İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

D iaqnoz. 
Nyukasl  xəstəliyinə  diaqnoz  qoymaq  üçün  kom­
pleks  diaqnostika üsulundan  istifadə  edilir.  Yəni  xəstəliyin  epi- 
zootoloji  xüsusiyyətləri,  kliniki  əlamətləri  və  patoloji-anatomik 
dəyişdikləri  nəzərə  alınır,  dəqiq  diaqnoz  məqsədilə  virusoloji 
müayinə  və  seroloji  reaksiyalardan  istifadə  edilir.
Patoloji  materiallardan  viruslu  materialı  əldə  etmək  üçün 
ölmüş  quşların  beyni,  traxeyası,  dalağı  və  qaraciyərindən  pH-ı 
7,2  olan  ətpeptonlu  bulyonda,  yaxud  fosfat-bufer  məhlulunda 
suspenziyası  hazırlanır.  1  ml  suspenziyaya  bakterial  mikroflora- 
nın  məhv  edilməsi  üçün  3-5  min  T.V.penisillin  və  stremtomisin 
əlavə  edilir.  Sonra  bu  qarışığı  fizioloji  məhlulla:  l:50-də  durul­
dub  bundan  0,5  ml  quşların  əzələsinə  və  ya dərialtına  infeksiya 
edilir.  Sonra  çöküntü  üzərindəki  suspenziyanı  götürüb  10-12 
günlük  toyuq embrionlarını  alantois boşluğuna yoluxdurma apa­
rılır.  Yoluxdurulmuş quşların  3-10 gündən sonra embrionları  isə 
2-4 gündən sonra tələf olması patoloji  materialda nyukasl xəstə­
liyi  virusunun  olmasını  göstərir.
150
Xəstəliyin diaqnostikasında hemadsorbsiyanın ləngiməsi reak­
siyası,  hemaqqlyutinasiya  reaksiyası,  hemaqqlyutinasiyanın  lə­
ngimə  reaksiyası,  neytrallaşma  reaksiyası  və  s.  istifadə  edilir.
T əfriq i  diaqnoz. 
Xəstəliyi  quşların  qripindən,  infeksion  la- 
rinqotraxeyitindən, infeksion bronxitdən, pasterellyozdan, spiro- 
xetozdan  və  zəhərlənmələrdən  təfriq etmək  lazımdır.
Qripdən  ölmüş quşlarda həmişə dərialtı  toxumanın  infiltratlı 
şişi, pipik və saqqalın  intensiv sianozluğu laboratoriya müayinə­
si  əsasında  virusun  ailəsi  və  cinsinin  müəyyən  edilməsi  əsasın­
da təfriq  olunur.
İnfeksion  larinqotraxeit  zamanı  quşlarda  qırtlaq  və  traxeya- 
nın  kəskin  iltihabı,  qırtaqda xüsusi  irinli  tıxac  aşkar edilir və  vi­
rusoloji  tədqiqatın  nəticəsi  əsas  götürülür.
İnfeksion  bronxitdə mərkəzi  sinir sisteminin  zədələnmələri- 
nə  məxsus  əlam ətlər olmur.  Respirator sindrom  və  reproduktiv 
orqanların  zədələnmələri  nəzərə  çarpır.  Virusoloji  tədqiqatın 
nəticələri  əsas  hesab  edilir.
Pasterellyoz zamanı quşlarda ağ ciyərin kəskin  iltihabı  nəzə­
rə çarpır.  Parenximatoz orqanlarda çoxlu miqdarda qan  sızmala­
rı  və qaraciyərdə nekroz ocaqları  görünür.  Baktorioloji  müayinə 
zamanı -  Pasteurella miltocida mikrobu  aşkar edilir.
Spiroxetoz zamanı toyuqlar dəstəsinə mənsub olan quşlardan 
əlavə  ördək  və  qazların  da  xəstəliyə  tutulması  müşahidə  edilir. 
Qanın  müayinəsi  zamanı  -  Spirocheta anserinum  aşkar edilir.
Z əhərlənm ələrdə  infeksion  proses  olmur,  laboratoriya 
müayinələrinin nəticəsi mənfidir, və yem dəyişdirildikdə xəstə­
lik  ləğv  olur.
M ü alicə. 
Səmərəli  müalicə  vasitələri  olmadığına  görə  və 
törədicinin  yayılma  təhlükəsi  olduğunu  nəzərə  alaraq  müalicə 
aparılmır,  xəstə quşlar öldürülür və  yandırılır.
