İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

V ak sin asiy a   ilə  əlaq əli  olan  faktorlar
Vaksinasiyanın  keyfiyyətinə yəni  quşların  infeksiya törədici­
lərindən  qorunmasına  əsas  3  faktor:  vaksin,  insan  və  quş  fakto­
ru  əsaslı  şəkildə  təsir göstərir.
137

Vaksin  faktoru  onun  dəyərliliyi,  ştamların  seçilinəsi,  vaksi- 
nasiya  proqramı  və  onun  saxlanması  şəraiti  ilə  müəyyən  edilir.
İnsan  faktoruna vaksinasiyanın təşkili  və aparılması  və onun 
nəticələrinin  monitorinqi  aiddir.
Quş faktoru onların  həssaslığı və onların saxlanma şəraiti  ilə 
müyyən  edilir.
Vaksin faktorunda ştamın seçilməsi mühüm əhəm iyyətə ma­
likdir.  Ümumiyyətlə  seçilmiş  vaksin  təsərrüfatın  istiqamətinə, 
təsərrüfatda  epizootik  vəziyyətinə  müvafiq  olmalıdır.  Seçilmiş 
vaksinin  tətbiq olunma  üsulu  həm  də quşun yaşma uyğun olma­
lıdır.
Hər  bir vaksinasiya üçün  dəqiq  şəkildə  onun  aparılma  tarixi 
müəyyənləşdirilməli  və  epizootik  vəziyyətə  nəzarət  etmək 
üçün ən  azı  ildə  1  dəfə seroloji  analiz aparılmalıdır.  Vaksinasiya 
proqramı  təsərrüfatın  sanitar  proqramına  daxil  edilməli  və  bu 
zaman  müalicə tədbirləri  nəzərə alınmalıdır ki, bu  tədbirlər bir- 
birinə  mane olmasın.
Diri  və  inaktivləşdirilmiş  vaksinlər müxtəlif mənfi  təsirlərə 
davamsız  olduğu  üçün  optimal  şəraitdə  saxlanmalıdır.  Adətən 
bu  məqsədlə  2-80  temperaturdan  istifadə  edilməlidir.  Əksər 
vaksin  növlərini  və  xüsusilə  inaktivləşdirilmiş  vaksinləri  don­
durmağa  icazə verilmir.
Vaksinasiyalarda  insan  faktoru  müzümdür.  Vaksinasiyaların 
aparılma  texnologiyası  sadə  olmasına  baxmayaraq  cüzi  səhvlər 
onun  səmərəliliyinin  aşağı  düşməsinə  səbəb  olur.  Vaksinasiya- 
da  istifadə  olunan  avadanlıqlar  1  gün  əvvəl  hazırlanmalı  və  iş­
lənməsi  yoxlanmalıdır.
Vaksinasiyanın  özü  də  stress  kimi  quşlara təsir  etdiyinə  gö­
rə  həmin  gündə  onlara  optimal  şərait  yaradılmalıdır.  Quşların 
baş  sayına  görə  vaksinin  miqdarı  düzgün  götürülməli  və  vaksi- 
nasiyaya  uğradılacaq  quşların  sağlam  olması  müəyyənləşdiril­
məlidir.
138
Vaksinasiyadan  1  gün  əvvəl  bütün  hazırlıq  işləri  görülməli­
dir.  Tədbir  yerinə  yetirilən  zaman  işçilər  arasında  iş  bölgüsü 
aparılmalı  və onlar görəcək işləri  haqqında təlimatlanmalıdırlar.
Vaksinasiyanın  moritorinqi  də  ona  hazırlıq  qədər  əhəmiy­
yətlidir.  Xüsusilə  enteral  üsulla  vaksinasiyalar  zamanı  quşların 
hamısının  vaksin  qəbul  etməsinə  nəzarət  edilməli,  bu  prosesdə 
stressin  səviyyəsi  və  postvaksinal  reaksiyalar  qeyd  edilməlidir. 
Vaksinasiyalara  immun  cavabın  qiymətləndirilməsi  məqsədilə 
seroloji  monitorinq  aparılmalıdır.
Bütün  bu  işlər əsasında əldə edilmiş məlumatlar vaksinasiya 
proqramının  və  vaksin  növünün  seçiminin  və  dərəcədə  düzgün 
olmasını  göstərir.
