İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

Q uş  binalarında  mikroiqlimin  tənzimi.
Bina daxilində  mikroiqlim  göstəricilərlə  xarakterlənir:
1.  Temperatura
125

2.  Nəmlik
3.  Havanın  sürəti  və  istiqaməti
4.  Havanın  qaz tərkibi  (ammonyak,  oksigen, karbon  qazı)
5.  Tozun olması
6.  Mikroorqanizmlərin  olması
Mikroiqlimə  nəzarətin pis  olması  aşağıdakıları  törədir:
1.  Döşəmənin  nəmliyinin  artması
2.  Tempuratura  dəyişilmələri
3.  Texniki  stresslər
4.  Ammonyakın  artıqlığı  və  nəmliyin yüksəlməsi
5.  Havanın  yeniləşməsi  məqsədilə  surətin  azlığı.
Binada soyuq və nəmli havanın olması nəticəsində körpələrdə 
böyrəklərin  müxtəlif xarakterli  zədələnmələri  nəmli  və  soyuq 
döşənək onlarda güclü diareya,  havada toz və karbon qazının ol­
ması  ilə  tənəffüz yollarının  xroniki  xəstəliklərinə  səbəb olur.
Temperatura  faktoru  quşların  həyatına  və  məhsuldarlığına 
daha  çox  təsir göstərir.  Quşlar  ilk  gündən  öz  temperaturalarının 
tənzim  edə  bilmədikləri  üçün  bina daxilində  temperatura  rejimi 
dəqiq şəkildə gözlənilməlidir.  Bina daxilində havanın tərkibinin 
qəflətən  dəyişməsi  və ya güclü hava axınları  quşlarda  ilk həftə- 
likdə  diareya,  tük və  ləkələrin  çirklənməsi  və  yemin  qəbulu  və 
həzminin  pisləşməsinə  səbəb  olur.
Quş  orqanizmə  nəmliyin  təsiri  havanın  temperaturasından 
asılıdır.  Əgər nəmlik  yüksəldiksə  xarici  mühitin  300S  tempera- 
turasında  quşların  inkişafı  ləngiyir  və  döşəmənin  keyfiyyəti 
aşağı  düşür.  Əgər  fermada  döşənək  pis  vəziyyətdədirsə  bu  onu 
göstərir  ki,  mikroiqlim  parametrlərinə  yaxşı  nəzarət olunmur.
Bina  daxilindəki  ammonyak  quşların  tənəffüs  orqanlarına 
kəskin  qıcıqlandırıcı  təsir göstərir,  nəticədə  onlarda  imun  siste­
min  fəaliyyəti  zəifləyir,  yem  qəbulu  pisləşir  və  inkişafı  zəiflə­
yir.  Ammonyakın əm ələ gəlməsinə quşların  ifrazatı,  nəmlik,  is­
tiliyin  çoxluğu  və  fermentasiya  səbəb olur.
126
Ammonyakın  əm ələ  gəlməsinin  qarşısını  almaq  üçün  döşə­
mə  örtüyünün  yaxşı  vəziyyətdə  saxlanması,  bina  daxilində  nor­
mal ventilyasiya,  döşənək kimi  ağac ovuntusu və samanın tətbi­
qi  və  döşəmənin  hər  100  m2  sahəsinə  300-500  kq  superfosfat 
əlavə  edilməsi  əsas  sayılır.
Bina daxilində  tozun  çoxluğu  mikroorqanizmlər üçün  mühit 
hesab  olunur.  Tənəffüs  zamanı  onlar  tənəffüs  orqanlarının 
müxtəlif xəstəliklərinin əmələ  gəlməsinə  səbəb olur.
Ventilyasiya qurğularının düzgün  işləməsi  quşların  böyümə­
si  və  inkişafında  həlledici  rola  malikdir.  Ventilyasiya  qurğuları­
nın  zəif işləməsi  nəticəsində  döşənəyin  nəmlənməsi  və  onun 
keyfiyyətinin  pisləşməsi,  ammonyakın  bina daxilində  çoxalma­
sına,  quşun  temperaturasının  yüksəldilməsinə  və  quşların  inki­
şafının  zəifləməsinə,  güclü  işləməsi  isə  bina  daxilində  həddən 
artıq  hava  axımına,  nəticə  döşəmənin  temperaturasının  aşağı 
düşməsinə,  bina daxilində kəskin temperatura dəyişmələrinə və 
yemlərin  konversiya  səviyyəsinin  aşağı  düşməsinə səbəb  olur.