İm m u n itet. 
Xəstəliyi  keçirib  sağalmış  və  peyvənd  olunmuş 
quşlarda  immunitet  yaranır.  Belə  quşların  qan  serumunda  virus
151

neytrallaşdırıcı,  komplementtesbitedici  antitellər  və  antihemaq- 
qlyutininlər müəyyən  edilir.
Virulentlik  dərəcəsinə  və  tropizm  xüsusiyyətinə  görə  Nyu- 
kasl  xəstəliyi  virusu  5  qrupa bölünür:
1) Viserotrop velogen ştamlar; 2) Neyrotrop velogen ştamlar; 
3) Pnevmotrop mezogen ştamlar; 4) Respirator lentogen ştamlar; 
5)  Enterotrop  apatogen  ştamlar.
Viserotrop  və  neytrotrop  velogen  ştamlar  yüksək  dərəcədə 
viaüentliyə malik olmaqla təsərrüfatlarda tipik nyukasl xəstəliyi 
törədir və  100% ölümə  səbəb olur.  Laboratoriya şəraitində belə 
ştamların  reaktogenlik  qabiliyyətini  aşağı  salmaq  mümkün  ol­
madığı  üçün  bu  qrupa  mənsub  olan  ştamlardan  Vaksin  ştamları 
əldə  eğmək mümkün deyil.
Pnevmotrop mezogen ştamlar orta dərəcədə virulentliyə ma­
lik  olmaqla  laboratoriya  üsulları  ilə  onun  reaktogenliyini  aşağı 
salmaq  və 
immunogenliyinin  sabitliyini 
təmin  etmək 
mümkündür.  Bu  qrup  ştamlardan  «H»  Rqakin  və  Komarov  vak- 
sinləri  əldə  edilmişdir.  Vaksinlərin  müsbət  cəhəti  onun  48  saa­
ta  yüksək  gərginlikli  immunitet  yaratmasıdır.  Mənfi  cəhəti  on­
dan  ibarətdir ki, vaksin  qrup  şəklində  yox,  fərdi  qaydada  inyek- 
siyalar yolu  ilə  tətbiq  olunur.  Bundan  əlavə  bəzən  vaksiyanasi- 
yadan  sonra mürəkkəbləşmələr də  müşahidə  edilir.
Mezogen  vaksin  ştamları  2  aylıqdan  aşağı  quşlarda  işlədil­
mir.  Bundan  əlavə  əvvəllər  lektogen  vaksin  ştamları  ilə  pey­
vənd  olunmamış  quşlarda  da tətbiqinə  icazə  verilmirdi.
Lepto  gen  və  apatogen  ştamlar  vaksin  hazırlanmasında  əsas 
mənbə  hesab  edilir.
Respirator  leptogen  ştamların  virulentliyi  zəifdir  və  bunlar 
spontan  zəif gedişli  infeksiyalar  zamanı  əldə  edilir.  Belə  ştam­
lardan  Bİ,  La-Sota,  Bor-74  və  s.  vaksinləri  hazırlanmışdır.  Bu 
vaksinlərin  müsbət xüsusiyyəti  onların  enteral  və  aerozol  tətbiq 
edilməsidir.  Mənfi  cəhəti  ilə yüksək gərginlikli  immunitetin  əl­
152
də edilməsi  üçün  vaksin  bir neçə dəfə xüsusi sxem əsasında tət­
biq  olunmasıdır.
Apatogen  ştamlardan  Ulster  2  C  və  Phy  ZMV  42  vaksin 
ştamları  əldə  edilmişdir  ki,  bunlarda  əsasən  Leptogen  vaksin 
ştamlarında olduğu  kimi  enteral  və aerozol  halında tətbiq olunur 
və  vaksinasiyadan  sonra  heç  bir  mürəkkəbləşmə  qeyd  edilmir. 
Çünki  onların  virulentliyi  çox  zəifdir  və  enterotrop  olduqlarına 
görə  heç  bir postvaksinal  reaksiyalar törətmir.
Lentogen  və  apatogen  vaksin  ştamları  nyukasl  xəstəliyinin 
spesifik profilaktikası üçün mühüm rola malikdir.  Ancaq bu vak- 
sinlər ilk dəfə quşlara tətbiq olunduqda bəzən postvaksinal  reak­
siyalara  səbəb olur.  Belə hal  2  səbəbdən  meydana  çıxır.
