Agressiv xulq-atvorning shakllanishida
tengdoshlarning roli
Bola xulq-atvorning turli modellarini (ijtimoiy jihatdan qabul
qilingan va qilinmagan) boshqa bolalar bilan bo‘lgan m uno
sabatlar natijasida o‘rganib boradi. Agressivlikning turli shakl
lari ham tengdoshlari bilan bo‘lgan muloqotda paydo bo‘ladi.
Biz bola tengdoshlari bilan aloqa qila turib, qanday agressiv
xulq-atvor orttirayotganligini va bolaning tengdoshlariga nisba
tan boigan agressivligi qanday oqibatlarga olib kelishini ko‘rib
chiqamiz.
Tengdoshlari bilan o‘ynash bolaga agressiv reaksiyalarga
o‘rganish imkoniyatini beradi (masalan, mushtlashish va haqorat-
lash). Bolalar bir-birini turtgan, masxaralagan, tepgan va bir-
biriga ziyon yetkazishga qaratilgan shovqinli o‘yinlar agressiv
xulq-atvorga o‘rgatishning «xavfsiz» usuli boiib xizmat qilishi
mumkin. Bolalarning aytishicha, shovqinli o‘yinlardagi ularning
sheriklari ularga yoqadi va ular bunday o‘yinlarda kamdan kam
jarohatlar oladilar. Maktabgacha tarbiya muassasalaridagi bola
larni o‘rganish natijasida shu narsa aniqlandiki, voshligida teng
doshlari bilan haddan ortiq muloqot qilish ularning kelgusidagi
agressivligi bilan bog‘liqdir. 0 ‘qituvchilar tomonidan maktabga
cha boigan besh yil davomida bolalar bog‘chasida muntazam tar-
biyalangan bolalar, bog‘chaga kamroq borgan bolalarga nisbatan
agressivroq ekanligi qayd etilgan. Shuni aytish mumkinki, teng
doshlari bilan agressiv xulq-atvorda ko‘proq «amaliyot o‘tkazgan»
bolalar (masaian, bog‘chada), bunday reaksiyalarni muvaffaqiyatli
o‘zlashtirib, endi uni boshqa sharoitlarda (maktabda) qo‘llashga
moyil bo‘ladilar.
Agressiv bolalarni tengdoshlari yoqtirmaydilar va ko‘p hollarda
ularga «yoqimsiz» degan yorliq ilib qo'yadilar. I.S.Kon va A. Ku-
pershmidt agressivlik va ijtimoiy mavqe o‘rtasidagi bogiiqlikni
bir-biri bilan tanish va bir-birini tanimaydigan bolalar misolida
o‘rganib chiqdilar. Tadqiqotchilar 4-sinf bolalarining sinfdosh-
larining fikriga ko£ra ijtimoiy mavqeini o£rganib chiqib, bir-birini
taniydigan (sinfdoshlar) va bir-birini tanimaydigan (barchasi har
xil maktabdan) o‘g‘il bolalarga darsdan so‘ng komanda o‘yinida
ishtirok etishni taklif qildilar. Boshqa tadqiqotlar natijalarida ham
aytilganidek, tengdoshlari tomonidan «yoqimsiz» deb tan olin-
gan bolalar tengdoshlari bilan bo‘lgan muloqotda verbal (do‘q-
po‘pisa, so‘kinish) va jismoniy (urish, tepish) agressiyaga xos ijti
moiy xulq-atvorni namoyish qildilar va bu bilan boshqalarning
nafratini uyg‘otdilar. Demak, bola o£zi bilgan yoki bilmagan bo
lalar bilan o‘ynashidan qat’i nazar, uning ijtimoiy statusi sinfda
qanday bo‘lsa, o‘yin guruhida ham shundayligicha qolgan.
Agressivlik va ijtimoiy status o‘rtasida uzviy bogliqlikning
borligini isbotlab beruvchi adekvat bir fikrning yo‘qligiga qara-
may, mazkur tajriba tengdoshlarning nafrati ham, agressivlik
ham turli vaziyatlarda saqlanib qoladigan parametrlar ekanligini
ko£rsatadi, ya’ni bola maktabda agressiv bo£lsa va uni hech kim
yaxshi ko£rmasa, u boshqa muhitda ham agressiv va yoqimsiz-
ligicha qolaveradi. Lekin ba’zi tengdoshlari yoqtirmagan bolani
boshqa barcha bolalar ham tan olmaydi, degan xulosaga kelish
kerak emas. Amalda bir guruh tan olmagan bolani boshqa gu
ruh qabul qilishi va bu guruhda u muhim rol o£ynashi mum
kin. E. Keyrns va uning hamkasblari agressiv bo£lmagan bolalar
ijtimoiy guruhlarga qanday kirsalar, agressiv bolalar ham shun-
day kiradilar, deb ta’kidlaydi. Biroq agressiv bolalar o£zlariga
o£xshash agressiv xulq-atvorli bolalar guruhlariga qo£shiladilar.
