Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II tip “valideynlə rin q ənimi”
- III tip “Korlanmış uşaq” adla nır. Belə uşaqların intellektual
- IV tip “Axmaq ailə”nin uşağı
- V tip “Orqaniklər”
- VI tip “Psix otikl ər”
- II qrup.
- III qrup.
|
I tipi bel ə s ə ciyy ə l əndirmişdir: O, sadə c ə özünü gicliyə qoyur. Bu tip ə aid olan yeniyetm ə l ə r h ə dd ən artıq zarafatlar və qeyri- münasib hə r ə k ə tl ə r edirl ə r. Onlar ev ə gec g ə lir, m ə kt ə bd ən yayınır, bacı və qardaşları ilə savaşır, onları incidirl ə r. II tip “valideynlə rin q ənimi” adlanır. Belə yeniyetm ə l ərin özünü pis aparmasının sə b ə bi bir v ə ya h ə r iki valideyn ə qarşı olan intiqam, nifrə t hissl ə ridir. Valideyn ə münasiobə td ə yaranan düşmənçilik, ə dav ə t hissl ə ri sonralar əsl müharibənin yaranmasına sə b ə b olur. Yeniyetm ə oğulun düşmənçiliyi valideyn üçün gözlə nilm əz olur. Onlar başa düşmürlər ki, bütün ill ə r ə rzind ə onun daxilind ə toplanmış mə nfi hissl ər indi özünü biruzə verir. III tip “Korlanmış uşaq” adla nır. Belə uşaqların intellektual v ə emosional inkişafında pozulmalar yoxdur. Ancaq onun davranışında qanun pozğunluğu ilə ə laq ədar qüsurlar açıq - açığına özünü biruzə verir. Bu da göstərir ki, uşaq pis mühitdə böyümüşdür. İndi də o, öz ə hat ə sinin normalar ı il ə yaşayır, cinayə tkar al əmin normalarını qə bul edir v ə onlara tabe olur. IV tip “Axmaq ailə”nin uşağı adlanır. Belə ail ə l ə rd ə böyümüş yeniyetm ə l ərin assosial davranışı hə l ə m ə kt ə b ə q ə d ər yaş dövründə başlayır. Bu cür uşaqlar cəzalanacaqlarını bilsə l ə r bel ə , yen ə d ə asosial h ə r ə k ə tl ə r ə 182 yol verirl ər. Onları qorxu hissi belə saxlamır. İş ondadır ki, onlar sadə c ə olaraq normal v ə düzgün davranmaq iqtidarında deyillər, heç kimi sevə bilmirl ər. Ayıb və günah hissinin nə olduğunu bilmə y ən bu uşaqlar c əzalandırılsalar da. Heç nə olmamış kimi öz bildiklə ri edirl ər. Bir sözlə bu cür yeniyetm ə l ə r ə dem ək olar ki, heç nə il ə kömə k etm ək mümkün deyildir. V tip “Orqaniklər” adlanır. Belə uşaqlarda beyin travması və ya psixi inkişafda geridəqalma halları olur. Bu, onların intizamı pozması, zə if intellekt ə malik olmamaları və öz hə r ə k ə tl ə rini qiym ə tl ə ndirm ə k qabiliyy ə tl ərinin olması il ə bağlıdır. Bə db ə xtlikd ə n bel ə uşaqları öz yaşıdları ə l ə salır, incidirlə r. Onlar çox vaxt özlərini müdafiə siz hesab edirl ə r. VI tip “Psix otikl ər” adlanır. Onlar ə qli c ə h ə td ən qüsuru olan xə st ə uşaqlardır. Belə l əri üçün sə rs əmlik, qarabasma, ağlabatmaz söhbə tl ə r v ə h ə r ə k ə tl ə r s ə ciyy əvidir. 