X üsusi  profilaktika  təd birlər
Quşlarda  spesifik  profilaktikanın  aparılması  üçün  müxtəlif 
bioloji  preparatlarla  vaksinasiyalar  aparılır.  Vaksinasiyanın 
məqsədi  quşların  virus,  bakterial  və  digər qrup  infeksiyalara  və 
parazitar  invaziyalara  qarşı  spesifik  immun  sistemin  aktivləşdi- 
rilməsi  yolu  ilə  onların  qorunmasını  təşkil  etmişdir.  Vaksinasi­
yalar  quşların  immun  sistemini  aktivləşdirir  və  orqanizmin 
müdafiə  mexanizmini  stimulyasiya edir.
Quşların  immun  sistemi  2  əsas  lifoid orqandan  fabrisiy  kisə­
sindən  və  timusdan  və  ikincili  limfoid  orqanlardan,  yəni  sümük 
iliyi,  dalaq,  qarderiev  vəzi,  kor  bağırsaq  vəziləri,  peyer  yığıntı- 
ları  və  Mekkel  divertikullarından  ibarətdir.
Birinci  limfoid  orqanlar  anatomik  olaraq  kötük  immun
127

hüceyrələrin  2  növ  limfositə -  T- və  В  hüceyrələrə  ayrılma  ye­
ri  hesab edilir.  Fabrisiy kisəsi və timusda hüceyrələrin təfriqi  bu 
orqanlarda sekresiya olunan hormonların təsirindən baş verir.  B- 
limfositlər  fabrisiy  kisəsindən,  T-limfositlər  isə  timusdan  yara­
nır.
İkinci  limfoid  orqanlar limfositlərin  depolaşma  və  digər  im- 
mun  hüceyrələrin,  yəni  qranulositlərin,  monositlərin,  hüceyrə- 
killer və  hüceyrə təbii  killerin  dezinfeksiya yeridir.
Antitellər  və  ya  immunoqlobulinlər  antigen  təsirinə,  plaz- 
mositlərə  transformasiya  olunmuş  B-limfositlər  tərəfindən  is­
tehsal  olunur.
Antitellərin  əsas  xüsusiyyətləri  bunların  stimulyasiya  olun­
masına səbəb olan  antigenlərlə  in  vivo və  in  vitro  qarşılıqlı  əla­
qədə  olmasıdır.
Quşlarda  əsasən  3  sinif immunoqlobulinlər müşahidə  edilir.
1.  İmmunoqlobulin G serumun əsas  immunoqlobulini  və hu­
moral  immunitetin əsas  effektoru  hesab  edilir.  Bunlar cücələrdə 
serum  immunoqlobulinlərinin  75%-li  təşkil  edir.
2. İmmunoqlobulin M-antigen təsirindən 2-3 gün sonra yaranır.
3.  İmmunoqlobulin  A  sekretor antigen  kimi  məlumdur.
Bunlar ən  çox  öddə  və tənəffüs yollarında  müşahidə  edilir.
Quşçuluqda tətbiq  olunan  müxtəlif vaksinlər 2  qrupa diri  at-
tenuasiya olunmuş və  inaktivləşdirilmiş vaksinlərə  bölünür.
Diri  attenuasiya  olunmuş vaksinlər diri  virus və  ya  mikroor- 
qanizmlərə  malikdir və  bunların  patogenliyi  və  təbii  ya  da  süni 
yolla zəiflədilir.
İnaktivləşdirilmiş  vaksinlər  bakterial  və  ya  virus  kulturala- 
rından  ibarət olub ya  fiziki  ya da kimyəvi  üsullarla  inaktivləşdi- 
rilir.
Diri  attenuasiya  olunmuş  vaksinlərin  təsirindən  immunitet 
tez yaranır və nisbətən  uzun müddət davam edir.  Belə vaksinlər 
daha çox  kütləvi  vaksinasiya  üsulları  ilə tətbiq  olunur.