Quşun  özü  də  vaksinasiyanın  gedişi  və  nəticəsinə  əsaslı  şə­
kildə təsir göstərir.  Quşların həssaslıq dərəcəsi  onların  immuno- 
loji  vəziyyətindən və xarici mühit amillərindən asılıdır. Vaksina­
siyadan  1-2 gün əvvəl  quşların sağlamlığı yoxlanmalı, xroniki  və 
subkliniki  xəstələr müəyyənləşdirilməlidir.  Belə hallara  fikir ve­
rilmirsə vaksinasiyanın  keyfiyyət aşağı  düşür.  Nəticədə vaksina- 
siyanın  özü  sekundar  infeksiyanın  və  postvaksinal  reaksiyaların 
meydana çıxmasına səbəb olur. Əgər quşların sağlamlığına şübhə 
yaranırsa,  onda  vaksinasiya  tədbirləri  təxirə  salınmalı,  diaqnoz 
dəqiqləşdirilməli  və səmərəli  müalicə aparılmalıdır.
Laboratoriya  m ü ayin ələri  və  onlardan  istifadə  ed ilm əsi
Quşların  xarici  mühit amillərinə sanitar nəzarət, onlardan  pa­
toloji  matkrialın  götürülməsi  və  müayinəsi  və  seroloji  reaksiya­
ların  aparılması  laboratoriya müayinələrinin  əsasını  təşkil  edir.
Xarici  mühit amillərindən su, yem  və quş  binalarının  mikro- 
bioloji  müayinələri  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  Quşların  iç­
məli  suyu  mikrobioloji  və  kimyəvi  normativlərə  uyğun  olmalı­
dır.
139

Su nümunəsinin pH-ı, ümumi codluğu, nitratlar, nitritlər, üzvi 
birləşmələri  normada  olmalıdır.  Suyun  mikrobioloji  müayinəsi­
nin  aparılması daha  mühüm əhəmiyyətə  malikdir.  Xüsusilə suda 
mikroorqanizmlərin ümumi miqdarı, onun bağırsaq çöplərinə, fe- 
kal  streptokokklara və klostridiozlara görə yoxlanması  aparılma­
lıdır.  Suyun  1  ml-də  300-dən  çox  mikrob  hüceyrələrinin  olması 
onun  hər  100 ml-də  50-dən  çox  bağırsaq  çöpü,  fekal  streptokok- 
klar və klostridilərin  olması  suyun təhlükəli  olmasını  göstərir.
Su  ildə  ən  azı  1  dəfə  baktrioloji  müayinə  edilməlidir.  Bun­
dan  əlavə  təsərrüfatlarda  naməlum  etiologiyalaı  xəstəliklər 
qeyd olunduqda suyun keyfiyyətini  aşağı  salan  faktorlar, xüsusi­
lə güclü yağışlar, kimyəvi çirklənmələr və s. hallarda su yoxlan­
malıdır.
Quşçuluqda  istifadə  edilən  yemlər  qidalılığına  və  tərkibin­
dəki  toksiki  birləşmələr və  xəstəlik  törədicilərinə görə  yoxlan­
malıdır.
Hər  2-5  ton  yemdən  100  və  ya  200  qram  nümunə  onun 
müxtəlif yerlərindən götürülür.  Belə nümunələr ən azı  10-15 ol­
malıdır.  Sonra bunları  ümumi  bir qaba töküb qarışdırdıqdan  son­
ra az miqdarda götürüb müayinə edilir.  Əgər yemdə su  13%-dən 
çoxdursa  bu 450S  temperaturada  quaıdulmalıdır.
Mikotoksinlərin  müəyyən  edilməsi  üçün  qazlı  və  ya  maye 
xromatoqrafiyadan,  spektrometriyadan  və  son  illər  isə  ELİSA 
metodundan  istifadə  edilir.
Yemi  qidalılığına  görə  yoxladıqda  onun  tərkibindəki  xam 
protein,  xam  sellüloza,  amin  turşuları,  minerallar  və  vitaminlər 
və  mikroelementlər nəzərə alınır.
Yemlərin  bakterioloji  və  mikoloji  müayinəsi  ümumi  qəbul 
edilmiş  metodika əsasında aparılır.
Xəstə quşlardan nümunə götürən zaman  2 əsas qayda gözlə­
nilməlidir:  1) operator və ya prozektorun yoluxmadan  qorunma­
sı;  2) xarici  mühitin  yoluxmasının  minimuma endirilməsi.
140
Patoloji-anatomik yarma quşçuluqda əsas diaqnostik üsullar­
dan  biri  hesab  olunur.
Yarma yüksək septik əməliyyatdır və ona görə də  bu  zaman 
xarici  mühitin  yoluxması  riski  mövcuddur.  Yarma aparılan  otaq 
prozektoriya  adlanır  və  burada  döşəmə,  divarlar  və  tavan  elə 
materialla  örtülməlidir  ki,  asanlıqla  dezinfeksiya  aparılması 
mümkün  olsun.