14 yaşlı belə yeniyetm ə l ə rd ən biri öz ata və anasını odlu silahla q ə tl ə yetirmişdi. O, öz hə r ə k ə tini sad ə c ə olaraq bel ə izah edirdi: ―Mə n bel ə etm ə liy ə m. Onlar m ə kt əbin direktorunu güllə l ə m ə kd ə m ə n ə mane oldular‖. Ail ə l ə rin b ə zil ə rind ə uşağın mə n əvi dünyasına qarşı biganə münasibə t olur. Özünə qarşı biganə münasibə ti hiss ed ən uşaqlarda heç bir mə n ə vi maraq olmur. Bu ail ə l ə rd ə üstün olan tə l əbatlar yaxşı yemə k v ə yatmaqdan ibar ətdir. İnsanı heyvandan demə k olar ki, f ə rql ə ndirm ə y ə n bu h ə yat t ə rzi n ə tic ə sind ə yeniyetm ə ünsiyyə t sevincinin n ə olduğunu bilmir, ona yaxşılıq etm ək sevinci müyə ss ə r deyildir. Uşa q v ə yeniyetm ə l ə rin t ə rbiy ə sind ə vacib şə rtl ə rd ən biri düzgün tə rbiy ə üsullarından istifadə olunmasıdır. ―Çətin‖ yeniyetmə l ərin assosial davranışını yaradan s ə b ə bl ər sırasında hə m ail ə d ə , h ə m d ə m ə kt ə bd ə fiziki c ə za üsullarından istifadə olunmasıdır. Bu üs ullar n ə tic ə sind ə uşaq qə lbi kobudlaşır, qə z ə bl ə nir v ə o, soyuq, laqeyd v ə q ə ddar bir m əxluqa çevrilir. Bu üsullar uşaq qə lbinin inc ə lik v ə h əssaslığını öldürür, primitiv instinktlə ri dirk əldir, insanın əxlaqını pozur, ona yaltaqlıq, yalançılıq kimi keyfiy y ə tl ə r 183 aşılayır. Belə uşaqlar qə ddar v ə zalım olur. Öz mə kt əb yoldaşına yalnız o şə xs əl qaldırır ki, o özü kobud tə rbiy ənin ―gözə llikl ərini‖ hiss etmişdi. Uşaq və yeniyetm ə l ə rin t ə rbiy ə sind əki çə tinlikl ə rin ə sas s ə b ə bl ə rind ə n biri d ə onlara f ərdi yanaşılmaması, temperament və xarakter xüsusiyyə tl ə rinin n ə z ə r ə alınmamasıdır. Onlara yanaşma zamanı bu xüsusiyyə tl ə rin n ə z ə r ə alınması vacibdir. Fərdi xüsusiyyə tl ə rd ən asılı olaraq elə uşaqlar vardır ki, onların cəzalandırılmaqla davranışdakı mə nfilikl ə ri aradan qaldımaq mümkündür. Ancaq elə uşaqlar vardır ki, onlara qarşı kobudluq, c əzalandırılma tə rbiy ə y ə yalnız mə nfi t əsir göstə r ə bil ə r v ə v ə ziyy ə tin daha da q ə lizl əşmə sin ə s ə b ə b olar. Konkret nümunə y ə n ə z ə r yetir ə k. Kamil VIII sinifd ə oxumalı idi. O, yarım il idi ki, m ə kt ə b ə getmirdi. Oğlanın yaxĢı ailəsi vardi: böyük qardaĢı mə kt əbi heç bir çə tinlik olmadan bitirmiĢdi. Mə lum deyildi, n ə etm ək lazımdır ki, Kamil düĢdüyü ə hat ə d ə n çıxsın və m ə kt ə b ə qayıtsın. BoĢluğun harada olduğunu öyrə nm ək lazım idi. Əvvə lc ə o nunla danıĢmaq istə dikd ə o demiĢdi: “Mə n probleml ərimi özüm hə ll edir əm. Heç kimin kömə yin ə ehtiyacım yoxdur”. Sonradan aydın olur ki, onun üçün sinifdə maraqlı deyil, onun sinifdə dostları yoxdur. Bir də o, baĢa düĢmürdü ki, oxumaq ona nə üçün lazımdır. Oğlanı mə k ə t ə b h ə v ə sl ə ndirm ə k üçün psixoloq onun dost olmaq istədiyi sinif yoldaĢı ilə münasibə tl ə rinin yaranmasına köməklik etmiĢ və bel ə likl ə d ə , o, t ə hsilini davam etdir ə r ə k v ə orta m ə kt əbi bitirmiĢdi. Şagirdin davranışlında və şə xsiyy ətin inkişafında özünü göstə r ə bil ə n qüsurların qarşısını almaq və onları aradan qaldırmaq üçün mə kt ə b ə yeni daxil olan uşaqla, onun valideynlə ri il ə, uşağa aid bütün sə n ə dl ə rl ə tanış olmaq ―çətin‖ uşağın, kollektivə alışmasına köməklik göstə rm ə k, sinif r ə hb ə ri il ə birlikd ə şagirdlərin davranışında mövcud olan qüsurların aradan qaldırmağın planını hazırlamaq lazımdır. 