128
İnaktivləşdirilmiş  vaksinlər əsasən  fərdi  qaydada dərialtı  və 
ya  əzələiçi  infeksiyalar yolu  ilə tətbiq  olunur.
Quşçuluqda daha çox  kütləvi vaksinasiya üsullarından  istifa­
də  edilir.
İçməli su  ilə vaksinasiya istehsalat şəraitində daha çox tətbiq 
olunan  üsuldur.  Bu  üsulla vaksinasiya  səhər vaxtı  aparılır.  Vak­
sinasiya üçün  istifadə olunan su təmiz və  içmək üçün yararlı  ol­
malı,  üzvi  birləşmələrdən  və  bakteriyalardan  azad  olmalıdır. 
Suyun pH-ı  5,5-7,5 olmalı, tərkibində xlor və digər dezinfeksiya 
vasitələri  qeyd olunmamalıdır.  Suda qalıq xlorun neytrallaşdırıl- 
ması və duruldulmuş vaksində virusun müdafiəsi  məqsədilə hər 
litr suya 2,5  qram quru yağsızlaşdırılmış süd, yaxud  16 mq natri­
um  tiosulfat  əlavə  edilməlidir.  Suda  metal  az  olmalıdır,  çünki 
metalların  ionları  virus  və  bakterial  vaksinləri  neytrallaşdırır.
Vaksin  məhlulu  xüsusi  plastmas  qablarda  hazırlanmışdır.
Vaksinasiya  üçün  suyun  minimal  miqdarı  1  günlük  1000 baş 
cücəyə  1  litr götürülməklə və sonrakı  hər gün  üçün bu  miqdar  1 
litr artırılmalıdır.
Məsələn:  15  günlük  1000 baş cücəyə  15  litr 20 günlük  3000 
baş  cücəyə  isə  60  litr su  götürülməlidir.
İlin isti fəsillərində suyun həcmi  1,5-2 dəfə artıq götürülə bi­
lər.
Vaksinasiya  üçün  götürülmüş  su  hər  vaxt  təmiz  olmadığı 
üçün  suyun  hər  litrinə  2,5  qram  yağsızlaşdırılmış  süd  və  ya  16 
mq  natrium-tiosufat əlavə  edilməlidir.
Daha yaxşı olar ki, hər  100 litr suya  1  serumun tabletkası əla­
və  edilsin.  Bu  preparat  qalıq  xlorun  neytrallaşdırmaqdan  əlavə 
həm  də duruldulmuş  vaksini  mavi  rəngdə  boyayır.
Duruldulmuş  vaksin  təcili  olaraq  quşlara  paylanmalıdır. 
Ümumiyyətlə  belə aksinlər  1,5-3  saat ərzində quşlar tərəfindən 
tam  şəkildə qəbul  edilməlidir.
Vaksinlərin  iri  damlalı  çiləmə  yolu  ilə  tətbiqi  respirator  in-
129

feksiyalar  əleyhinə  olduqca  əlverişlidir.  Vaksinasiya  texnikası 
ona  əsaslanıbdır  ki,  vaksin  quşun  gözləri,  burun  cibciklərin  və 
yuxarı  tənəffüs  yollan  kisələri  ilə kontaktda olsun.
Belə  vaksinasiyaları  aparmaq  üçün  xüsusi  ciləyici  aparatdan 
istifadə  edilir.
Vaksinasiya  üçün  lazım  olan  su keyfiyyətli  olmalı,  tərkibin­
də  xlor və  digər dezinfeksiya  vasitələri  aşkar edilməlidir.
Çiləmə  quşun  başı  üzərindən  30  sm  aralı  tətbiq  edilməsi  və 
çalışmaq  lazımdır ki,  bu onların  nəzərini  cəlb  etsin.
Quşçuluqda  aerozol  dezinfeksiya  daha  çox  istifadə  edilir. 
Aerozol  əldə  etmək  üçün atonizator adlanan  xüsusi  cihazdan  is­
tifadə  edilir.  Bu  cihaz  vasitəsi  ilə  ölçüsü  20-dən  50  mkm-ə  qə­
dər olan  xırda  damlalı  duman  yaradılır.  Xırda  damlalar  respira­
tor orqanlara daxil  olaraq  immun  səriştəli  hüceyrələrlə  kontakt­
da  olur və  qısa müddətdə yüksək gərginlikli  immunitet yaradır.