Tadqiqotchilar shuni aniqlashdiki, agressiv bo£lmagan bolalarni
qancha o‘quvchi yaqin do‘st sifatida ko‘rsatgan bo‘lsa, xulq-at
vori agressiv boigan qiz va o‘g‘il bolalarni ham shuncha ko‘p
o‘quvchilar eng yaxshi do‘st, deb atashgan. Lekin shunga qara-
may, taxmin qilinganidek, agressiv bolalar o‘zlari kabi agres
siv tengdoshlari bilan birlashishga moyillar. Agressivlik darajasi
yuqori boigan o‘smirlardan ko‘plab tengdoshlari yuz o'girishi
mumkin. Lekin agressiv bolalar ba’zi bir tengdoshlari bilan
o‘rnatgan munosabatlari muhimlikda noagressiv bolalar bilan
o‘rnatgan munosabatlaridan kam emas.
0 ‘smirlik davrida o‘g‘il bolalar ham, qiz bolalarda ham shun
day davrlar boladiki, ularda agressiv fe’l-atvor eng yuqori yoki
eng past ko‘rsatkichlarga ega boladi. 0 ‘g‘il bolalarda ikki tip-
dagi agressiyaning namoyon bolishi aniqlangan: 12 yosh va
14—15 yosh. Qizlarda ham ikki tipdagi agressiv xulq-atvorning
eng yuqori ko‘rsatkichlari 11 va 13 yoshga to‘g‘ri keladi. Qiz bo-
lalardagi va o‘g‘il bolalardagi agressiv xulq-atvor komponentla-
rining turlicha namoyon bolish darajasi solishtirilganda, o‘g‘il
bolalarda to‘g‘ri jismoniy va to‘g‘ri verbal agressiyaga, qizlarda
esa to‘g‘ri verbal va bevosita verbal agressiyaga moyillik aniq
langan. Shunday qilib, o‘g‘il bolalar uchun agressiyani to‘g‘ridan
to‘g‘ri, ochiq shaklda va nizoga kirishayotgan shaxsning o‘ziga
ko‘rsatish xarakterlidir. Qizlarga esa aynan verbal agressiyaning
turli ko‘rinishlarini (to‘g‘ridan to‘g‘ri, bevosita) ma’qul deb bilish
xarakterlidir. Agressiyaning bevosita shakli boshqasiga qaraganda
keng tarqalgan. 0 ‘g‘il bolalarda to‘g‘ri agressiyaning (ko‘p hollar-
da jismoniy), qizlarda esa bevosita verbal agressiyaning rivojlanish
tendensiyasi o‘smirlarga xos boigan holat boisa kerak.
Boshqa tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 10—11 yoshli o‘smirlarda
jismoniy agressiyaga moyillik ko‘proq boisa, ular ulg‘ayib borgach
14—15 yoshda verbal agressiya birinchi planga chiqib qoladi. Biroq,
ulg‘ayish bilan jismoniy agressiya ko‘rinishlarining susayishi o‘zaro
bogliq emas. Aynan 14—15 yoshda agressiyaning barcha shakl-
larining maksimal namoyon bolishi aniqlangan. Lekin jismoniy
va verbal agressiyaning ulg‘ayishga nisbatan o‘sish dinamikasi bir
xilda emas: jismoniy agressiya ko‘rinishlari ko‘payib borsa-da,
u darajada sezilarli bo‘lmaydi. Verbal agressiya ko‘rinishlari esa
tez va sezilarli maromda ko‘payib boradi. Agressiya shakllarning
namoyon bo‘lishi bir paytning o‘zida ham yosh, ham jinsiy o‘ziga
xosliklar bilan belgilanadi. Boshlang‘ich o‘smirlik davrida o‘g‘il
bolalarda jismoniy agressiya hukmronlik qilsa, qizlarda u deyarli
sezilmaydi — ular agressiyaning verbal shakllariga moyillar. Le
kin tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 12—13 yoshga kelib qizlarda
ham, o‘g‘il bollarda ham agressivlikning negativ shakli alohida
namoyon bo‘la boshlaydi.