Prozektoriyada  yarmanı  aparmaq  üçün  lazımi  avadanlıqlar 
olmalıdır.
Yanna  xəstə  quşlarda  aparılmalıdır,  çünki  cəsədlərin  yox­
lanmasına nisbətən xəstə quşlarda müayinələr daha yaxşı və də­
qiq  nəticə  verir.  Ölmüş  quşlarda  müxtəlif  mikroorqanizmlərin 
intensiv  şəkildə  çoxalması  baş  verir,  nəticədə  əsas  xəstəlik  tö­
rədicisinə görə  interferensiya yarada bilər.
Patoloji-anatomik  yarma  ümumi  qəbul  edilmiş  qayda  üzrə 
yerinə yetirilməli,qaraciyər, dalaq, mədəaltı vəzi, böyrəklər, yu­
murtalıqlar,  ürək,  ağciyər,  mədə-bağırsaq  sistemi,  beyin, 
sümüklər və  sümük  iliyi  diqqətlə  müayinə  adilməlidir.
cəsəddən  nümunə  götürməkdə  məqsəd  patologiyanın  əsas 
səbəbini  aşkar  etmək  və  xəstəlik  törədicisini  ayırmaqdır.  Sero- 
loji, hematoloji,  biokimyəvi  və toksikoloji  müayinələri  aparmaq 
üçün  qan  nümunələrindən  istifadə  edilir.
10 günlüyə qədər quşlardan qan əsasən dekapitasiya yolu  ilə 
yaxud  ürəyi  reaksiya  etmə  yolu  ilə  əldə  edilir.  Nisbətən  yaşlı 
cücələr və  toyuqlardan  qan  skarpel  və  ya  infeksiya  yolu  ilə  qa- 
nadaltı  venadan  götürülür.
Ən azı  2-3  mil qan alınmalıdır ki, bundan 0,5-0,75  ml qan se- 
rumu  almaq  mümkün  olsun.  Alınmış  qan  serumu  4-80S  tempe­
raturada 48  saat  saxlanmalıdır.
Qandan qan yaxmaları  hematoloji  müayinələr məqsədilə ha­
zırlayırlar.  Yaxmalar  təcili  müayinə  edilmirsə  bunları  havada 
qurudub  metil  spirti  ilə  təsbit etmək  lazımdır.
141

Orqanlardan  nümunələr  sterilliyə  və  təmizliyə  əməl  etmək­
lə götürülməlidir.
Nümunələr  yeni  məcburi  kəsilmiş  quşlardan  götürülməli, 
yaxud  daha  yaxşı  olar  ki,  laboratoriyaya  xəstə  quş  diri  halda 
göndərilsin.  Hansı  xəstəliyə  şübhə  yaranırsa  onun  törədicisinin 
daha  çox  toplandığı  orqanlardan  istifadə  edilməlidir.  Histoloji 
müayinə zamanı  orqanlardan kəsiklər qayçı  ilə yox skalpel  vasi­
təsilə  hazırlanmalıdır.  Çünki  belə  halda  hüceyrələrin  strukturu 
pozulmur.  Orqan kəsikləri  kiçik olmalıdır ki,  fıksator toxumanın 
daxilinə  keçə  bilsin.  Fiksator  kimi  10%-li  fonnalindən  və  ya 
Boyns  məhlulundan  istifadə  edilir.  Boyns  məhlulundan  istifadə 
edən  zaman  nümunələr 4 gündən  sonra  800-Ii  etil  spirtinə  keçi­
rilməlidir.
Toxuma və orqanlardan virusun ayrılması  üçün  nümunələrin 
kəsikləri  1-2x0,5  sm  ölçüdə  olmalıdır.  Belə  nümunələri  tərki­
bində  antibiotik  olan  qoruyucu  mühitə  keçirib  sonra  dondurur, 
yaxud  pH  7,4-dan  bufer məhlulunda  50%-li  qliserinə  keçirirlər. 
Belə  nümunələri  sonradan  virusun  ayrılması  üçün  hüceyrə  kul- 
turasına  və  ya toyuq  embrionlarına daxil  etmək  lazımdır.
Maye  mühitlərdən  bakteriya,  göbələk  və  virusları  ayırmaq 
üçün  tamponlardan  istifadə edilir.  Bunlardan yaxma  hazırlamaq, 
maye  və  bərk  qida  mühitlərinə  əkmək  üçün  istifadə  edilir.
