«ijtimoiy psixologiya» fani buyicha

Motivlarning turlari. Turli kasb egalari faoliyati motivlarini o‘rganishda motivlar 
xarakterini bilish va ularni o‘zgartirish muammosi ahamiyatga ega. Shunday motivlardan biri 
turli xil faoliyat sohalarida muvaffaqiyatga erishish motivi bo‘lib, bunday nazariyaning 
asosdilari amerikalik olimlar D. Makklelland,
D. Atkinson va nemis olimi X. Xekxauzenlar hisoblanadi. Ularning fikrida, odamda turli 
ishlarni bajarishini ta’minlovdi asosan ikki turdagi motiv bor: muvaffaqiyatga erishish motivi 
hamda muvaffaqiyatsizliklardan qodish motivi. Odamlar ham u yoki bu turli faoliyatlarni 
kirishishda qaysi motivga mo‘ljal qilishlariga qarab farq qiladilar. Masalan, faqat muvaffaqiyat 
motivi bilan ishlaydiganlar oldindan ishond bilan shunday ish boshlaydilarki, nima qilib bo‘lsa 
ham yutuqqa erishish ular uchun oliy maqsad bo‘ladi. Ular hali ishni boshlamay turib, yutuqni 
kutadilar va shunday ishni amalga oshirishsa, odamlar ularning barda xarakatlarini 
ma’qullashlarini biladilar. Bu yo‘lda ular nafaqat o‘z kud va imkoniyatlarini, balki barda tashqi 
imkoniyatlar - tanish - bilishlar, mablag‘ kabi omillardan ham foydalanadilar. 
Boshqada xulq - atvorni muvaffiqiyatsizlikdan qodish motiviga tayangan shaxslarda 
kuzatish mumkin. Masalan, ular birindilardan farqli, ishni boshlashdan avval nima bo‘lsa ham 
muvafiqiyatsizlikka dudor bo‘lmaslikni o‘ylaydilar. Shu tufayli ularda ko‘proq ishondsizlik, 
yutuqqa erishishga ishonmaslik, pessimizmga o‘xshash xolat kuzatiladi. Shuning uchun bo‘lsa 
kerak, oxir - oqibat ular baribir muvaffiqiyatsizlikka udrab, “O‘zi sira omadim yurishmaydigan 
odamman-da” degan xulosaga keladilar. Agar birindi toifali shaxslar bir ishni muvaffiqiyatli 
tugatgach, ko‘tarinki ruh bilan ikkindi ishga kirishishsa, ikkindi toifa vakillari, har qanday ishni 
yakunlagandan so‘ng, uning natijasidan qat’iy nazar, ruhan tushkunlikka tushadilar va og‘rinish 
hissi bilan boshqa ishga kirishadilar. Bu o‘rinda talabdanlik degan sifatning roli katta. Agar 
muvaffiqiyatga yo‘nalgan shaxslarning o‘zlariga nisbatan qo‘ygan talablari darajasi ham yuqori 
bo‘lsa, ikkindi toifa vakillarining talablari aksinda, past bo‘ladi. Bunday tashqari har birimizdagi 
o‘zimizdagi real qobiliyatlar to‘g‘risidagi tasavvurlarimiz ham ushbu motivlarning faoliyatdagi 
o‘rniga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, o‘zidagi qobiliyatlarga ishongan shaxs xattoki, mag‘lubiyatga 
udrasa ham, undalik qayg‘urmaydi, keyingi safar hammasi yaxshi bo‘lishiga ishonadi. Ishondsiz 
shaxs esa kidkina berilgan tanbeh yoki tanqidni ham juda katta ruhiy azob bilan qayg‘urib 

---

boshdan kediradi. Uning uchun ham shaxsning u yoki bu vaziyatlarda qayg‘urish sifati ham 
ma’lum ma’noda motivlar xarakterini belgilaydi. 
Shunday qilib, motivlar tizimi bevosita shaxsning mehnatga, odamlarga va o‘z - o‘ziga 
munosabatlaridan kelib diqadi va undagi xarakter xususiyatlarini ham belgilaydi. Ularning har 
birimizda real shart-sharoitlarda namoyon bo‘lishini biror mas’uliyatli ish oldidan o‘zimizni 
tutishimiz va muvaffaqiyatlarga erishishimiz bilan baholasak bo‘ladi. Masalan, mas’uliyatli 
imtihon topshirish jarayonini olaylik. Ba’zi talabalar imtihon oldidan juda qayg‘uradilar, xattoki, 
qo‘rqadilar ham. Ular uchun imtixon topshirish juda katta tashvishday. Boshqalar esa bu 
jarayonni bosiqlik bilan boshdan kedirib, ididan hayajonlanayotgan bo‘lsalar ham, buni 
boshqalarga bildirmaydilar. Yana udindi toifa kishilari umuman beg‘am bo‘lib, sira 
koyimaydilar. Tabiiy, shunga muvofiq tarzda, har bir toifa vakillari ishining muvaffaqiyati va
faoliyatning samarasi turlida bo‘ladi. Bunga har bir shaxsdagi da’vogarlik darajasi ham ta’sir 
qiladi. Da’vogarlik darajasi yuqoriroq bo‘lganlar bilgan - bilmaganini isbot qilishga urinsalar, 
ana shunday darajasi pastlar bor bilganini ham yaxshi aytib berolmay, yana o‘qituvchi bilan 
tortishmaydilar ham.
Shuning uchun ham har birimiz ijtimoiy faoliyat motivlaridan tashqari, shaxsiy 
xislatlarimizni ham bilishimiz va ongli tarzda xulqimizni boshqara olishimiz kerak.