Ijtimoiy psixologiya

Bostirish mexanizmi. 
U ning m azm uni muayyan g‘oya, fikr, 
xohish-istaklarni ongdan chiqarib tashlashdan iborat. Bostirish 
m exanizm i tarbiyaning keng tarqalgan usulidir.
Ajratish mexanizmi. 
Bu ijtimoiylashuv m exanizm i sifatida in ­
son o ‘zi uchun yomon taassurotlardan voz kechishi bilan bog‘liq. 
U odatda nizolarni hal qilish kuzatiladi.
0 ‘z-o‘zini cheklash mexanizmi 
— agar tarbiyalanuvchiga 
uning yutuqlari do‘stinikiga nisbatan aham iyatsizroq tuyulsa, 
uning o‘ziga nisbatan hurm ati pasayadi, yomon o‘qiy boshlaydi. 
Bu esa uning o‘z «Men»ini cheklab qo‘yishi va qiyinchiliklar oldi­
da ojiz qolishi demakdir.
Loyihalash 
mexanizmining o‘z kam chiliklarini boshqalarga te- 
gishli deb hisoblash tashkil qiladi.
Ijtimoiylashuvning yana bir asosiy m exanizm laridan biri 
identifikatsiyadir. 
Identifikatsiya jarayonida shaxs xayolan o ‘zini 
boshqalar bilan qiyoslaydi. Ijtimoiy, jinsiy rollarni, qadriyatlarni, 
an ’analarni o‘zlashtiradi, ularni o‘zaro taqqoslaydi, fikr yuritadi.
Shunday qilib, shaxsning jam iyatga muvaffaqiyatli ijtimoiy- 
lashuvida ijtimoiy agentlar, ijtimoiylashuv m exanizm larining 
ta ’siri m uhim o‘rin tutadi.
Ijtimoiylashtiruvchi maskanlar va oilaning
ijtimoiylashuvdagi o‘rni
H ar qanday shaxs ijtimoiy m uhitda yashar ekan o‘sha ijtimoiy 
m uhit uning ijtimoiylashuviga ta ’sir ko‘rsatadi va maskan vazifasi- 
ni bajaruvchi bir qancha muassasalarga ega bo‘ladi. Shaxs ijtimoi­
ylashuviga ta ’sir o ‘tkazuvchi atrof-m uhitni birlam chi va ikkilam - 
chi ijtimoiylashuv maskanlariga ajratish m um kin. Oila m uhiti har 
bir shaxs uchun ana shunday birlam chi, dastlabki ijtimoiylashuv 
o‘chog‘i, fan tilida aytilganda ijtimoiylashuv m askani hisoblanadi. 
Shuningdek, o‘zbek m uhitida m ahalla va ta ’lim -tarbiya m uas- 
sasalari ham birlamchi ijtimoiylashuv m askani sifatida qaralishi 
m um kin. Ijtimoiylashuvning ikkilam chi m askanlariga esa m eh- 
nat jam oalari, OAV, turli xil jam oatchilik tashkilotlari, din kabi-

---

larni kiritish m um kin. Shuningdek, m ehribonlik uylari, maxsus 
internatlar, harbiy bilim yurtlarida nisbatan uzoq vaqt mobaynida 
bolalarning tarbiyalanishini, o‘sha yerning m e’yorlari, qadriyat- 
lari va talablari ta ’sirida uning dunyoqarashi shakllanishini, o‘sha 
yerdagi ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishi hisobga olinsa, bu maskan- 
lar ham ijtimoiylashuv m askanlari sifatida tan olinishi maqsadga 
muvofiqdir.
Oila — bu m askanning aham iyatini anglash uchun «Qush 
uyasida ko‘rganini qiladi» degan maqolni tahlil qilishning o ‘zi 
kifoya. Ya’ni har qanday bola o ‘z oilasida o‘zlashtirgan tajriba- 
laridan hayoti davomida foydalanadi va uni keyinchalik o ‘z far- 
zandlariga ham o‘rgatadi.
H ar qanday jam iyat taraqqiyoti shu jamiyatdagi sog‘lom 
oila muhitiga bog‘liqdir. Sog‘lom oila muhitida sog‘lom avlod- 
lar tarbiyalanadi va kamol topadi. M a’lumki, dunyoga kelgan 
go‘dakning ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi. Aynan 
shu maskan quchog‘ida bola ijtimoiy muhitga moslashib, ijtimoiy 
m e’yorlar va qadriyatlarni o ‘zlashtiradi. Shular asosida ijtimoiy 
hayotga kirib boradi. Farzand oilada kamol topar ekan, u oila 
a ’zolarining o‘zaro m unosabatlaridan doimo ibrat oladi. Shular 
zam inida u boshqa kishilarning xulq-atvori, xatti-harakatlarini 
o ‘rganib, farqlay boshlaydi va ular bilan munosabatga kirishishi, 
muloqotda bo‘lishining usul va shakllarini o‘rganib boradi.
Aynan oila bag‘rida bola boshlang‘ich ijtimoiylashuvni oladi. 
Oila a’zolarining munosabatlari misolida u boshqalar bilan muloqot 
qilishga o‘rganadi, xulq-atvori va munosabatlar shakllarini tushunib 
boradi va bu tushunchalari uning o‘smirlik va balog‘at yillarida ham 
saqlanib qoladi. Ota-onaning farzandini noto‘g‘ri xatti-harakatiga 
nisbatan reaksiyasi, ota-onalar o‘rtasidagi munosabatlar xarakteri, 
oiladagi garmoniya yoki disgarmoniya darajasi, qondosh aka-uka 
va opa-singillar o‘rtasidagi munosabatlar xarakteri oilada va un- 
dan tashqarida bola agressiv xulq-atvorini belgilab beruvchi hamda 
uning balog‘at yillarida atrofdagilar bilan quradigan munosabatlari- 
ga ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan biri hisoblanadi.

---

Oilaviy ijtimoiylashuvning qadri va aham iyati shundaki, uning 
ta’sirida birinchidan, shaxs katta, mustaqil hayotga, jum ladan, 
oilaviy hayotga tayyorlanadi, o‘ziga yarasha sifat va fazilatlarni 
shakllantirib boradi, ikkinchidan, har tom onlam a yetuk, barka- 
mol, aqlli, sog‘ va salomat shaxs bo‘lib yetishish imkoniyatiga ega 
b o lad i. Ya’ni, oila va uning soglom m a’naviy m uhiti bolani ja ­
miyatda yashashga, o‘ziga o ‘xshash shaxslar bilan murosa qilish, 
ham korlikda faoliyat yuritish, kasb-hunarli b o lish , m uom alada 
axloq-odob m e’yorlariga bo‘ysunishga o‘rgatadi, psixologik jih at­
dan tayyorlaydi.
Rus sotsiolog olimi