Birinci səbəb ondan  ibarətdir ki, bu qeyd olunan zəiflədilmiş 
vaksinlərdə  bəzən  qalıq  patogenlik  müəyyən  qədər  qalır.  Pato- 
genliyin  intraserebral  indeksi  testinə  görə  qalıq  patogenlik  0,2- 
dən  (B İ)  0,44-ə  qədər (La-Sota)  dəyişilə  bilir.
İkinci  səbəb -   bu  ştamların  respirator tropizmi  ilə  əlaqədar­
dır.  Ona  görə də  bu  ştamlar tənəffüs üzvlərinin  selikli  qişasında 
reproduksiya  edir.  Nəticədə  quşlarda  respirator  sindromlarla 
özünü  göstərən  zədələnmələr qeyd  olunur.  Onu  da  qeyd  etmək 
lazımdır ki,  zədələnmə  dərəcəsi  quşların  kliniki  statusundan  və 
xarici  mühitin temperaturasından, nisbi  nəmliyindən, quş binala­
rında  sıxlıq  dərəcəsindən,  döşənəyin  keyfiyyətindən,  ammon- 
yakın  faizindən  və  s.  asılıdır.  Vaksinasiyadan  3-5  gün  əvvəl  və 
5-7 gün  sonra antibiotiklərin və sulfanilamid  preparatlarının quş­
lara  verilməsinə  icazə  verilmir.  Yüksək  gərginlikli  və  uzun 
müddətli  immunitetin  əldə  edilməsi  üçün  peyvənddən  5-7  gün 
əvvəl  və  sonra yem  payına vitaminlər əlavə  edilməlidir.
P rofilaktika  və  m übarizə  təd birləri. 
Xəstəliyə  görə  sağ­
lam  təsərrüfatlara  virusun  müxtəlif yollarla  daxil  olmasına  im­
kan  verilməməlidir.  Təsərrüfata  daxil  olmuş  quş  partiyası  30 
gün  profilaktiki  karantində  saxlanmalıdır.
153

Quş  fabrikləri  və  fermaları  ətraf ərazidən  təcrid  edilməli  və 
kənar şəxslərin belə müəssisələrə daxil  olmasına icazə verilmə­
məlidir.
Xəstəliyə  görə  qeyri-sağlam  təsərrüfatlarda  epizootik  plan 
əsasında baytarlıq qanundakı təlimatlar əldə rəhbər tutaraq spesi­
fik və ümumi  profilaktik tədbirlər vaxtında yerinə yetirilməlidir.
Quşçuluq müəssisələrinə quşun və quş ətinin daşınmasından 
sonra  daxil  olmuş  hər cür taralar  3%-li  soda  məhlulu  ilə  yuyul­
malı və hər m3 həcmə 40%-li formalini  15-20 ml hesabı ilə dezin­
feksiya  aparılmalıdır.  Bu  zaman  dezinfeksiya  kamerasında  tem­
peratura  12-150S-dən  az olmamalıdır.
Quşlar yaş  qrupu əsasında yoxlanmalıdır.
Nyukasl  xəstəliyi  təsərrüfatlarda  müşahidə  edildikdə  karan- 
tin  tətbiq  edilir.  Xəstə  quşlar öldürülür  və  yandırılır,  xəstələrlə 
kontaktda olan quş qrupu kəsilir və termiki  işləndikdən sonra rea- 
lizasiya  olunur.  Təhlükə altında olan quş qrupu vaksinasiya edi­
lir.  Karantin  dövründə  quşun,  quş  ətinin  və  yumurtanın  kənara 
çıxarılmasına  icazə  verilmir.  Qiyməti  az  olan  avadanlıqlar  yan­
dırılmaqla  zərərsizləşdirilir,  quş  binaları  və  inventarlar  1,5%-li 
natrium  qələvisi,  3%-li  xlorlu  əhəng  məhlulu,  5%-li  kreolin 
emulsiyası  ilə  dezinfeksiya  edilməlidir.  Xəstə  quş  qrupundan 
ayrılmış  peyin  yandırılır,  şərti  sağlamlardan  toplanmışlar  isə  bi- 
otermiki  üsulla zərərsizləşdirilir.
Karan təsərrüfatdan  xəstə quşların  ləğvindən  30 gün  keçmiş 
və  son  dezinfeksiya aparıldıqdan  sonra  götürülür.
