Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

6-MAVZU. BILISH NAZARIYASI: ASOSIY MUAMMOLARI VA YO‘NALISHLARI 

96

intilgan. Zero, haqiqat adolatga, sharofatga eltadigan buyuk qudrat. Aristotel fikricha haqiqat – 
mulohazalar va amaldagi holat o‘rtasidagi muvofiqlikdir. Platon haqiqatni g‘oyalar dunyosiga mos
keluvchi g‘ayritabiiy mustaqil ideal mohiyat sifatida tushungan, inson bilimi jonning shu g‘oyalar 
dunyosi bilan mushtarakligi darajasidagina haqiqiydir, deb hisoblagan. Foma Akvinskiy haqiqat
yolg‘on narsalarda emas, balki aqlda mavjud bo‘ladi, har bir narsa o‘zi bog‘liq bo‘lgan aqlga 
munosabati darajasidagina haqiqiy deb nomlanishi mumkin, deb qayd etgan.
Beruniy fikricha, haqiqat bilimning voqelikka muvofiqligidir. Forobiy fikricha, haqiqatni bilish 
aqlning kamolotiga bog‘liq. Bu aql inson qalbidadir, uning kamolotiga esa, faol aqlga qo‘shilish
orqali erishiladi. Faol aqlda borliqning eng oliy darajasi bo‘lgan. Birinchi sababdan boshlab to 
oxirgi haqiqatning barcha sura shakllari mavjud. SHuningdek, Forobiy va uning izdoshlari
fikricha, haqiqat bir nechta bo‘lishi mumkin emas, haqiqat bitta, shu bois falsafa ham bir nechta 
bo‘lishi mumkin emas. Forobiy haqiqatning o‘zgarmasligiga ishongan va falsafani haqiqatning
birdan bir ifodasi deb hisoblagan
21
.

Ob’ektiv haqiqat 
–

bilimlarimizning inson insoniyatga bog‘liq bo‘lmagan mazmuni. 
Bizning
bilimlarimizda doim yo muayyan odamga, yo muayyan ijtimoiy

guruhga bog‘liq bo‘lgan unsur 

mavjud bo‘ladi. Binobarin, o‘z bilimlarimizda

sub’ektiv unsurlarga bog‘liq bo‘lmagan va shu 

sababli ob’ektiv hisoblanadigan

mazmunni qayd etishimiz lozim. Ob’ektiv haqiqat rivojlanib, ikki 

shakl: nisbiy va mutlaq haqiqat shakllarida amal qiladi.
Mutlaq haqiqat 
–

predmetni kelajakda to‘ldirilishi yoki unga aniqlikki ritilishi mumkin 

bo‘lmagan tarzda to‘la, mukammal bilishdir
. Olam vaqt

va makonda cheksizligi tufayli bunday 

bilimga amalda erishish mumkin emas.

Haqiqat tushunchasini mutlaq haqiqat tushunchasi bilan 

tenglashtirib, biz unga

erishib bo‘lmasligi, demak, umuman bilish mumkin emasligi haqida 

gapiramiz.

Biroq fanning haqiqiy tarixi buning teskarisidan dalolat beradi: fan rivojlanadi, chunki 

u nisbiy va mutlaq bilimning birligi sifatida tushuniladigan

haqiqatni bilishga qodir.

Boshqacha aytganda, ob’ektiv haqiqat to‘la va mukammal ko‘rinishdagi mutlaq haqiqatdir. Ayrim
hollarda, agar haqiqat vaqt o‘tishi

bilan o‘zgarmasa, ya’ni vaqt shart-sharoitlariga bog‘liq 

bo‘lmasa, u boqiy haqiqat

deb ataladi.

Nisbiy haqiqat 
–

borliqni asosan to‘g‘ri aks ettirsa-da, obraz ob’ektga uncha mos emasligi bilan 

ajralib turadigan bilim
. Nisbiy haqiqat to‘g‘ri, biroq

noto‘liq, taxminiy, vaqt va joyning muayyan 

tarixiy shart-sharoitlari bilan

cheklangan haqiqatdir.

Nisbiy va mutlaq haqiqat bir-biri bilan 
chambarchas bog‘liq. Nisbiy haqiqatlar bi lish taraqqiyoti jarayonida rivojlanib, o‘z chegarasi
bo‘lgan mutlaq

haqiqatga yaqin lashadi.