Ijtimoiy fanlar fakulteti

Ernest Gellner

Bryan Uilson va Veberdan farqli o'laroq, Ernest Gellner (1974) dunyoda¹² yashashning kamchiliklari borligini tan oladi, uning asosiy bilim shakli biz hech narsa qila olmaydigan faktlar bilan chegaralanadi va bizga qanday yashash va o'zimizni qanday tashkil qilishimiz to'g'risida ko'rsatmalar bermaydi. Shu nuqtai nazardan, biz zamonaviy odamlardan ko'ra yomonroqmiz, ularning bilimi noto'g'ri bo'lsa ham, hech bo'lmaganda yashash uchun retseptlar bilan ta'minlagan. Ammo, Gellner ushbu kamchiliklardan zamonaviy bilimlarni qo'llash natijasida zamonaviy jamiyatlar erishgan ulkan texnologik yutuqlardan ustun turishini ta'kidlamoqda.
Gellner ilmiy bo'lmagan bilimlar yo'q bo'lib ketish bosqichida deb da'vo qilmaydi. Masalan, u dinlarning turli shakllarda tarafdorlarini jalb qilishda davom etishini qabul qiladi. Shuningdek, u san'at, musiqa, adabiyot, ommaviy madaniyat (xususan zamonaviy hodisa), giyohvand moddalarni iste'mol qilish, siyosiy norozilik va boshqalar bilan ta'minlangan boshqa e'tiqod va ma'no shakllari ko'p odamlar uchun muhimligini tan oladi. Shunga qaramay, u ushbu vaziyatning relyativistik talqinini rad etadi - zamonaviylik sharoitida ilmiy bilimlar mavjudlik haqidagi ko'plab hisobotlardan biri bo'lib, ularning barchasi bir xil kuchga ega. Buning sababi shundaki, Gellner uchun ilm-fanga nisbatan bunday alternativalar juda ahamiyatsiz, chunki ular ilmdan farqli o'laroq, texnik jihatdan kuchsizdirlar. Uning fikriga ko'ra, zamonaviy ma'no va g'amxo'rlik bilan shug'ullanish o'zini iliqlik deb biladi, chunki bu ilm-fan dunyomizning shu paytgacha oldinga siljishiga imkon berganligi uchungina mumkin. Rivojlanishni boshlash uchun ilmiy bilimlarni egallab olish ustuvor vazifasi bo'lgan zamonaviygacha bo'lgan davrlardan farqli o'laroq, biz o'zimizga yaxshi moslashtirilgan dunyoning hashamati bilan o'tirib, shu kabi savollar ustida o'ylashimiz mumkin, chunki biz uchun qurilgan dunyo ilm-fan turini berdi.
Mishel Fuko edi a post-strukturalist inson mavjudligini tillar kabi ishlaydigan bilim shakllariga - nutqlarga bog'liq deb bilgan. Tillar / nutqlar biz uchun haqiqatni belgilaydi. Umuman o'ylash uchun biz ushbu ta'riflardan foydalanishga majburmiz. Dunyo haqidagi bilimlarimizni biz hayotimiz yashaydigan zamon va joylarda duch keladigan tillar va nutqlar orqali bizga beradi. Shunday qilib, biz kimligimiz, nimani haqiqat deb bilamiz va nima deb o'ylaymiz, diskursiv ravishda qurilgan¹³.
Fuko tarixni nutqlarning ko'tarilishi va pasayishi deb ta'riflagan. Ijtimoiy o'zgarishlar bilimlarning ustun shakllarining o'zgarishi bilan bog'liq. Tarixchining vazifasi - bu o'zgarishlarni jadvalga kiritish va ularning sabablarini aniqlash. Biroq, Fuko ratsionalistlardan farqli o'laroq, bu jarayonda hech qanday rivojlanish elementini ko'rmadi. Fuko uchun zamonaviylikni o'ziga xos xususiyati tanani boshqarish va tartibga solish bilan bog'liq nutqlarning paydo bo'lishi. Fukoning so'zlariga ko'ra, tanaga asoslangan nutqlarning ko'tarilishi, albatta, sekulyarizatsiya jarayonini o'z ichiga olgan. Zamonamizgacha bo'lgan nutqlarda din hukmronlik qilar edi, bu erda narsalar yaxshi va yomon deb ta'riflangan va ijtimoiy hayot shu tushunchalar atrofida joylashgan. Zamonaviy shahar jamiyatlari paydo bo'lishi bilan ilmiy ma'ruzalar boshlandi va tibbiyot fanlari ushbu yangi bilimlarning hal qiluvchi elementi bo'ldi. Zamonaviy hayot tobora ko'proq tibbiy nazoratga bo'ysundi - bu tibbiy qarash, Fuko aytganidek.
Ilm-fan va xususan tibbiyot qudratining ko'tarilishi diniy bilim shakllari kuchining asta-sekin pasayishiga to'g'ri keldi. Masalan, odatiylik va og'ish yaxshilik va yomonlikdan ko'ra ko'proq sog'liq va kasallik masalasiga aylandi va shifokor ruhoniydan deviatsiyani aniqlash, targ'ib qilish va davolash rolini oldi.