Qrip
Quşların qripi  (Qrippus avium, quşların avropa taunu, klassik 
taunu,  lambard  xəstəliyi)  kontagioz,  virus  etiologiyalı  xəstəlik 
olub  ümumi  zəiflik,  şişlər,  tənəffüs  və  həzm  orqanlarının  zədə- 
lənmələri  ilə  səciyyələnir.
154
Tarixi  m əlum at. 
Xəstəlik  ilk  dəfə  1880-ci  ildə  İtaliyada 
Perronçito  tərəfindən  «toyuqların  eksudativ  tifi»  kimi  qeyd  edil­
mişdir.  Sonradan  bu  xəstəlik  müxtəlif  ölkələrdə  də  müşahidə 
edilmiş və ayrı-ayrı adlarla daha çox isə quşların avropa taunu və 
quşların  klassik  taunu  kimi  adlandırılmışdır.  1901-ci  ildə  İtaliya 
alimləri Gentani və Savonusi  xəstəliyin törədicisinin virus olma­
sını  göstərmiş  və  bunu  -   exudativus  qalinarum  adlandırmışlar. 
Uzun  müddət bu xəstəlik quşların  klassik  və  ya avropa taunu  ki­
mi  qeyd  edilmiş,  yalnız  1955-ci  ildə törədicini  influenza virus A 
kimi  və xəstəliyi  isə  1971-ci  ildə quşların  qripi  kimi  qeyd etmiş­
lər.  Rusiyada  xəstəlik  ilk  dəfə  1902-ci  ildə  M.Q.Tartakovski  tə­
rəfindən  qeyd  edilmiş,  sonralar  isə  V.N.Syurin,  N.Q.Osidze  və 
başqaları  tərəfindən  ətraflı  şəkildə  öyrənilmişdir.
X ə stəliy in   törədicisi. 
Bu RNT-li  virus olub, ortomiksovirus- 
lar  ailəsinin,  mikrovirus  tipinin  inflyuenza  cinsinə  mənsubdur. 
Ölçüsü  80-120  nm-dir,  və  8  yarımtipi  mövcuddur  (A1-A8). 
Nyuksal  xəstəliyi  virusundan  fərqli  olaraq  qrip  virusu  turşulara 
həssas,  qələvilərə  isə  davamlılığı  ilə  səciyyələnir.  İmmunobio- 
loji  xüsusiyyətinə görə Nyukasl  xəstəliyi  virusundan  kəskin  şə­
kildə  fərqlənir.  Xəstəliyin  törədicisi  insanların:  atların  və  do­
nuzların  A  tip  qrip  virusu  ilə  müəyyən  qohumluğu  aşkar  edil­
mişdir.  Virus  toyuq  embrionunda  və  hüceyrə  kulturalarında  re­
produksiya  edir,  bir çox  quş  növlərinin,  məməli  heyvanların  və 
insanların eritrositinə görə hemmaqlyutininləşdirici  xüsusiyyətə 
malikdir.  Quş orqanizmində virus  antihemaqqlütinin, virus ney­
trallaşdırım  və  komplement təsbitedici  antitellər yaradır.
D a vam lılığı. 
Virus  65-70°S  temperaturda  3-5  dəqiqəyə  və 
100°S  temperaturda  isə  ani  olaraq  tələf olur.  Aşağı  temperatura 
şəraitində  virus  infeksion  və  hemaqqlütininləşdirici  xüsusiyyə­
tini  bir  neçə  həftə  saxlayır,  çürüyən  quş  cəsədlərində  bir  neçə 
aya qədər sağ qalır.  Virusu aşağı  temperatura və  liofilizasiya ha­
lında  2  ilə  qədər saxlamaq  mümkündür.  Dərin  dondurma  şərai­
155

tində  (-70°S) virus ətdə  1  ilə  qədər öz virulentliyini  itirmir.  Gü­
nəş  quşlarının  təsirinə  2  həftəyədək  davam  gətirir.  Virus  5%-li 
karbol  turşusunun,  3%-li  xlorlu əhəngin,  2%-li  natrium  qələvisi 
məhlullarının  təsirindən tez  inaktivləşir.
Epizootoloji  m əlum atlar. 