Xəstəliklər zamanı  götürülmüş nümunələr qablaşdırılıb nəql 
etdirilməsi  zamanı  onların  xarab olmadan  laboratoriyalara çatdı­
rılmasına  və  xarici  mühit  obyektlərinin  yoluxmasına  imkan  ve­
rilməlidir. Nümunələr xüsusi  müşayatedici sənədlə göndərilmə­
li  və bu  sənəddə  lazımi  olan  məlumatlar göstərilməlidir.
Standart  poçt qanunları  ölmüş quşların  və yolla  göndərilmə­
sinə  icazə  vermir.  Bu  məqsədlə  xüsusi  şəxslər və  nəqliyyat  va­
sitələri  bu  işi  həyata  keçirir.
Xəstə  quşların  göndərilməsi  zamanı  onlar xüsusi  qəfəsə  sa­
lınmalı  və  bunun  üzərində  «Diri  quşlar»  etiketi  yazılmalıdır.
142
Patoloji  materialın  göndərilməsi  zamanı  bunlar  perqament 
kağıza  bükülür,  sonra  metal  və  ya  plastik  qaba  qablaşdırılır  və 
etiketi  üzərində  «Material  bakterioloji  və  ya  virusoloji  müayinə 
üçün  göndərilir,  təhlükəlidir,  təcili  müayinə  edilməlidir»  yazıl­
malıdır.  Bundan əlavə, etiketdə:  «İstiliyə həssasdır» və «Soyuq­
da  saxlanmalıdır»  qeyd  edilməlidir.
Laboratoriyaya  daxil  olmuş  material  bakterioloji  üsulla 
müayinə  edildikdə  mikroskopiyadan  qida  mühitlərində  təmiz 
kulturanın  alınmasından  və  alınmış  ştamların  patogenliyini 
müəyyən  etmək  üçün  laboratoriya  təcrübə  heyvanları  üzərində 
bioloji  sınağın  qoyulmasından  istifadə edilir.
Bakterioloji  müayinə  əsasında  alınmış  ştam  bütün  xüsusiy­
yətinə  görə  yoxlanıb  növü  və  cinsi  təyin  edilməlidir.  Xüsusilə 
onun  morfoloji,  tinktorial,  kultural  və  biokimyəvi  xüsusiyyətlə­
rinə  görə  yoxlanmalıdır.  Bundan  əlavə  onun  sərbəst  hərəkətə 
malik  olub-olmaması,  oksigenə  münasibəti,  qida  mühitlərində 
müxtəlif qazlar  əm ələ  gətirməsi  və  s.  xüsusiyyətləri  də  müəy­
yən  edilməlidir.
Xəstəliklər zamanı  hüceyrə  səviyyəsində gedən  dəyişdiklə­
ri  müəyyən  etmək  üçün  histoloji  müayinə  aparılmalıdır.
Quşçuluqda  immunoloji  diaqnostika  üsullarından  əsasən  se- 
roloji reaksiyalar daha çox  istifadə edilir.  Seroloji  reaksiyalardan 
aqqlyutinasiya  reaksiyası  və  onun  müxtəlif  şəkildəyişmələri, 
presipitasiya  reaksiyası,  diffuz  presipitasiya  reaksiyası,  he- 
maqqlütinasiya  reaksiyası,  hemaqqlyütinasiyanın  ləngimə  reak­
siyası,  bərkfazah  immunferment  analizdən  (ELİSA)  neytrallaş­
ma reaksiyalarından  və  s.  istifadə edilir.
Seroloji  reaksiyalar mühüm diaqnostik əhəmiyyətə malik ol­
maqla  bərabər  həm  də  vaksinasiyaların  monitorinqində  də 
mühüm  əhəm iyyətə  malikdir.
143

NYUKASL  XƏSTƏLİYİ
Nyukasl  xəstəliyi  (Morbus  nevcastli,  yalançı  taun)  -   toyuq­
lar  dəstəsinə  mənsub  olan  quşların  yüksək  kontagioz  xəstəliyi 
olub, tənəffüs, həzm orqanları və mərkəzi  sinir sisteminin zədə- 
lənmələri  ilə  səciyyələnir.
T arixi  m əlum at. 
Xəstəlik  ilk dəfə  1926-cı  ildə İndoneziya­
nın  Yava  adasında  Kranevald  tərəfindən  qeyd  edilmişdir.  1927- 
ci  ildən  nyukasl  xəstəliyi  dünyanın  bir çox  ölkələrində  müşahi­
də olunmuş və İngiltərə tədqiqatçısı Doyl  Nyukasl şəhəri yaxın­
lığında aşkar edərək həmin şəhərin adına müvafiq olaraq -  Nyu­
kasl  xəstəliyi  adlandırmışdır.
