoloqu yeni Ģagirdin ə m ə ll ə rind ən çox narahat idi. O, ilk 188 növbə d ə bel ə bir davranıĢın sə b ə bl ərini aydınlaĢdırmağa, oğlanın mə nfi v ə müsbə t c ə h ə tl ərini aĢkara çıxarmağa, onun emosional, intellektual və motivl ə r al əminin xüsusiyyə tl ərini öyrə nm əyi qarĢısına mə qs əd qoydu. Bunun üçün ilk növbə d ə onunla diaqnostik sorğu keçirmə k, f ərdi söhbə tl ə r aparmaq v ə yeniyetm ənin normal inkiĢafı üçün korreksiya proqramı tə rtib etm ək lazım idi. Elvinin davranıĢ qüsurlarının və t ə limd ə ki geril ə m ə l ərinin qarĢısını almaq üçün komfort Ģərait yaratmaq lazım gə lirdi. Elvinl ə iĢlə rin qaydaya salınmasında psixoloqla birgə valideynl ə r, m ə kt ə b r ə hb ə rl ə ri v ə sinif yoldaĢları da iĢtirak edirdilə r. UĢağın öyrə nilm ə si zaman ı bu cür davranıĢ s ə b ə bl ərini aydınlaĢdırmaq mümükün oldu. Yeniyetmə nin ə sas problemi o idi ki, o, h ə dsiz d ə r ə c ə d ə yüksə k energetik f əallığa malikdir və bu enerjini s ə rf etm ə y ə , t ə tbiq etm ə y ə yer tapa bilmir.Bu f əallıq düzgün, ictimai ə h ə miyy ə tli iĢlə r ə c ə lb edilm ə diyind ən o, siqaret çə kir, kobudluq edir, n ə is ə bir m ə cara axtarır. O, daim uĢaqları incidir, də rsd ə v ə t ə n əffüslə rd ə onlara mane olur. Elvinin üzə rind ə aparılan ardıcıl müĢahidə l ə rd ən aydın oldu ki, ə slind ə o, çox xeyirxah v ə h əssasdır, lakin bu xüsusiyyə tl ər kobudluq maskası altında itib - batır. Ona verilən tapĢırığı də qiq yerin ə yetiri, d ə rsd ə kims ə avtoruçka istə s ə birinci o kömə klik edir. Elvin o hissl ə r ə h ə v ə sl ə qoĢulur ki, ona lider kimi önə m versinl ər. O, uĢaqlara iĢ tapĢırmağı, növbətçiliyi təĢkil etməyi xoĢlayır və bunu yaxĢı bacarır. UĢağa necə kömə klik etm ə li? M ə kt ə b psixoloqu sinif r ə hb ə ri v ə valideynl ə rl ə birg ə konsilium keçirdilə r. Birg ə f ə aliyy ət proqramı hazırlandı. Elvin ə liderlik keyfiyy ə tl ə rini m ə kt ə bd ə v ə evd ə rea llaĢdırmaq imkanı verildi. Altı aydan sonra Elvin tanınmaz olmuĢdu. Artıq sinif yoldaĢları onunla hesablaĢır, nüfuzunu qə bul edirdil ə r. Yeniyetm əlik dövrü yalnız çə tinlik v ə ziddiyy ə tl ər dövrü deyildir. Bu yaş keçici bir mə rh ə l ə olub, v ə t əndaşın zə ngin imkanlarının bazasıdır. Pedaqoq v ə valideynl ər bu dövrün müsbə t c ə h ə tl ə rin ə diqq ət yetirib onların inkişafına nail olsalar, çə tinlikl ərin aradan qaldırılması, şübhəsiz, uğurla 189 n ə tic ə l ə n ə c ə kdir. Yeniyetm ənin daxili mövqeyi ilə ictimai v ə ziyy əti arasında ziddiyy əti aradan götürmə k ə slind ə şagirdin həyatı üçün vacib perspektiv v ə zif ə nin h əlli yolunun tapılması demə kdir. 190 IV f ə sil Psixoloqun böyük mə kt ə blil ə rl ə işinin sistemi 2.4.1. Böyük mə kt əb yaşı dövrünün psixoloji xüsusiyyə tl ə ri Erk ə n g ə nclik f ə rdin ontogenezd ə inkişafın ə n ə h ə miyy ə tli m ə rh ə l ə l ə rind ə n biridir. 