Qrip  bir  çox  ev  və  vəhşi  quş 
növündə  aşkar olunmuşdur.  Yaşlı  quşlar cavanlara nisbətən  xəs­
təliyə  daha  çox  həssaslıq  göstərir.  Toyuqlardan,  hind  quşların­
dan  və göyərçinlərdən ayrılmış virusun Al  yarım tipi  bir çox  la­
boratoriya təcrübə heyvanları  üçün patogendir.  Quşların  qrip  vi­
rusunun  elə  ştamları  aşkar edilir ki,  onların  superkapsid  qişasın­
da neyraminidaza ferment var və bu xüsusiyyətinə görə  insanla­
rın  və  atlarına  qrip  virusu  ilə  eynilik  təşkil  edir.  İnsanların  qrip 
virusun  quşlar  arasında  dövr  etməsi  təcrübələr  əsasında  təsdiq 
edilmişdir.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  vəhşi  və  ev  quşları 
arasında  eyni  vaxtda  insanların,  quşların  və  ev  heyvanlarının 
qrip  virusunun  antigenlik  cəhətdən  müxtəlif növünün  dövr  et­
məsi  də  müəyyən  edilmişdir.
Quşların  qrip  virusu  təsərrüfatlara yemlə,  quşlara qulluq  va­
sitələri  ilə  daha  çox  isə  quş  əti  və  yumurta  daşman,  dezinfek­
siya edilməyən taralarla gətirilir.  Zəif vimlentliyə malik olan  vi­
rusun  quş  orqanizmindən  bir  neçə  dəfə  passaja  onun  virulentli­
yini  kəskin  şəkildə  artırır.  Qrip  infeksiyası  təsərrüfatlarda  qısa 
dövr ərzində bütün  həssas quş  qrupunu  yoluxdurur.
Eksperimental  olaraq  parenteral  və  enteral  yollarla  quşlarda 
xəstəliyi  törətmək  mümkündür.
İnfeksiya  törədicisinin  mənbəyi  xəstə  və  xəstəliyi  keçirmiş 
quşlar hesab edilir.  Virus daşıyıcılıq belə quşlarda 2 aya qədər da­
vam edir.  Virus xəstə quş orqanizmindən əksər sekret və ekskret- 
ləri  vasitəsilə  xarici  mühitə  ayrılır.  Xəstəlik  törədicisinin  yayıl­
masında  bir çox  gəmirici  növləri,  vəhşi  quşlar böyük  rola  malik­
dir. Virusdaşıyıcılıq sayəsində təsərrüfatlarda epizootik ocaq  fasi­
ləsiz şəkildə  fəaliyyətdə olur ki,  buda stasionarlıqla nəticələnir.
156
Qripə görə  qeyri-sağlam  təsərrüfatlarda bir qayda olaraq  quş­
lar kolibakteriozla,  infeksion larinqotraxeitlə və respirator miko- 
plazmozla  xəstələnirlər.  Yaşlı  xəstə  quşlarda  yumurta  məhsul­
darlığı  40-60%  aşağı  düşür və  kliniki  sağlamadan  1,5-2  ay  keç­
miş  bərpa  olunur.  Onu  da qeyd  etmək  lazımdır  ki,  qriplə  xəstə­
lənmədən  sonra  onların  nyukasl  xəstəliyi,  infeksion  larinqotra- 
xeit,  infeksion  bronxit  və çiçəyinə  qarşı  olan  immuniteti  itir.
Qriplə  xəstələnmə  80-100%,  letallıq  isə  10-90%  arasında 
olur.
P atogen ez. 
Virusun patogenlik dərəcəsi, orqanizmdə tropiz- 
mi  və  quşların  rezistentliyindən  asılı  olaraq  xəstəliyin  generali­
zasiya və respirator forması  müşahidə edilir. Tənəffüs yollarının 
selikli  qişasına  düşmüş  virus  fəal  şəkildə  reproduksiya  edir  və 
ümumi  qan  dövranına  düşür.  Sonra  virus  eritrositlər  tərəfindən 
absorbsiya  olunur  və  bütün  orqanizmə  yayılır.  Ən  çox  parenxi- 
matoz orqanlara miqrasiya edir və burada onun  təkrar reproduk­
siyası  başlayır.  Virusun  reproduksiyası  bir  qayda  olaraq  toksiki 
məhsulların toplanması  ilə müşayət olunur.  Həmin  toksiki  məh­
sulların  təsirindən  quşlarda  ümumi  intoksikasiya  və  ölüm  baş 
verir.
Qrip  virusunun  əksər  virulentli  ştamları  quşlarda  xəstəliyin 
generalizasiya formasını törədir.  Bu zaman limfoid orqanların hi- 
poplaziyası,  limfositopeniya  və  orqanizmin  qoruyucu  qüvvəsi 
zəifləyir, nəticədə viremiyanın baş verməsinə, ayrı-ayrı orqan və 
toxumaların  hüceyrələrində virusun  replikasiyasına  səbəb olur.