Aerozol  vaksinasiya  apardıqda  bina  hermetik  bağlanmalı, 
isitmə  və  ventilyasiya  sistemləri  istifadə  edilməməlidir.  Atoni­
zator elə  nizamlanmalıdır ki, xırda damlalı  duman yaransın.  Hər 
1000  m3  olan  quş  binasında  vaksinin  orta  hesabla  tətbiqinin 
müddəti  15  dəqiqə olmalıdır.  Vaksinasiyadan  15  dəqiqə  keçmiş 
quş  binalarının  qapısı  açılmalı,  isitmə  və  ventilyasiya  qurğusu 
işə  salınmalıdır.
Quşçuluqda  fərdi  vaksinsiya  aparmaq  üçün  intraonulyar 
üsuldan  qanadaltı,  pərdəyə  punksiyadan  və  infeksiya  üsulların­
dan  istifadə  edilir.
İntraokulyar üsulla  vaksinin  tətbiqi  səmərəli  olub  dəqiq  şə­
kildə vaksin  dozasının  quşlara verilməsi  ilə səciyyələnir.  Ancaq 
bu üsulda çoxlu əmək və vaxt sərf olunur. Vaksinin duaıldulma- 
sı  üçün  izotonik duz məhlulu və ya mineral  sudan  istifadə edilir. 
Bu  üsulla  hər  1000  baş  quşa  30-35  ml  duruldulmuş  vaksin  sərf 
olunur.
İntraokulyar  yolla  vaksinasiyanın  keyfiyyəti  aşağıdakı  fak­
130
torlardan  asılıdır.  Ventilyasiya  və  isidici  qurğular  işləməlidir.  1 
günlük  cücələr xüsusi  nəqliyyat yeşiklərinə  yerləşdirilir,  nisbə­
tən  yaşlı  qruplar  döşəmədə  kiçik  qruplar  halında  yerləşdirilir. 
Bina  2  yerə  ayrılmalı,  vaksinasiya  olunmuşlar  dgərlərindən  ay­
rılmalıdır.  Köməkçilər  quşları  tutaraq  vaksinatorlara  verir  və 
vaksinator quşu  elə tutmalıdır k, onun başı  yanı  üstə və  göz sət­
hi  isə  şaquli  vəziyyətdə  olsun.  Vaksinator  gözə  toxumadan  gö­
zə  1  damla vaksin  salmalıdır.  Bir neçə  saniyə  gözləmək  lazım­
dır ki,  damla göz  səthində yayılsın.
Qanadaltı  pərdəyə  punksiya  etmə  yolu  ilə  vaksinasiya  əv­
vəlcədən  vaksin  məhluluna  batırılmış  xüsusi  aplikator  vasitəsi­
lə  həyata  keçirilir.  Durulducu  vasitə  kimi  xüsusi  steril  duruldu- 
cudan  istifadə  edilir.  Adətən  1000  doza  üçün  10  ml  durulducu 
götürülür.  Vaksinasiya  zamanı  aşağıdakı  qaydalara  əməl  edil­
məlidir.
Vaksinasiya  kölgəli  yerdə  aparılmalı,  ventilyasiya  və  isitmə 
sistemi  işçi  vəziyyətdə  olmalıdır.  Operatorlar  quşu  tutaraq  vak- 
sinatora  verir  və  quş  yanı  üstə  saxlanaraq  1  qanadı  aralanır,  ap- 
likatorun ucu vaksin məhluluna toxundurulur, sonra isə qanadal- 
tı  pərdə  deşilir.  Punksiya  zamanı  ve,naya,  əzələyə,  sümüyə  və 
oynağa toxunulmamalıdır.
Vaksinasiyanın  nəticəsi  6-10 gündən sonra yoxlanır.  Adətən 
pünksiya yerində  yerli  iltihab reaksiyası  nəzərə çarpır.
İnyeksiyalar  vasitəsilə  vaksinasiyalarda  quşçuluqda  dərialtı 
və  əzələ  içi  üsullardan  istifadə  edilir.
