Ikkinchi mashg’ulot mavzu: Kasb psixologiyasining tadqiqot metodlari (2 soat)

Eksperimental usullar (tajriba usullari). Eksperiment metodi-psixologik reallik mexanizmi va qonuniyatlarini o`rganish bo`yicha asosiy metod hisoblanadi. Uning asosiy mohiyati nazorat qilinadigan va boshqariladigan sharoitlarda yangi ilmiy bilimlarni olishga qaratilgan. Eksperimentning asosiy nomutaxassislik vazifasi-sabab-natija aloqalarini o`rganish va psixologik jarayonlar va hodisalarni tushuntirishdan iborat. Eksperiment o`tkazishda farq va rozilik qoidasini qo`llaydilar (J.S.Mill) A, B guruh voqealar guruhi ketidan D voqeasi kelsa, ammo B, V ketidan A kelmasa, unda A, a, ning sababidir. Ikkala voqealar guruhidan birinchisi eksperimental sifatida ko`rib chiqiladi, ikkinchisi-nazorat guruhi deb ko`riladi. Ularni yagona farqlovchi voqea mustaqil o`zgaruvchi deyiladi va u jarayonning davomida turli o`zgarishlarga duch kelishi mumkin.
Eng tarqalgan eksperiment modeli quyidagi jadvalda ko`rsatilgan bo`lib, unda tadqiqotchi tahlil natijalarida sub`ektiv baholardan foydalangan holda, ya`ni x<sub>2</sub> x<sub>1</sub> dan katta, y<sub>2</sub> esa y<sub>1</sub> dan katta degan xulosani ta`kidlab qolmasdan balki, hech bo`lmaganda umumiy hollarda qay darajada kattaligini aniqlashi kerak bo`ladi. Aks holda, eksperiment va nazorat guruhlaridagi o`zgarishlarni tasdiqlashning o`zi bo`lmaydi.
Eksperiment modeli

Guruh	Guruhning eksperimentgacha holati	Guruhning eksperimentdan so`nggi holati	Bo`lib o`tgan o`zgarishlar
Eksperimental nazorati	Х1 У1	Х2 У2	Х1- Х2 У1 - У2

Eksperimental tadqiqotni kasbiy tanlov misolida ko`rib chiqamiz. Korxonada mutaxassislar murakkab mexanik agregatlarni qabul qilishda ishlab

___________
³ Trierweiler, S.J., & Stricker, G. (1998).The scientific practice of professional psychology. New York: Plenum Press.

turgan muhandislar ko`p deffektlarni o`tkazib yuborganliklari sabab, ishchilar orasidan nazoratchilarni tanlash zaruriyati kelib chiqadi. Eksperimentning mazmuni shundan iborat-ki, nazoratchi uchun muhim bo`lgan qobiliyatlarni tashxis qilib beruvchi (diqqqatni jamlay olish, mustaqillik, sensor farqlash darajasi, keng fikrlash) test loyihalashtiriladi. Eksperimentni o`tkazishda o`rganilayotgan jarayon o`tadigan sharoitlarni keng miqiyosda o`zgartiriladi, o`zgaruvchan omillar ta`sirini ajratish, ularning o`zaro aloqasini aniqlash va shu tariqa psixik hodisalarning qonuniyatlari va mexanizmlarni o`rgatish mumkin⁴.

Eksperiment metodining muhim sifati shundaki - o`rganilayotgan jarayoniga to`g`ri baho berish, ma`lumotlarning miqdoriy hisobini olish imkonini beradi, bu esa tadqiqot natijalariga ishlov berish muhim statistik xulosa chiqarishga imkon beradi. Eksperimental usulning 3 turi mavjud: tabiiy, modellashtiruvchi va laboratoriya eksperimentlaridir. Tabiiy eksperiment psixik hodisalarni odatiy tabiiy sharoitlarda o`rganishni nazarda tutadi (darsda, mehnat topshirig`ini bajarish jarayonida va hokazo).
Nazorat savollari:
1. Kasb psixologiyasining asosiy metodlarini tavsiflang.
2. Test metodlari afzalliklarini va kamchiliklarini izohlang.
3. Texnik qobiliyatlar deganda nimalar tushuniladi?
4. Eksperimental metodlar turlarini izohlang.
5. Psixometrik usullarga nimalar kiradi?