Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

16-MAVZU. ESTETIKA: ESTETIKANING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI

233
turli shakllari o‘rtasidagi bilvosita aloqadorlik va bog‘liqlik kabi masalalar ham estetik ong, badiiy

ijod va san’at tabiati hamda xu-susiyatlarini ilmiy tushunishga yordam beradi. Ayni mahalda 
estetika fani mustaqil bilim sohasini tashkil etgan holda u falsafaning ravnaq topib borishiga ham
o‘zining hissasini qo‘shadi. Masalan, bilish nazariyasining yanada rivojlanib, mazmunan boyib 
borishida badiiy bilish ham muhim o‘rni tutadi. Bilish nazariyasi, badiiy madaniyat qadriyatlari,
voqelikka estetik mu-nosabat, estetik tushunchalar, ayniqsa, ijtimoiy ong, uning nisbiy 
mustaqilligi haqidagi fikr-mulohazalar ham ko‘p jihatdan san’at bilan bog‘liqdir.
Estetika fani psixologiya fani bilan ham chambarchas bog‘liq. Buni estetik tafakkur 
taraqqiyotining barcha bosqichlarida kuzatamiz. Bu yaqinlikning asosi shundaki, voqelikka estetik
munosabatning barcha tomonlari estetik did yoki estetik his-tuyg‘u, badiiy ijod yoki badiiy idrok 
qilish jarayonlarining hammasi ruhiyat mezoni bilan o‘lchanadi. Chunki estetika muayyan
darajada insonning ruhiy, his-tuyg‘u holatini ifodalaydi.
Psixologiya fani estetik munosabatning barcha tomonlarini, jumladan, badiiy ijod va idrok
jarayonlarini amaliy va nazariy jihatdan tadqiq etadi. Ayni mahalda estetika fani inson ruhiy 
hayotining eng murakkab va nozik tomonlarini qamrab oladi. Estetikaning tarkibiy qismlarini
psixologiya fanining erishgan yutuqlari va xulosalaridan keng foydalanmasdan turib tasavvur etib 
bo‘lmaydi. Ayni paytda shuni ham unutmaslik kerakki, san’atning o‘ziga xos xususiyatlarini
o‘rganishda psixologiya fanining ahamiyati qanchalik katta bo‘lmasin, u hech vaqt estetika 
fanining o‘rnini bosa olmaydi. Zero, o‘tmishda va hozirda voqelikka estetik munosabatning butun
bir sohasiga psixologiya aqidalarini bosh mezon qilib olib, estetikani mustaqil fan sifatida chetga 
surib qo‘yishga moyillik seziladi.
Estetika fanining hozirgi davrga xos xususiyatlaridan biri shuki, bu sohaga kibernetika, 
semiotika (belgilar tizimlarini qiyo-siy o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi bilim sohasi) va
matematika kabi fanlarning usul va vositalari ham izchil kirib o‘rnashayapti.
Estetika san’at va badiiy faoliyat turli shakl ko‘rinishlarini o‘rganadigan bilim sohalari
uchun uslubiy asos bo‘lib xizmat qilar ekan, ayni mahalda u adabiyotshunoslik, musiqashunoslik, 
teatrshunoslik, axloqshunoslik kabi fanlar bilan hamkorlik qilish jarayonida rivojlanib boradi. Bu
hamkorlik eng avvalo mazkur fanlarning ham san’at umumiy nazariyasiga amal qilishida 
ko‘rinadi. Masalan, san’-atning xususiy nazariyasi adabiyot, musiqa, tasviriy san’at va boshqa ijod
sohalarining xususiyatlarini tadqiq etsa, san’atning umumiy nazariyasi san’atning barcha turlari, 
badiiy ijod barcha sohalari amal qiladigan qonuniyatlarning umumiy belgilarini o‘rganadi. Lekin
san’atning umumiy belgilari sof holda mavjud bo‘lmasligi, ular ayrim san’at turlari xususiyatlari 
orqali ifodalanishini inobatga olib aytish mumkinki, estetika

o‘zining umumiy xulosalarini ishlab 

chiqishda san’atshunoslikning alohida-alohida bilim sohalari erishgan ilmiy ma’lumotlarga
tayanadi.
Estetika san’atshunoslik bilim sohalari uchun boshlang‘ich na-zariy va uslubiy asos bo‘lib
xizmat qiladi. Estetikasiz san’atshuno-slik bo‘la olmaydi, ya’ni u ayrim voqea-hodisalar sharhi 
bilan shug‘ullanishga majbur bo‘lib qoladi. Shuni e’tiborga olish kerakki, Estetika xususiy
san’atshunoslikning umumiy qonuniyatlari, eng av-valo, nafosat tabiati va estetik timsol 
qonuniyatlarini o‘zida namoyon qiladi.
Estetikaning amaliyot uchun ahamiyati nimada? U voqelikka qanday ta’sir o‘tkazadi? 
Estetika ijtimoiy bunyodkorlik jabhasida qay tarzda ishtirok etadi? Bu savollarga javob berish ham
estetika fani mavzusidir. Estetik nazariya san’at va badiiy ijod jarayoniga, badiiy madaniyatning 
barcha sohalariga amaliy jihatdan kuchli ta’sir o‘tkazadi.
Ilgarigi davrlarda Yevropadagi estetika nazariyalarida belgilab qo‘yilgan estetik me’yor 
bilan uning burch-vazifalarini bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish odat tusini olgan edi. Masalan,

---