184 M ə kt ə bd ə ―çətin‖ yeniyetmə l ə rl ə işin təşkil olunmasında ə sas m ə suliyy ə t m ə kt əb psixoloqunun üzə rin ə düşür. Psixoloji yardıma yalnız ―çətin‖ intizamsız yeniy etm ə l ər deyil, müvə ff ə q qiym ə tl ə rl ə oxuyan, intizamlı, n ə zak ətli şagirdlə r ə d ə ehtiyac duyulur. Pedaqoji praktikada müə llim v ə şagirdlə rin tez-tez b ə zi yeniyetm ə l ə rin davranışı üçün sə ciyy ə vio olan neqativ t əzahürlə r bar ə d ə şikayə tl ə rin ə rast g ə lirik. On ların kobudluğu, nə zak ə tsizliyi, x ə b ərçiliyi və yalançılığı haqqında söz açılır. Belə hallarda m ə kt ə b psixoloqu h əm müə lliml ə r ə , h ə m d ə şagirdlə r ə f əal yardım göstə rm ə li, bir-biri il ə bağlı olan və zif ə l əri düzgün hə ll etm əyi bacarmalıdırlar. O, yeniyetmə ni n aqressiv davranışına, ünsiyyə td ə qapalılığına, özünüqiymə tl ə ndirm ə d ə yüksə k v ə ya aşağı mövqe tutmasına g ətirib çıxaran sə b ə bl əri aşkara çıxarmalıdır. Psixoloqlar bel ə hesab edirl ər ki, çə tin t ə rbiy ə olunma uşağın müsbə t emosional t əcrübə ni m ə nims ə m ə kd ə kütlüyünün, tə rbiy ə vi t ə sirl ə ri qavramaq- da qabiliyy ə tsizliyinin v ə ya bu t ə sirl ə r ə qarşı müqavimə tinin n ə tic ə sidir. M əlumdur ki, şə xsiyy ə tin ontogenezd ə inkişafı və formalaşması yaşlıların cə miyy ə td ə ictimai c ə h ə td ə n q əbul edilmiş də y ə rl ə rin, norma v ə v ərdişlə rin m ə nims ə dilm ə sin ə yönəldilmiş tə rbiy ə vi t ə sirl əri altında baş verir. Bu prosesd ə uşağın valideynlər, müə llim v ə t əırbiyəçilə r t ə r ə find ə n ona qarşı yönəlmiş qayda və d ə y ə rl ə ri q ə bul etm ə m ə si, pedaqoji t ə sirl ə r ə qarşı müqavimə ti t ə rbiy ə işində çə tinlikl ər yaradır, uşaq isə ―çətin‖ uşaq statusu qazanmış olur. Pedaqoji t əcrübə v ə real h əyat göstə rir ki, ist ə r pedaqoqlar, ist ə rs ə d ə valideynl ə r bel ə uşaq və yeniyetm ə l ə rl ə t ə rbiy ə işinin təşkilində ad ə t ə n eyni t ə rbiy ə metodlar ından, ə sas ən sınaq və s ə hvl ər metodlarından istifadə edirl ər. Əslində is ə, çətin, davranışı qüsurlu uşaq və yeniyetm ə l ərin davranış qüsurları psixoloji tə bi ə tin ə görə heç də eyni deyildir. Ad ə t ən müə lliml ər çə tin t ə rbiy ə olunan uşaqların davranış qüsurlarının ə sil s ə b ə bl ə rini v ə motivl ə rini öyrə nm ə d ə n bel ə uşaqlarla yenidə nt ə rbiy ə işini təşkil etmə kl ə bu cür 185 davranışın xarici təzahürlərini aradan qaldırmağa çalışırlar. Aydındır ki, belə iş üslubu heç də h əmişə arzuedil ə n n ə tic əni vermir. Müə lliml ərin çətin uşaq v ə yeniyetm ə l ə rl ə apardığı tə rbiy ə işinin sə m ə r ə sizliyi, psixoloji amill ə rin, xüsusilə diaqnostik v ə korreksiyaedici metodlardan istifad ə olunmaması və ya bu sah ə d əki peşə kar s əriştənin olmaması ilə bağlıdır. T əhsil müə ssis ə l ə rind ə praktik psixoloji xidm ət sisteminin formalaşması v ə m ə kt əb psixoloqlarının peşə kar f ə aliyy ə t ə qoşulması haqqında söhbə t ged ən problemin sistemli şə kild ə öyrə nilm ə sin ə, ixtisaslı yardımın təşkilinə yol açır. Qeyd