İkinci  dünya  müharibəsi  zamanı  xəstəlik  Avropa  ölkələrini 
tamamilə  işğal  edərək ayrı-ayrı  ölkələrdə  bu quşların taunu,  ya­
lançı  taun, asiya taunu, nyukasl xəstəliyi  və s. adlarla qeyd olun­
muşdur.  ABŞ-da xəstəlik  1935-ci  ildən  quşların  pnevmoensefa- 
liti  kimi  göstərilmişdir.
Keçmiş  SSRİ  ərazisinə  xəstəlik  1941-1945-ci  illərdə gətiril­
miş  və  əksər müttəfiq  respublikaların  ərazisində yayılmışdır.
İqtisadi  zərər. 
Kütləvi  şəkildə  xəstələnmə  və  ölüm,  təsər­
rüfatın normal  fəaliyyətini pozan ciddi  karantin tədbirləri, təsər­
rüfatların sağlamlaşdırılmasına çəkilən xərclər və s.  böyük m əb­
ləğdə  iqtisadi  ziyana səbəb  olur.
X əstəliy in   törədicisi. 
Bu  RNT-Ii  virus olub paramiksoviride 
ailəsinin  paramiksovirus  cinsinə  məxsusdur.  Virus  120-180  nm 
ölçüdədir,  göyərçinlərin,  toyuqların,  hind  quşlarının,  ada  dov­
şanlarının  eritrositləri  ilə  hemaqqlötininləşdirici  xüsusiyyətə 
malikdir.  Virusun  müxtəlif ştamları  immunoloji  cəhətdən  eyni- 
cinsli,  virulentlik cəhətdən kəskin şəkildə müxtəlifliyi  ilə özünü 
göstərir.  Virus  9-12  günlük  toyuq  embrionlarında  reproduksiya 
etməklə  onların  ölümünə  səbəb  olur.  O,  ilkin  və  keçirilən 
hüceyrə  kulturasında  çoxalmaqla  onlarda  sitopatik  təsirə  səbəb
144
olur.  Hal-hazırda  viruslu  materialın  kənar mikrofloradan  təmiz­
lənməsi  üçün  antibiotiklərdən və tiomersandan  istifadə  edilir.
Davam lılığı. 
Virusun  müxtəlif fiziki  və  kimyəvi  faktorların 
təsirinə  davamlılığı  mühitin  pH-ı  və  zülalın  miqdarından  asılı­
dır.  Ümumiyyətlə, pH 2,0-10,0 diapozonunda o davamlılığığı ilə 
səciyyələnir.  Günəşin  düz  şüaları  virusu  2  günə,  səpələnmiş 
şüaları  15  günə inaktivləşdirir, qurudulmuş orqanlarda otaq tem- 
peraturası  şəraitində amil öz aktivliyini 2 ilə, quş binalarında qış 
dövrlərində  140  günə,  yay  dövründə  7  günə  qədər  sağ  qalır. 
Çürüyən  quş  cəsədlərində  virus  3  həftəyə,  donmuşlarında  isə 
800  günə qədər öz  həyatını  davam  etdirir.  M üxətlif taxıl  növlə­
rində  amil  16-360S  temperatura  şəraitində  virus 45  gün  sağ  qa­
lır.  Viruslu materialın  55-750S-yə qədər isidilməsi onu 30 dəqi­
qəyə, qaynatma və ultrabənövşəyi şüaların təsiri  isə bir neçə sa­
niyəyə  məhv  edir.
Formalinin  1-2%-li,  xlorlu  əhəngin  3%-li,  natrium  qələvisi­
nin 2%-li, ksilonaft -  5-in 4-5%-li məhlulları  virusu bir neçə də­
qiqəyə  inaktivləşdirir.
Epizootoloji  m əlum atlar. 
Təbii halda nyukasl xəstəliyi toyuq­
lar dəstəsinə (toyuqlar, hind quşları,  fırəng quşları, turaclar, tovuz 
quşları) mənsub quşlarda müşahidə edilir.  Bəzi  vəhşi yaşayış tər­
zinə  malik olan quş növlərində də bu  xəstəliyə təsadüf edilir.
Müxtəlif cins və yaş qrupuna aid olan quşlarda həssaslıq  eyni 
deyil.  Körpələr yaşlı  quşlara nisbətən xəstəliyə daha çox  həsas- 
lıq  göstərir.