Sovet tuzumi diniy intellektual hayotga jiddiy cheklovlar qo'ygan bo'lsa-da, an'analar saqlanib qolaverdi. Sovet Ittifoqi tarqatib yuborilgandan so'ng etnik va dunyoviy oqimlar qatorida islomiy harakatlar paydo bo'ldi. Vitaliy Naumkin quyidagicha baho beradi: "O'zgarishlar davomida Islom o'zlikni anglash ramzi, safarbarlik kuchi va demokratiya uchun bosim bo'lib xizmat qildi. Bu cherkov omon qolgan ozgina ijtimoiy ofatlardan biridir. Ammo bunga sabab emas edi, ammo siyosiy jihatdan muvaffaqiyatli bo'lsa, u tushunib etmaydigan iqtisodiy muammolarga duch keladi”.
Dunyo tarixiga e’tibor beredigan bo’lsak XXI asr butun insoniyat xayotida ijtimoiy tuzulmalarning axamiyati va ro’li xar qachongidan xam ko’proq oshganini anglashimz mumkun. Bu asnoda inson qadr qimmati oshib,ta’lim olish kasb tanlash va mol mulkka ega bo’lishda turli tusiqlar qonuniy tarzda olib tashlanib insonning shaxs sifatida erknligiga katta yo’l ochildi. Shu bilan bir qatorda diniy bag’ri kenglik etiqod erkinligiga keng yo’l ochildi. Turli din va e’tiqodga ega insonlarning bir davlatda yashashi bir muassasada ishlashi va o’zaro tug’ri va ochiq munosabatda bo’lishiga erishilib umum insoniy munosabatlar shakllanib bormoqda.
Albatta buning uchun turli xalqaro tashkilotlar va ijtimoiy tuzulmalarning axamiyati beqiyosdir .
1948 – yil 10 – dekabrda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 217 A ko’rsatmasiga ko’ra qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi “ barcha qadryatlar qatorida diniy e’tiqod e’rkinligiga xam katta axamiyat qaratdi :deklaratsiyaning 2 – “moddasida har bir inson irqi va diniy e’tiqodidan qa’tiy nazar barcha xuquq va erkinliklarga ega va diniy e’tiqodga ko’ra taqib qilish mumkun emas”¹. Degan moddaning kiritilishi xam axamiyatlidir.
Bu o‘rinda eng katta xalqaro tashkilot bo’lgan B.M.T. ( Birlashgan Millatlar Tashkiloti) ning qabul qilgan barcha deklaratsiya va xujjatlari xalqaro qonun kuchida bo’lib butun dunyo davlatlari ushbu xujjatlarni qabul qilib o’z davlati ichki siyosatida joriy etishini xisobga olsak butun dunyoda dinga bo’lgan munosabatlarda katta axamiyat kasb etdishini tushunish mumkun.
Ozbekiston Respublikasi xam mustaqillikka erishgach buyuk xalqimiz erodasi o’laroq xalqaro xuquq normalariga to’la mos keluvchi xuquqiy demokratik davlat bo’lish yo’lini tanladi. Bu buyk xalqimizning kop yillik tarixiy orzu istaklarining yuzaga chiqishi bo’ldi.
O’zbekiston Respublikasining konistitutsiyasi xalq erodasi va xalqaro davlatlar va tashkilotlar tan olgan strukturalar asosida tuzuldi. O’zbekiston Respublikasi Konistitutsiyasi 1992 – yil 8 – dekabrda qabul qilingan bo’lib 6 bo’lim 26 bob 128 moddadan iborat. Bosh qomusimizning 31 – moddasida Xamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi.¹⁴ Xar bir inson xoxlagan dinga etiqod qilish yoki xech qaysi dinga etiqod qilmaslik xuquqiga ega . Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo’l qo’yilmaydi” deb e’tirof etiladi. 61 – moddasida esa “Diniy tashkilotlar va birlashmalar davlatdan ajratilgan xamda qonun oldida tengdirlar.¹⁵ Davlat diniy birlashmalarning faoliyatiga aralashmaydi”.Mazmunidagi moddalarning mavjudligining uziyoq diniy etiqod erkinligining asosi bo’lib xizmat qilmoqda.
Davlatimiz konistitutsiya bilan cheklanib qolmasdan ko’plab qonun va qarorlarda diniyn tamouillarga keng urg’u berib kelmoqda.Yaqin muddatlarda joriy etlib keng jamoatchlik fikr va muloxazalarini oziida mujassam etgan matbuotda e’lon qilingan Vazirlar maxkamasning yangi taxrirdagi qonun loyxasida xam aynan diniy tuzulmalar faoliyati bilan bog’liq jarayonlarga ko’plab o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilib ushbu jarayonlar bir muncha soddalashtirildi, diniy tushunchalarning qonunda qo’llanilishiga mazmun moxiyatiga aniqliklar kiritildi ushbu o’zgarishlar davlatimiz boshqaruvi xamda fuqorolarning etiqodiga yanada imkoniyatlar yaratganiligi(shu jumladan yoshlar xayotida xam ) sababli quyida ushbu qonunning sharxini keltirib utamiz .
“Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida”gi qonunda ko’rsatilgan o’zgartirish va qo’shimchalar.¹⁶