İnaktivləşdirilmiş  vaksinləri  infeksiya  yolu  ilə  tətbiq  edən 
zaman  vaksin  flakonunu ən azı  12  saat otaq  temperaturası  şərai­
tində  saxlamaq  lazımdır  ki,  onun  axıcılığı  yaxşılaşsın.  Diri  vak­
sinləri  isə yalnız  1  saat saxlamaqğa icazə verilir və bunlar isidil­
məməlidir.  Vaksinasiyaları  aparmaq  üçün  avtomat  şprislərdən 
istifadə  edilir.  Tələb  olunan  doza  dəqiq  şəkildə  inyeksiya  edil­
məlidir.  Diri  vaksinlər  üçün  iynələr  0,8x15  mm  ölçüdə,  yağlı
131

adykvantlı  inaktivləşdirilmiş  vaksinlər  üçün  isə  1x1,5  mm 
ölçüdə olmalıdır.  Hər 500-100  inyeksiyadan  sonra  iynələr dəyi­
şilməlidir.
Dərialtı  infeksiyalar boyun pahiyyəsinə,  əzələ  içi  infeksiya- 
lar isə bud və ya döş əzələsinə tətbiq olunur.  Vaksinasiyalar za­
manı  şəxsi  təhlükəsizlik  qaydalarına  əməl  edilməli  və  vaksina- 
torlar qovşanğıca görə  peyvənd  olunmalıdır.
V ak sinasının  keyfiy y ətin ə  təsir  g ö stərən   a m illər
Vaksinasiyanın  keyfiyyətinə  təsərrüfat  şəraiti  ilə  əlaqədar 
faktorlar və  vaksinasiya  ilə  əlaqədar faktorlar təsir göstərir.
Birinci qrupa stress, mikotoksikozlar və infeksion xəstəliklə­
rə  qarşı  vaksinasiyalar,  ikinci  qrupa  isə  vaksin  faktoru,  insan 
faktoru  və  quş  faktoru  aiddir.
Stress-xarici  intensiv təsirinə qeyrispesifık  cavab  reaksiyası­
dır.  Doğrudan  da  hər  hansı  güclü  və  uzun  müddətli  təsir  qeyri- 
spesifık  stress reaksiyalarına səbəb olur,  nəticədə quş  onu  əhatə 
edən  dəyişilmiş  mühitə  uyğunlaşır.  Əksər  hallarda  fizioloji  ca­
vab  reaksiyaları  qeyrispesifık  olduğu  haldı,  davranış  cavabları 
spesifik  xüsusiyyətə  malik  olur.  Hal-hazırda stress  intensiv  quş- 
çuluqda  çox  böyük  rola malikdir.
Quşlar  üçün  komfort  zonanın  formalaşması  üçün  bir-biri  ilə 
əlaqəli  6  faktor:  quşa  baxan  şəxslər,  yem,  quş  binası,  mikroflo- 
ra,  quş  və  təsərrüfatda  istifadə olunan saxlama texnologiyası  tə­
sir  göstərir.  Bu  faktorlar  quşların  həyatı  boyu  dəyişilə  bilər  və 
hər  hansı  qəflətən  müəyyən  dəyişmələrin  baş  verməsi  onlarda 
stress  törədə  bilir.
Stressin  təsirindən  quş  orqanizminin  ehtiyat  qüvvələrinin 
mobilizasiyası və immunosupressiya baş verir.  Stressin  intensiv­
liyi  və  təsir  müddətindən  sılı  olaraq  quşlar  ya  normal  statusu 
bərpa  edir,  ya  da  dekompensasiya  yaranır  ki,  nəticədə  orqaniz­
132
min ehtiyat gücü tükənlər, həyat üçün zəruri  olan orqanlar zədə­
lənir,  immun  sistemin  fəaliyyəti  pozulur və  ölüm  baş  verir.
Stress quşların məhsuldarlığını  aşağı salır.  Bu da həzmin po­
zulması  ilə  əlaqədar  mədəaltı  vəzin  və  ödün  sekresiyasının 
aşağı  düşməsinə,  katabolizmin  güclənməsi  nəticəsində  energe- 
tik  ehtiyatların  mobilizasiyasına  və  quşun  canlı  kütləsinin  aşağı 
düşməsinə,  boy  hormonu  olan  somatotropin  istehsalının  aşağı 
düşməsi  nəticəsində quşların böyüməsi  və inkişafının zəifləm ə­
sinə,  kalisumun  miqdarının  azalması  nəticəsində  sümük  toxu­
masında deformasiyalar və  skorlupanın  keyfiyyətinin  pisləşmə­
sinə,  yumurtalama  qabiliyyətinin  pisləşməsinə,  cinsiyyət  hor­
monları  istehsalının  zəifləməsi  ilə  əlaqədar  inkubasiya  cücə  çı­
xımının  kəskin  şəkildə  aşağı  düşməsi  baş  verir.