15- 18 yaşı ə hat ə ed ən bu yaş mə rh ə l əsi yaşlılıq və yetkinlik dövründə özünü göstə r ə n yeni psixi keyfiyy ə tl ərin dolğunlaşması və tamamlanması və s ə ciyy ə l ənir. Böyük mə kt əb yaşı romantika, böyük coşğunluq, gənclik arzuları, öz qüvvə sini n ə is ə böyük işlə r ə h ə sr etm ə k, yaradıcı təşəbbüslərin genişlə nm əsi dövrüdür. Bu yaş dövrü şə xsiyy ə tin bir sıra xüsusiyyə tl ərinin cilalanması kimi qiymə tl əndirir. Bu dövrdə g ə ncin f ə rdiyy ə ti, onun m ə n ə vi v ə sosial siması formalaşır, ictimai fə aliyy ə t ə maraq v ə şə xsi m ə suliyy ət hissi artır, h əyatda öz yerini tapmaq meyli yaranır. G ə nclik ill ə rind ə oğlanlar və qızlarda uşaqlar üçün tipik ə lam ə tl ə r t ə dric ə n onların həyatından silinib gedir, yaşlılara mə xsus psixi keyfiyy ə tl ə r, xass ə v ə ə lam ə tl ər formalaşır, get -ged ə möhkə ml ə n ə r ək davamlı xarakter kə sb edir. Erk ə n v ə ya ilk g ə nclik dövrü adlandırılan bu yaş dövrü orta mə kt ə bin IX-XI sinifl ə rind ə t ə hsil ill ə rin ə t əsadüf edir. Bir sıra psixoloqlar ilk gə nclik dövrünü adlarla adlandırmışdır. Mə s ə l ən, rus psixoloqlarından L.S.Viqotski bu yaş mə rh ə l ə sini pubertat yaş dövrü , D.B.Elkonun is ə böyük yeniyetmə lik dövrü kimi xarakteriz ə edirdi. L.İ.Bojoviç belə hesab edirdi ki, böyük mə kt ə b yaşı dövründə psixi ink işafda özünü göstə r ə n ən mühüm xüsusiyyə t insan c ə miyy ə tind ə özünütə yinetm ə , imkan v ə c ə hdl ə rin d ə rk edilm əsidir. Böyük m ə kt əb yaşı dövründə g ə ncl ərin malik olduqları psixi imkanlarla yaşlıların, c ə miyy ə tin artan t ə l ə bl əri arasında yaranan zidiyyə t psixi i nkişafın h ə r ə k ətverici qüvvə sin ə çevrilir. Q əbul edilmiş yaş dövrlə rinin t əsnifatında ilk gənclik dövründə aparıcı f ə aliyy ət növü t ə lim- peşə f ə aliyy ə ti hesab edilir. O, öz hə yat yolunu t ə yinetm ə, peşəseçmə ə r ə f ə sind ə olduğu üçün onun daxili mövqeyində özünə m ə xsus psixoloji d əyişiklik yaranır: tə lim ə v ə ə m ə y ə münasibə tind ə 191 ictimai v ə şə xsi d ə y ə rl ər ön plana çıxır. Onlar bu fə aliyy ət növlərinin insanın h əyatında rolunu və ə h ə miyy ətini düzgün anlayır, tə lim ə öz gə l ə c ə kl ə ri mövqeyindən yanaşır, bu günə g ə l ə c əyinin mövqeyindən baxırlar. Bununla