• 
  Dinning siyosatga aralashuvi hamda dindan siyosiy maqsadlarda foydalanishga yo’l qo’yilmaydi.
  
• 
  Diniy tashkilotlarni tashkil etish tashabbuskorligi 100 nafardan 50 nafarga tushurildi.
  
• 
  Diniy muassasalarni ro’yxatdan o’tkazuvchi hujjatlar soni keskin qisqartrilib ko’rib chiqish muddati 3 oydan 1 oyga tushurildi.
  
• 
  Diniy tashkilot va muassasalar faoliyatini tuxtatib qo’yish va tugatish faqat sud orqali bo’lishi belgilab quyildi.
  
• 
  Diniy ta’limning professional maqomi rasman e’tirof etilibdunyoviy ta’lim olish diniy munosabatlardan qa’tiy nazr majburiy etib belgilandi.
  
• 
  “ibodat libosi “tushubchsining huquqiy ta’rifi yo’q ekanligi belgilanib , jamoat joylarida ibodat libosida yurishga bo’lgan taqiq qonundan olib tashlandi.
  
• 
  Tegishli idoralardan ro’yxatdan o’tmagan va mutaxassis bo’lmagan shaxs yoki yuridik shaxslarga diniy ta’lim berish fao’liyati bilan shug’ullanish taqiqlandi.
  
• 
  Diniy e’tiqod erkinligiga qonunda ta’rifi keltirilmagan yondshuvlar bilan tusqinlik qilish xolatlarida fuqorolar vakolatli davlat tashkilotlari va mansabdor shaxslar ustidan sudga murojat etishlari xuquqiy erkinligi kafolatlanishi belgilab quyildi.