G ed işi  və  kliniki  əla m ətləri. 
Xəstəliyin  inkubasiya  dövrü 
spontan  qrip  zamanı  1-5  günə,  eksperimental  qripdə  isə  12-36 
saata  qədər davam  edir.  Xəstəlik  iti,  yarım  iti  və xroniki  gedişlə 
özünü  göstərir.
Xəstə  quşlarda  ümumi  zəiflik,  iştahın  zəifləməsi,  konyunk- 
tivit,  tənəffüsün  çətinləşməsi  müşahidə  edilir.  Quşlar  başlarını 
aşağı  sallayaraq gözləri  yumulu halda olur. Görünən selikli  qişa­
157

lar hiperemiyalı  və  şişkindir, bəzən  ağızdan  yapışqanlı  mayenin 
ayrılması,  burun  dəliklərinin  yapışqanlı  eksudatla  tutulması  nə­
zərə  çarpır.
Quşların  bəzilərində  başın  şişməsi,  pipik və saqqalın  kəskin 
sianozlu  görünür.  Temperatura  xəstəlik  zamanı  44°S-yə  qədər 
yüksəlir və ölüm qabağı  30°S-yə qədər aşağı düşür. Qrip virusu­
nun Al  yarım tipi  yoluxmuş  quşlarda ölüm  100% təşkil  edir.
Yarım  iti  və  xroniki  gedişdə  letallıq  zəif olmaqla  20%-dən 
yuxarı  qalxmır.
Qripin  bütün  gedişlərində  quşun  baş,  boyun,  döş  nahiyyələ- 
rinin dərialtı toxumalarında infıltratın toplanması nəticəsində şiş 
nəzərə  çarpır.  Bəzi  quşlarda  qıcolma,  hərəkət  müvazinətinin 
pozulması,  ətrafların parezi  müşahidə  edilir.
Xəstə quşlarda respirator simptomokomplekslə bərabər həm 
də  diareya qeyd  olunur.
Vaxtilə  M.T.Tartakovski  qripin  kliniki  əlamətləri  və  patolo- 
ji-anatomik dəyişdiklərinə əsasən onun tif, bağırsaq, sinir, difte- 
ritiki və ağciyər vormalarını göstərmişdir.  M üəllif hind quşların­
da  qripin  əsasən  bağırsaq  formasının  geniş  yayılmasını  qeyd  et­
mişdir.
Qaz və ördəklərdə kliniki  əlamətlər toyuqlarda olduğu kimi­
dir, ancaq həm də sinir oyanıqlığı əlamətləri  üstünlük təşkil edir.
P atoloji-anatom ik  d əyişd ik lər. 
Quşların  qripindən  ölmüş 
quşlarda hemorroji diatez, sarımtıl mayenin çənəaltı sahədə, göz 
ətrafında  toplanması,  qarın,  köks  və  perikardial  boşluqlarda  isə 
jelatinvari  eksudatın  toplanması  aşkar edilir.  Dərialtı  toxumada, 
skelet  əzələlərində,  miokardda  qan  sızmalar  görünür.  Quş  cə­
sədlərinin  45%-də  rinit,  farinqit  və  konyuktivit,  60%-də  həzm 
traktında  qansızmalar  nəzərə  çarpır.  Qrip  zamanı  quş  cəsədlə­
rində  həmişə  qastroenterit,  peritonit,  bronxit,  perikardit,  pnev- 
moniya, aerosakkulit, daxili orqanların hamısında venoz durğun­
luq,  baş beyində  hemorroji  meninqit  aşkar edilir.
158
Histoloji  müayinələr zamanı  müxtəlif orqan  və  toxumalarda 
durqun  hiperemiya,  dalaq  və  qaraciyərdə  danəli  distrofıya  və 
parenxiına  hüceyrələrinin  nekrozu,  ağciyərdə  şişkinlik  və  qan 
sızmalar,  baş  beyinin  hemorroji  iltihabı,  beyin  maddəsinin yum­
şalması,  neytronların distrofıyası,  qliya hüceyrələrinin  prolifera- 
siyası  nəzərə  çarpır.