İnfeksiya  törədicisinin  mənbəyi  xəstə  və  xəstəliyi  keçirmiş 
quşlar  hesab  edilir.  Onlar  əksər  sekret  və  ekspertləri  vasitəsilə, 
həmçinin yumurta və tənəffüs zamanı verdiyi  hava ilə  amili  xa­
rici  mühitə  ifraz  edir.  Virus orqanizmdən  xəstəliyin  inkubasiya, 
kliniki  əlam ətlər dövrünə  və rekonvalisensiya  dövründə  ayrılır. 
Kliniki  sağalmadan 2-4 ay  keçmiş quşların orqanizmində  virusu 
müəyyən  etmək  olur.
145

Virusun  yayılmasında  xəstə quşlardan  alınmış  yumurta,  tük, 
lələk,  məcburən  kəsilmiş  quş  cəsədləri,  onlara  qulluq  vasitələ­
ri,  yem,  döşənək  materialı  böyük  rola  malikdir.  Virusla  yolux­
muş  quşların  inkubasiyası  zamanı  virus  toyuq  embrionlarında 
septisemiya  və  ölümə  səbəb  olur.  Ölmüş  embrion  hiperemiyalı 
və  şişmiş  şəkildə  olmaqla  onların  ətraflarında  və  baş  nahiyyə- 
sində  çoxlu  miqdarda  nöqtə  şəklində  qan  sızmaları  müşahidə 
edilir.
Təbii  olaraq  quşların  yoluxması  alimentar  və  aerogen  yolla 
baş verir.  Xəstəliyə görə  salamat təsərrüfatlara  virus  əsasən  xəs­
tə quşlardan alınmış yumurtaların  inkubasiyası  zamanı  baş verir.
İnfeksiya  törədicisinin  ehtiyat  mənbəyi  vəhşi  quş  növləri 
həmçinin ördək  və qazlar hesab edilir.  Nyukasl  xəstəliyi  adətən 
epizootiya halında gedir.  Xəstəlikdə dövrülük,  mövsümülük n ə ­
zərə  çarpır.  Xüsusilə  infeksiya  yay-payız  fəslində  daha  çox 
müşahidə  edilir  ki,  buda  həmin  dövrdə  təsərrüfatlarda  quşların 
baş sayının artımı və təsərrüfat fəaliyyətinin güclənməsi  ilə izah 
edilir.
Sənaye  təmayüllü  iri  quşçuluq  təsərrüfatlarında  bir  qayda 
olaraq  xəstəliyin  stasionarlığı  nəzəri  cəlb  edir ki,  bu  da virusun 
xarici  mühit  obyektlərində  uzun  müddət  sağ  qalması  ilə  izah 
olunur.
Müəyyən  edilmişdir  ki,  nyukasl  xəstəliyi  virusu  quş  binala­
rında  yaşayan  gənə  orqanizmində  (Arqus  persinus)  200  gündən 
çox  aktiv  vəziyyətdə  saxlanır.  Xəstələnmə  100%,  letallıq  isə 
80-90%-dir.
P atogenez. 
Həssas  quş  orqanizminə  düşmüş  virus  20  saat­
dan  sonra qanda görünür və qan  vasitəsilə  bütün  orqan  və toxu­
malara yayılır,  mərkəzi  sinir sistemini,  tənəfffiz və  həzm orqan­
larını  zədələyir,  seroz  və  selikli  qişalarda  çoxlu  miqdarda  qan 
sızmaları  baş verir.  Virusun  təsirindən  quşlarda  hematoensefali- 
tik baryerin  keçiricilik  qabiliyyəti pozulur və viremiya baş verir.
146
Qan  damarlarının  endoteli  hissəsinin  zədələnməsi  nəticəsində 
onun elastikliyi  pozulur,  qan damarı  damardaxili  təzyiqə  davam 
gətirə  bilmir  və  nəticədə  damar ətrafı  sahəyə  qan  sızmalar baş 
verir.  Ürək  əzələsində  distrofık,  degenerativ  dəyişdiklər  yara­
nır,  nəticədə  qan  dövranı  pozulur.  Buda  gövdənin  ayrı-ayrı  na- 
hiyyələrində  hipermiyalara, durğunluğa,  şişlərə və qan  sızmala­
ra  səbəb  olur.
N.İ.Leonov və V.M.Krasov göstərirlər ki, virusun təsirindən 
quşların  qanında  biokimyəvi  dəyişdiklər  baş  verir,  bəzən  isə 
onun  proteolitik  aktivliyi  tam  şəkildə  itir,  qalıq  azot  isə  çoxalır. 
Dipoidlərin  qan  serumunda  miqdarı  kəskin  şəkildə  aşağı  düşür. 