etm ək lazımdır ki, praktik psixo loji xidm ət haqqında ―Əsasnamə d ə‖ çətin, qüsurlu davranışa malik uşaq və yeniyetm ə l ə rl ə aparılacaq diaqnostik və korreksiya işləri mühüm istiqamə tl ə rd ə n biridir. Psixoloqun peşə kar f ə aliyy ə ti bu sah ə d ə iş sisteminin qurulmasında ilk növbə d ə diaqnostik metodlar vasit ə sil ə uşaq və yeniyetm ə l ərin davranış qüsurlarının determinantlarını müə yy ə nl əşdirmə yi, bel ə davranışın parametr - l ə rini v ə s ə viyy ə l ərini aşkara çıxarmağa, pedaqoji tövsiyə l ə r ə müvafiq korreksiyaedici t ə dbirl ə rin h ə yata ke çirilmə sin ə yönə lm ə lidir. Neqativ davranış təzahürlə rin ə görə psixoloji ə d əbiyyatlarda çə tin uşaqların dörd əsas qrupu müə yy ən edilmişdir. I qrup. Bel ə ―çətin‖ yeniyetmə l ə rd ə davranış qüsurlarının yaranması sə b ə bi f ərdi tipoloji xüsusiyyə tl ə rd ə özünü ə ks etdir ə n emosional- iradi sferanın inki - şafında normadan kənara çıxmanın olmasıdır. Bu uşaqlarda xarakterin aksentuasiyası və h ə tta psixopatiyaya q ə d ər ağır nə tic ə l ə r ə g ətirib çıxara bilə r Psixoloq xüsusi diaqnostik metodikalar vasitə sil ə bu qru pa aid çə tin t ə rbiy ə olunan uşaqları vaxtında aşkara çıxarmalı, onları müalicə üçün patopsixoloq v ə ya psixonevroloq h ə kim ə göndə rilm ə sini t ə min etm ə lidir. II qrup. Bu qrupa aid edil ə n yeniyetm ə l ə rd ə t ə rbiy ə vi t ə sirl ə r ə qarşı müqavimə t v ə davra nış qüsurları pedaqoji baxımdan düzgün olmayan avtoritar t ə sirl ə r n ə tic ə sind ə yaranmış olur. Mə s ə l ən, müə llim v ə valideynl ə r 186 yeniyetm ə y ə müraciə t ed ə rk ən, göstəriş verə rk ən bu yaş dövrünün xüsusiyyə tl ə rini n ə z ə r ə almadıqda o, yeniyetmənin qanunauyğun ə ks reaksiyası ilə qarşılaşmış olur. Uşağın emosional və ziyy ə tin ə diqq ə tsizlik, (m ə s ə l ə n, geyimd ə ki ə h ə miyy ətsiz çatışmazlıq, ailə d ə baş vermiş bə db ə xtlik, ağır xə st ənin olması, maddi rifahın aşağı olması və s.) ona qarşı rə ftarda ünsiyyə t v ə n ə zak ətin pozulması kobud rə ftara s ə b ə b olur. Bu tip ə aid edil ən uşaqlar ə slind ə çətin uşaqlar deyildir, onların davranışında k ənaraçıxma halları situativ xarakterli olduğundan belə uşaqlara münasibə td ə xüsusi tə rbiy ə vi t ə sirl ə r ə ehtiyac yoxdur. Bu halda uşaq deyil, müə llim yaranmış situasiyadan çıxış yolu tapmaq üçün öz mövqeyinə n ə z ə r salmalıdır. III qrup. Bu qrupa aid edil ə n yeniyetm ə l ərin davranış qüsurları ə xlaqi t ə s əvvürlə rin, bilikl ə rin v ə davranış təcrübəsinin formalaşmadığından irə li g ə lir. Pe daqoji baxımsızlıq, nə zar ətin olmamasına görə b ə zi yeniyetm ə l ə r ətrafdakıların tə l ə bl ə ri il ə hesablaşmır, impulsiv hə r ə k ə tl ə r ə yol verirl ə r. Ad ə t ə n bel ə uşaqlar sonradan öz sə hvl ərini anlasalar, bu qüsurlardan xilas olmağa çalışsalar da, sanki onlarda bunun üçün iradə çatışmır. IV qrup. Bu qrupa aid edil ə n yeniyetm ə l ər ―xüsusilə çə tin yeniyetm ə l ər‖ adlandırılır. Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|