Xəstəliyin  yarımiti  və  xroniki  gedişindən  ölmüş  quş  cəsəd­
lərində  kataral-hemorroji  enterit,  bağırsaq  xovlarının  qalınlaş- 
ması,  deformasiyaya  uğraması,  12-barmaq  bağırsağın  selikli  qi­
şasının  epiteli  hüceyrələrində  sitoplazmatik  cisimciklər  qeyd 
edilir.  Qaraciyər,  böyrək və  miokard  qan  damarlarının  doluqan- 
Iılığı  bunların  parenxima  hüceyrələrinin  danəli  və  yağ  distrofı- 
yası  halında  olması  müşahidə  edilir.
D iaq n oz. 
Qripə  diaqnoz  qoymaq  üçün  onun  epizootoloji 
xüsusiyyətləri, kliniki əlamətləri və patoloji-anatomik dəyişdik­
ləri  nəzərə  alınır,  diaqnozun  dəqiqləşdirilməsi  və  oxşar  xəstə­
liklərdən təfriq etmək üçün virusoloji müayinələr və seroloji reak­
siyalardan  istifadə  edilir.
Virusoloji  müayinə  üçün  quş  cəsədlərinin  ayrı-ayrı  orqanla­
rı  götürülərək  təcili  şəkildə  rayon  baytarlıq  laboratoriyalarına 
göndərilir.  İlin  isti  fəsillərində  patoloji  materialın  xarab  oqlma- 
ması  üçün  buqlar  dondurulmuş  halda  və  ya  50%-li  qliserində 
göndərilməlidir.
Viruslu  materialın əldə edilməsi  üçün patoloji  material  steril  hə­
vəng-dəstədə və ya homogenizatorda doğranır və fosfat-bufer məh­
lulunda suspenziyası alınır.  Süzüldükdən sonra bunun hər  1  ml-nə 5 
min.  TV  penisillin  və streptomisin  əlavə  edilir.  Belə  fıltratdan  9-12 
günlük toyuq embrionlannın allantois boşluğuna inyeksiya edilir. Yo­
luxdurmadan 48  saat keçmiş allantois mayesini  götürüb hemaqqlyu- 
tinasiya  reaksiyası  vasitəsilə  serumun  olub-olmamasına  görə yoxla­
nır.  Bundan əlavə virusun sitopatik təsirini müəyyən etmək üçün to­
yuq embrionlannın çoxqatlı  hüceyrə kulturasından  istifadə edilir.
159

Virusun patogenliyini  yoxlamaq məqsədilə 2-4 aylıq cücələr 
0,5-1  ml  miqdarında  viruslu  suspensiya  ilə əzələ  içi  yoluxduru­
lur.  Patoloji  materialda  qrip  virusunun  olması  yoluxdurulmuş 
cücələrdə  3-5  gündən  soqra  bəzən  ölümlə  nəticələnən  respira­
tor simptomlar kompleksinin meydana çıxması  ilə təsdiq olunur.
Xəstəliyin  diaqnostikasında  seroloji  reaksiyalardan  he- 
maqqlyutinasiyanın  ləngiməsi reaksiyası, presipitasiya reaksiya­
sı,  komplementin  birləşməsi  reaksiyasından  istifadə edilir.
Praktiki  olaraq  kütləvi  müayinələrdə  hemaqqlyutinasiyanın 
ləngiməsi reaksiyası  sadə və spesifıkdir.  Bu reaksiyadan  həmçi­
nin  xəstəliyi  keçirmiş  quşların  retrospektiv  diaqnostikası  üçün 
istifadə  edilir.
T əfriq i  diaqnoz. 
Qripin  generalizasiya  formasını  nyukasl 
xəstəliyindən,  respirator  formasını  isə  respirator  mikoplazmoz, 
infeksion bronxit,  infeksion  larinqotraxeit və digər respirator xəs­
təliklərdən  təfriq  etmək  lazımdır.  Bütün  hallarda  virusoloji 
müayinələrin  və  seroloji  reaksiyaların  nəticələri  əsas  götürülür.
M ü alicə. 
Qriplə  xəstə  quşlar  müalicə  edilmir.  Onlar qansız 
üsulla  öldürülür və  yandırılır.
İm m unitet. 