Bir çox  müəlliflər bunu  qaraciyərdə  yağ turşuları  sintezinin  po­
zulması  ilə  izah edirlər.  Daxili orqanların zədələnm ə dərəcəsin­
dən  asılı  olaraq  müxtəlif kliniki  əlamətlər meydana çıxır.
G edişi  v ə  kliniki  əla m ətləri. 
Virusun daxil olma yolu və vi- 
rulentlik  dərəcəsindən,  quşun yaşından  və  onların  saxlanma  şə­
raitindən  asılı  olaraq  xəstəliyin  inkubasiya  dövrü  2-15  gün  da­
vam  edir.  Xəstəliyin  iti,  yarımiti  və  xroniki  gedişi,  tipik  və  ati- 
pik  formaları  mövcuddur.  Xəstəliyin  iti  gedişi  adətən  1-4  gün, 
yarım  iti  gedişi  7-10  gün,  xroniki  gedişi  isə  2-3  həftəyə  qədər 
davam  edir.
Xəstəliyin  tipik  formasında  quşların  ümumi  temperaturası- 
nın  yüksəlməsi,  ümumi  xəiflik,  hərəkət  müvazinətinin  pozul­
ması,  yuxululuq,  iştahın  itməsi,  xəstə  quşların  40-70%-də  çinə­
danın  böyüməsi  nəzərə  çarpır.  Quşların  ağzından  kəskin  pis  iy­
li  mayenin ayrılması,  kal  kütləsinin duru və  içərisində selik, qan 
və  ödün  olması  qeyd  olunur.  Xəstəliyin  inkişaf dərəcəsindən 
asılı  olaraq  quşlarda tənəffüsün  çətinləşməsi,tənəffüs yollarının 
qatı, selikli eskudatla tutulması nəticəsində onların ağzı açıq hal­
da  nəfəs alması,  tənəffüs zamanı  müxtəlif səslərin  edilməsi,  as­
qırma,  başını  tez-tez  silkələmə  hərəkətləri  görünür.  Pipik  və 
saqqalın  çox  vaxt sianozluğu müşahidə edilir.  Mərkəzi  sinir sis-
147

Ş a k i l   8 .  N y u k a s l   x ə s t ə l i y i n ə   t u t u l m u ş   q u ş l a r
teminin  funksiya  pozğunluqları  əlamətləri,  yəni  gövdənin  ayrı- 
ayrı  nahiyyətlərində  parez  və  iflic  nəticəsində  boyunün  burul­
ması,  qanadların  sallanması,  başın  titrəməsi,  manej  hərəkətlər 
ətrafların zədələnməsi  qeyd olunur.  Yumurta məhsuldarlığı  kəs­
kin şəkildə aşağı düşür, yoluxmadan 3-5  gün  keçmiş sarılıqlı pe- 
ritonit  və keratokonyuktivit baş  verir.
Xəstəliyin atipik formasında xarakterik kliniki əlam ətlər çox 
vaxt görünmür və  adətən  bu  forma görpə  quşlarda qeyd  olunur. 
Bu forma bir çox ölkələrdə  «cücələrin taunu»,  «cücələrin  pnev- 
moensefaliti»  kimi  adlandırılır.  Atipik  forma  zamanı  bir  qayda 
olaraq  mərkəzi  sinir  sisteminin  funksiya  pozğunluqlarına  aid 
əlam ətlər  üstünlük  təşkil  edir.  Xəstələrdə  boyunun  burulması, 
ayaqların  və  qanadların  iflici,  başın  geriyə  və  qarınaltı  nahiy- 
yəyə  qatlanması,  qıcolma  və  s.  əlam ətlər  meydana  çıxır.  Hind 
quşlarının  görpələrində  sinir  sisteminin  pozğunluğu  əlamətləri 
daha  aydın  şəkildə  nəzərə  çarpır.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır 
ki,  atipik  forma bəzən  simptomsuz halda da gedə  bilir.  Ayrı-ay­
rı ölkələrdə aparılan tədqiqatlar və müşahidələr göstərir ki, nyu­
kasl  xəstəliyinin  atipik  forması  zəif  virulentliyə  malik  virus 
ştamlarının  müxtəlif  gərginlikli  immunitetə  malik  olan  quşlar 
qrupunda  sirkulyasiyası  zamanı  özünü  göstərir.  Bundan  əlavə 
çoxlu  miqdarda  müalicə  vasitələri  alan  quş  qrupunda  da  xəstə­
148
liyin atipik  forması qeyd edilir.  Hal-hazırda bir sıra ölkələrdə vi­
rusun  təbii  zəif  şatmları  əldə  edilmişdir.  Belə  ştamlara  misal 
olaraq  Bİ/ABŞ),  F/İngiltərə),  Florens/İtaliya)  və  s.  göstərmək 
olar.  Bu  ştamlar bir qayda olaraq quşlarda  immunlaşdırıcı subin- 
feksiyaya səbəb olmaqla xəstəliyin kliniki  əlamətləri  inkişaf et­
mir.
