Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

Diniy bag‘rikenglik va dunyoviy bilimlar takomili.
Musulmon SHarqi, jumladan islom 
joriy etilganidan keyin Vatanimiz hududidan etishib chiqqan buyuk mutafakkirlar ijodida Olloh,
inson va tabiat masalalari ilohiyot va dunyoviy falsafaning muhim muammolaridan biri bo‘lib 
kelgan. Bironta buyuk alloma va mutafakkir islomiy qadriyatlar mavzuini chetlab o‘tmagan.

Imom Buxoriy 
(810-870yillar) Muhaddislar sultoni, Rasululloh s.a.v. hadislarining 
sahihlarini ajratib, Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi ishonchli manba sanalmish “Sahihi
Buxoriy” nomli hadislar to‘plamini tuzgan 60 mingga yaqin hadis to‘plagan ulug‘ alloma, 
imomud-dunyo, olimlar peshvosining nomi butun dunyoda mashhur va ma’lum Abu Abdulloh
Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn Mug‘iyra ibn Ahnaf ibn Bardazbih al-Jo‘‘fiy alBuxoriydir.
Mustaqillik yillarida milliy qadriyatlarimizga e’tibor qaratildi, yurtimizdan etishib chiqqan o‘nlab 

ulug‘ olimlar qatorida hadis ilmining sultoni Imom Buxoriy hazratlarining hayotlari va boy ilmiy

meroslarini o‘rganishga kirishildi. U kishining “Al-jomeus-sahih”, “Aladab al-mufrad” kabi 
asarlari o‘zbek tiliga o‘girilib, katta nusxada nashr qilindi. Ayniqsa, 1998 yili Imom Buxoriy
tavalludining 1225 yillik to‘yi keng nishonlanishi munosabati bilan u zotga bo‘lgan ulkan ehtirom 
sifatida Imom Buxoriy dafn etilgan go‘shada muhtasham majmuaning barpo etilishi bo‘ldi.

---

2-MAVZU: FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOTI BOSQICHLARI: 


SHARQ FALSAFASI 

27

2017 yilda Imom Buxoriy majmuasi yonida Imom Buxoriy nomidagi Xalqaro ilmiytadqiqot 
markazi qurilishi boshlandi. 6 gektar maydonni egallagan markaz binosida hadis, kalom va qiroat
ilmini o‘rganishga mo‘ljallangan xonalar, qo‘lyozmalar kutubxonasi, muzey tashkil etiladi. 2017 
yilning 19 sentyabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Birlashgan
Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida nutq so‘zlab, jumladan shunday dedi: 
“Markaziy Osiyo Uyg‘onish davrining ko‘plab yorqin namoyandalarining islom va jahon
sivilizatsiyasiga qo‘shgan bebaho hissasini alohida qayd etmoqchiman. Ana shunday buyuk 
allomalardan biri Imom Buxoriy o‘z ahamiyatiga ko‘ra islom dinida Qur’oni karimdan keyingi
eng mo‘tabar kitob hisoblangan "Sahihi Buxoriy"ning muallifi sifatida butun dunyoda tan olingan. 
Bu ulug‘ zotning g‘oyat boy merosini asrab-avaylash va o‘rganish, ma’rifiy islom to‘g‘risidagi
ta’limotini keng yoyish maqsadida biz Samarqand shahrida Imom Buxoriy nomidagi Xalqaro 
ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul qildik. Toshkentda tashkil
etilayotgan Islom sivilizatsiyasi markazining faoliyati ham shu maqsadga xizmat qiladi
4
”. O‘z

navbatida muhtaram yurtboshimizning bu chiqishlarini barcha musulmon aholisi diqqat bilan

kuzatdi va katta qiziqish bildirdi.
IX asr boshlarida, dastlab, Somoniylar davlati vujudga kelgan bo‘lsa, XIII asrning 20-yillarida
Xorazmiylar davlati mo‘g‘ullarning uzluksiz hujumi ostida qoldi. Biroq, ko‘p asrlik urushlarga 
qaramay, Markaziy Osiyoda madaniyat, fan, san’at va adabiyot rivojlanishda davom etdi.
Bu davrda al-Xorazmiy, Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, va boshqa buyuk allomalar 
yashab ijod qildilar. Ular yaratgan asarlar ahamiyatiga ko‘ra o‘sha davrni Markaziy Osiyoda
uyg‘onish davri deb nomlash mumkin. Uyg‘onish davri fani va madaniyatining o‘ziga xos 
xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1)

barcha odamlarni ma’rifatli qilishga intilish, bu yo‘lda o‘tmish merosidan va qo‘shni

mamlakatlarning fan, madaniyat yutuqlaridan foydalanish, tabiiy-falsafiy va ijtimoiy fanlarni 
rivojlantirish;
2)

tabiatni o‘rganish, tabiiy-ilmiy bilimlarni oqilonalikka tayanib rivojlantirish, aqlning kuchiga

ishonish, asosiy e’tiborni haqiqatni bilishga qaratish, haqiqatni inson bilimining negizi deb bilish;
3)

insonga xos tabiiy, badiiy, ma’naviy fazilatlarni yuksaltirish, insonparvarlikni ulug‘lash, 

barkamol avlodni tarbiyalashda oliy ma’naviy qonunlarga rioya qilish;

4)

universalizm – borliq va ijtimoiy hayotning barcha muammolariga qiziqish, bu davr

madaniyatining muhim jihatlaridir.
Bu davr madaniyati umuminsoniy qadriyatlarning rivojlanishiga xizmat qilgan. Savdo-sotiqning
rivojlanishi, iqtisodiy aloqalarning kengayishi, xalifalikning turli viloyatlari o‘rtasida madaniy 
qadriyatlar almashinuvi va uning boshqa mamlakatlar bilan aloqalarining kuchayishi, tabiiy va
madaniy boyliklar, turli xalqlarning an’analari, tili va tarixini o‘rganish bilishning eng to‘g‘ri 
yo‘llari va usullarini yaratish, bilish jarayonining butun apparatini takomillashtirishga bo‘lgan
ehtiyojni kuchaytirdi. Fanning optika, matematika, astronomiya kabi tarmoqlarining jadal 
rivojlanishi tabiatni chuqur o‘rganish va tadqiqot metodlarini kengaytirishga imkoniyat yaratdi.
O‘rta asrlarda Sharq falsafasi mifologiya va din qo‘ynidagina emas, balki fan qo‘ynida ham 
rivojlanadi. Sharq olimlari matematika, astronomiya, geografiya, tibbiyot, tarix, alximiya sohasida
qo‘lga kiritgan yutuqlar ma’lum. Odatda, tabib, munajjim, sayyoh bo‘lgan Sharq faylasuflari 
asbtrakt mulohazalardan ko‘ra ko‘proq tabiatshunoslik va tajribaga tayanganlar. Sharq falsafiy
4

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 19 sentyabr Birlashgan Millatlar 

Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida so‘zlagan nutqi.

---