Xəstəliyi  keçirmiş  sağalmış  quşlarda gəoginliyi 
6 aya qədər davam  edən  qeyri-steril  immunitet yaranır.  Spesifik 
profilaktika  məqsədilə  hal-hazırda  inaktivləşdirilmiş  alümi- 
nium-hidroksidli  embrion  vaksin,  maye  və  quru  inaktivləşdiril­
miş  vaksinlərdən  istifadə  edilir.  Embrion  vaksin  14  gün  fasilə 
ilə  2  dəfə,  digərləri  1  dəfə  əzələyə  vurulur.  Vaksinasiya yalnız 
kliniki  sağlam quşlarda 45  günlükdən etibarən aparılır.  Vaksina- 
siyadan  2-3  həftə  keçmiş  immunitet  yaranaraq  quşları  6  ay  qo­
ruyur.  İmmunitetin  gərginliyi  vaksinasiyadan  21-30  gün  keçmiş 
hemaqqlyutinasiyanın  ləngiməsi  reaksiyası  vasitəsilə  yoxlanır. 
Yoxlanılan quşların 80%-də antihemaqqlyutininlərin titri  1:10-də 
olursa  immunitet gərginlikli  hesab edilir.
P rofilaktika  v ə  m übarizə  təd b irləri. 
Xəstəliyin  profilakti­
1 6 0
kası  məqsədilə müxtəlif yaş qrupuna mənsub olan quşların ayrı- 
ayrılıqda  saxlanması  və  baytarlıq-sanitariya  tədbirlərinin  planlı 
qaydada aparılması  mühüm əhəmiyyətə  malikdir.  Quş  sexlərin­
də  profilaktiki  fasilələrdən  sonra  binalarda  əsaslı  mexaniki  tə­
mizlik  aparıldıqdan  sonra  və  ardıcıl  olaraq  3  dəfə  dezinfeksiya 
aparılmalıdır.  Xəstəliyə  görə  salamat  təsərrüfatlarda  onun  qrip 
virusu  ilə  yoluxmasının  qarşısını  almaq  məqsədilə  təsərrüfatla­
ra  quşlar  və  onların  məhsulları  yalnız  sağlam  təsərrüfatlardan 
alınmalıdır.  Quşların və onların məhsullalırının daşınmasında is­
tifadə  edilən  nəqliyyat  vasitələri,  taralar  və  digər  avadanlıqlar 
ciddi  şəkildə  dezinfeksiya  edilməlidir.
Xəstəlik baş verən təsərrüfatlara karantin qoyulur.  Əgər xəs­
təlik yalnız bir quş binasında görünürsə onda  xəstə və  xəstəliyə 
şübhəli  quşların  hamısı  qansız  üsulla öldürülür və  yandırılır,  di­
gər quş qrupunu  isə ət üçün  kəsirlər.  Əgər xəstəlik  bir neçə quş 
binasında aşkar edilirsə gündəlik olaraq xəstə və zəif quşlar çıx­
daş  edilib  məcburən  kəsilir,  quş  cəmdəyində  patoloji-anatomik 
dəyişdiklər  müşahidə  edilirsə  onlar daxili  orqanları  ilə  birlikdə 
texniki  itilləşməyə  göndərilir.  Əgər  dəyişdik  qeyd  olunmursa 
onda  daxili  orqanlar  utilləşdirilir,  cəmdək  isə  bişirilir  və  qida 
vasitəsi  kimi  istifadə  edilir.  Xəstə  quşlardan  alınmış  yumurtalar 
10  dəqiqə  qaynadılmaqla zərərsizləşdirilir.
Quş binalarının cari  dezinfeksiyası  üçün  3%-li  natrium qələ­
visi,  1%-li  formaldehid,  3%-li  xlorlu əhəng məhlulu  və  s.  istifa­
də  edilir.
İnkubasiya  məqsədilə  yumurtalar  yalnız  sağlam  təsərrüfat­
lardan  götürülməlidir.  İnkubatordan  götürülmüş  hər  bir  cücə 
partiyaları  uyğun  zoogigiyniki  şəraitdə  saxlanmalı  və  45 
günlüyə çatdıqda  inaktivləşdirilmiş  vaksinlərlə  müvafiq  təlimat 
əsasında  peyvənd edilməlidir.
Şərti  sağlam  quş qruplarının  kəsimindən  əldə edilmiş tük  və 
lələklər  xüsusi  quruducu  qurğularda  85-900S  temperaturda  15
1 6 1

dəqiqə ərzində  qurudulmalı, yaxud müəyyən  həcmə  malik olan 
qablarda  3%-li  isti  (45-500S)  formaldehid  məhlulu  ilə  30  dəqi­
qə  ərzində dezinfeksiya  edilir və  sonra qurudulur.
Karantin,  xəstəliyə  görə qeyri-sağlam  quş  qrupunun  kəsimi­
nin  aparılması  və  son  dezinfeksiya  aparılmasından  sonra 
götürülür.