Patoloji-anatom ik  dəyişiliklər. 
Orqanizmin  rezistentliyi  və 
xəstəlik törədicisinin virulentlik dərəcəsindən asılı  olaraq patolo­
ji-anatomik  dəyişiliklər  öz  müxtəlifliyi  ilə  səciyyələnir.  Xəstəli­
yin  iti  gedişindən  ölmüş quşlarda  septisemiyaya  məxsus olan  pa- 
toloji-anatomiki  dəydiklər  aşkar  edilir.  Xüsusilə  həzm  traktının 
selikli  qişalarında  çoxlu  miqdarda  qan  sağıntıları  nəzərə  çarpır. 
Ayrı-ayrı  tədqiqatçıların  məlumatına  görə  nyukasl  xəstəliyindən 
tə lə f olmuş  quşların  100%-li  kor bağırsaq  çıxıntılarının  əsasında, 
98,2%-də düz bağırsağın  əsasında və 60%-də  isə vəzili  mədə  ilə 
əzələli  mədə  sərhəddində  qan  sağınğıları  müşahidə  edilir.  Bun­
dan  əlavə  epikard  üzərində  və dəri  üzərində də  qan  sızmalar nə­
zərə  çarpır.  Xəstəliyin  xroniki  gedişindən  ölmüş  quş  cəsədlərin­
də  arıqlıq,  kloaka  ətrafında  tüklərin  kalla  çirklənməsi,  bağırsaq 
şöbəsinin  müxtəlif sahələrində difteritiki  yaralar aşkar edilir.  Bə­
zən  əzələli  mədənin  kutikulasında  kəskin  hiperemiya  və  diffuz 
halda qan  sızmalar görünür.  Xəstəliyin sekundar bakterial  mikro- 
flora  ilə mürəkkəbləşməsindən tələf olmuş quşlarda  hava kisələ­
rinin  iltihabı, nekrotiki  hepatit, serozlu-fibrinozlu peritonit və ova- 
riosalpinqit qeyd olunur. Qaraciyərdə baş verən dəyişiliklər daimi 
xarakterə  malik deyil.  Bəzi  quşlarda qaraciyərin  böyüməsi,  dolu- 
qanlılıq, öd kisəsinin qatı tünd rəngli ödlə dolu olması, dalağın bə­
zən  kiçilməsi, tənəffüs yolları  selikli  qişalarının  hiperemiyası  bə­
zi  yerlərdə zərif difteritiki  çöküntülər aşkar edilir.
Patoloji  prosesə  uğramış  orqan  və  toxumaların  histoloji 
müayinəsi  zamanı  həzm  traktının  selikli  qişasının  kəskin  şəkil­
də  qalınlaşması,  örtücü  epiteli  və  epiteli  kripti  selikli  distrofi-
149

yaya  uğrayır.  Selikaltı  qişanın  birləşdirici  toxuma  lifləri  iltihab 
və  limfosit  həmçinin  digər  qan  elementlərinin  infiltrasiyası  he­
sabına  bir-birindən  kəskin  şəkildə  aralanmış  halda  görünür. 
Nyukasl  xəstəliyi  üçün  xarakterik  histoloji  dəyişiklik  yoğun 
bağırsaq  şöbəsinin  zədələnməsidir.
Mərkəzi  sinir sistemi  və daxili orqanlarda kapilyarlar və xır­
da  qan  damarları  boyunca  hüceyrə  proliferativ  reaksiyaların  in­
kişafı  qeyd  edilir.  Dalaqda,  qaraciyərdə,  böyrəklərdə  və  mədə- 
bağırsaq  şöbəsində  paycıqlararası,  kanalçıqlar  arası  və  birləşdi­
rici  toxumanın  epitelisi  altında proliferativ  iltihab  nəzərə  çarpır. 
Dalaqda  həmçinin  follikulların  kəskin  hiperplaziyası,  qan  da­
marları  divarının  nekrozu,  böyrəkdə  qıvrım  kanalçıqların  epite- 
lisinin nekrobiozu və ağır nekroza məxsus dəyişdiklər qeyd olu­
nur.  Ağciyərdə həmişə durğun hiperemiya və şiş,  nadir hallarda 
rekrotiki  pnevmoniya müşahidə  edilir.