Shuni e ’tirof etish joizki, yoshdan qat’i nazar o‘g‘il bolalarda
agressivlikning barcha shakllari qizlarga qaraganda kuchliroq
namoyon bo‘ladi. Agressiv xulq-atvor va ijtimoiy mavqe o‘rtasidagi
bog‘liqlikni tadqiq etishning ko‘rsatishicha, o‘smirlar orasida eng
yuqori sotsiometrik mavqega ega bo‘lgan («emotsional liderlar»)
larning 48%i agressivlik darajasi o‘rtadan yuqori bo‘lgan «shaxs-
lardir». Shu tariqa «emotsional lider»larning 33%i o‘rta agressiv
ko‘rsatkichlarga, 19%i esa past agressiv ko‘rsatkichga ega ekanligi
ham aniqlangan.
Ba’zida «agressivlik» tushunchasi nizolashuvchanlik tushun-
chasi bilan sinonim tushuncha sifatida qabul qilinadi. Bu tu-
shunchalarning aralashtirilishi bejiz emas, chunki tadqiqotlar
davomida agressivlik va konfliktlilik o‘rtasida korrelyatsion alo-
qalarning mavjudligi aniqlangan. Bundan tashqari bu ikki tu-
shunchaning boshqa shaxsiy sifatlar (shiddatlilik, jahldorlik, tez
xafa bo‘lish, betoqatlik va boshqalar) bilan bir xildagi korrelyatsi-
yasi ham aniqlangan.
Agressiv reaksiyalarining ifodalanish darajasi o'smirning o‘z-
o‘zini baholashi bilan ham korrelyatsiyalanadi. Bundan umumiy
tendensiya to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlikning mavjudligiga asosla-
nadi: o‘z-o‘zini baholash darajasi qancha yuqori bo‘lsa, umumiy
agressiya va uning tashkiliy qismlarining ko‘rsatkichlari shun-
cha yuqori bo‘ladi. Bunday bog‘liqlik instrumental agressiyaga va
agressiyaning yana bir turi bo‘lgan adovatga ham xosdir. Bir tad-
qiqotda shu narsa aniqlanganki, 14—17 yoshdagi o‘smirlarning jis-
moniy agressiyasi darajasi shaxsning o‘z-o‘zini umumiy baholash
darajasi bilan korrelyatsiya beradi. 0 ‘z-o‘zini baholash qancha
yuqori bo‘lsa, jismoniy agressivlikni namoyish qilishga bo‘lgan
moyillik ham shu qadar kuchli ifodalangan boiadi. Peshqadamlik
qobiliyatiga baho berish va o‘zining «jismoniy Men»ini baholash
kabi parsial o‘z-o‘zini baholash turlari ham agressiya bilan kor
relyatsiya qilishi m aium bo‘ldi. Shunday qilib, avtoritetlarga va
o‘rnatilgan qoidalarga qarshi yo‘naltirilgan xulq-atvor ko‘rinishi
ko‘p hollarda aynan o‘zining peshqadamlik sifatlarini, jismoniy
barkamolligini va go‘zalligini yuqori baholaydigan o‘smirlarga
xosdir.
Shu tadqiqotning verbal agressiyaning yuqori darajada
namoyon bo‘lishi peshqadamlik qobiliyatlarini yuksak baho-
lovchilarga xosligi ham aniqlandi. Undan tashqari verbal agressi
ya shaxsning o‘zidagi mustaqillik, avtonomlik sifatlarini hamda
intellekti darajasini yuqori baholash bilan ham bogiiq boiib
chiqdi. Shunday qilib, yuqori verbal agressiyaning ko‘rinishlari
shaxsning o‘z-o‘ziga katta baho berishi, ayniqsa, o^smirning
o‘zini eng avtonom, eng mustaqil, eng peshqadam boiishga
loyiq va eng intellektual rivojlangan, deb hisoblashi bilan ham
bogiiqligi ayon boidi.
Tadqiqotlar natijasiga ko‘ra yana bir tendensiya ko‘zga tash-
lanadiki, agressivligi yuqori boigan o‘smirlar ko‘p hollarda eks-
tremal ravishda o‘z-o‘zini juda yuqori yoki juda past baholash
xususiyatiga ega. Noagressiv bolalarga esa o‘zini adekvat baholash
xarakterlidir.
Dostları ilə paylaş: |