bel ə , erk ə n g ənklik dövründə m ə kt ə blil ə rd ə yeniyetm ə l ərin psixikasına m əxsus qüsurlar aradan qalxsa da, hə l ə d ə yeniyetm ə psixikasının ―izləri‖nə t əsadüf olunur. Erk ə n g ə nclik orta m ə kt əb yaşı dövrünün sonudur. Bu döv rd ə m ə kt ə blinin fiziki keyfiyy ə tl ərinin inkişafında ə h ə miyy ə tli d əyişikliklə r davam edir. Cinsi yetişkənlik başa çatır, II cinsi ə lam ə tl ər aydın xarici təzahürə malik olur. Əzə l ə l ərin inkişafı sürə tl ənir, yaşlı adamın qüvvə sin ə yaxınlaşır. Ürə k- damar siste minin inkişafı normallaşır, qan təzyiqi müvazinəti forma alır, daxili sekresiya v ə zil ə rinin f ə aliyy ə ti ritmik v ə ziyy ə t ə düşür, skeletin sümükləşmə si ə sas ən tamamlanmış olur, baş - beyin strukturunun inkişafı davam edir, bə d ə n ölçüləri mütənasib forma alır. Erk ə n g ənclik dövründə insanın mə n əvi qüvvəsi intensiv şə kild ə inkişaf edir, onun əxlaqi siması formalaşır, xarakteri müə yy ə nl əşir və dünyagörüşü t əşəkkül tapır. Şə xsiyy ətin qazanılmış yeni keyfiyyə tl əri böyük mə kt ə blinin m ə kt ə bd ə , ail ə d ə v ə ictimai münasi b ə tl ə r sistemind ə mövqeyinin dəyişmə sin ə güclü təsir göstərir. Müasir 15 - 18 yaşlı gə ncl ə r fiziki v ə m ə n ə vi yetkinliyin bir çox ə lam ə tl ə rin ə malikdirl ə r. G ə ncl ə r sosial m əşğurlluq və ə m ək hüququ ə ld ə edir, pasport almaqla h ə rbi xidm ət yaşına çatmaqla hə qiqi h ə rbi xidm ə t ə ə sg ə r v ə t əndaş borcunu yerinə yetirirl ə r. G ə ncl ə r h ə yatdan, c ə miyy ə td ə baş ver ə n ictimai, siyasi , iqtisadi v ə m ə n ə vi prosesl ə rd ə f əal iştirak edir, ə n mühüm siyasi hüquqlardan biri olan seçki hüququ qazanmış olurlar. Onlar h ə yata, ə m ə y ə , b aşqa adamlara yetkin münasibə tl ə r b ə sl ə yirl ə r. Bununla bel ə , t əəssüf doğurucu hal ondan ibarətdir ki, bir sıra yeniyetmə v ə g ə ncl ə rd ə h əyata istehlaçkı münasibəti, yüngül və pozğun hə yat t ə rzin ə meyl, ə m ə y ə münasibə td ə infantil ə lam ə tl ər özünü göstə rir. Z ə ngin h ə yat t ə rzi il ə yaşayan 192 b ə zi g ə ncl ər vaxtlarının çoxunu disko -barlarda, gec ə klublarında yüngül ə yl ə nc ə yerl ə rind ə keçirir, tüfeyli hə yata meyll ənmiş olurlar. 15- 18 yaşlı gə ncl ərin heç də tam yetkinl əşmiş öz həyatını müstə qil sur ə td ə müə yy ə n etm ə y ə qadir olan t əcrübə li adam hesab etm ə k olmaz. G ə ncl ərin coşub çağlayan romantik idealları çox vaxt həyatın reallıqları ilə toqquşmada ―sınır‖, dözüb dayana bilmir. Böyük mə kt əb yaşında əxlaqi şüurda və Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|