Stresssin  təsirindən  immun  sistemdə  kəskin  dəyişdiklər ge­
dir.  Nəticədə  qlükokortikosteroidlərin  təsirindən  prostaqlandin 
və  interleykinlərin sintezi zəifləyir ki, bu da leykositlərin  miqra­
siyasını  ləngidir,  qanın  formalı  elementlərinin  bir-birinə  olan 
nisbətində disbalans  baş verir,  lekositoz,  limfopeniya,  eozinope- 
niya meydana çıxır.  Leykosit sıra hüceyrələrinin keyfiyyətcə de­
qradasiya  nəticəsində  faqositoz  prosesi  zəifləyir,  heterofil  və 
makrofaqlar tərəfindən  bakterial  substansiyaların  istehsalı  aşağı 
düşür,  T-limfositlərin  aktivliyi  zəifləyir.
Kortikosteroidlərin  təsirindən  baş  verən  bu  dəyişdiklər adə­
tən  müvəqqətidir  və  bərpa  olunandır.  Ancaq  cavan  quşlarda 
uzunmüddətli  stress  limfoid  orqanların,  xüsusioə  timusun  fabri- 
siy  kisəsinin,  dalağın  reqressiyasına  və  bunun  əsasında  isə  vak­
sinasiyalar  zamanı  immunitetin  formalaşmasının  pozulmasına 
səbəb olur.
Ona  görə  də  stresslər  daima  nəzarət  altında  olmalıdır  və 
bunlar aradan  götürülməyincə vaksinasiyalar aparılmamalıdır.
Stress  əleyhinə  m üxtəlif tədbirlərdən  istifadə  edilir  ki,  bun­
lardan  da  vitaminlərin  tətbiqi  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.
133

Təcrübələr yolu  ilə  müəyyən  edilmişdir  ki,  m üxtəlif v itam in lə­
rin  tətbiqi  orqanizmin  imun  sistemini  möhkəmləndirir.
Stresin  gözlənilməsindən  24  saat  əvvəl  stresin  bütün  təsiri 
müddətində  vitaminlərdən  istifadə  edilməlidir.  Məlum  o lm u ş­
dur  ki,  vitaminlərin  təsirindən  qlükokortikosteroidlərin  sintezi, 
metabolizmin  stimullaşması,  selikli  qişaların  müdafiəsi  və  im ­
munitetin  stimullaşması  baş  verir.
Vitaminlərlə  bərabər  həm  də  antibiotiklərdən  də  istifadə 
edilməlidir. Antibiotiklər stres zamanı zəifləmiş heyvanların qo ­
runmasında  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  Bəzi  antibiotiklər, 
xüsusilə  eritromisin  immunomodullaşdırıcı  effektə  malikdir. 
Eritromisin  leykositlər  tərəfindən  interleykinlərin  sekresiyasını 
stimullaşdırır,  bu  isə  öz  növbəsində  makrofaqlar vasitəsilə  bak- 
teriyaların  faqositozunu  gücləndirir,  natural  killer  hüceyrələri­
nin  sitotoksik  fəaliyyətini  artırır.
Antibiotikləri  vaksinasiyadan  əvvəl  və  sonra  yəni  sekundar 
bakterial  mikroflora  ilə  yoluxma  riski  zamanı  tətbiq  etmək  la­
zımdır.  Antibiotikləri  heç  vaxt  vaksinlə  qarışdırmağa  icazə  ve­
rilmir.  Bunları  vaksinasiyadan  2  əvvəl,  vaksinin  tətbiqi  günü  və 
vaksinasiyadan  2  gün  keçmiş  tətbiq  etmək  olar.
Mikotoksikozlar vaksinasiyanın  keyfiyyətinə olduqca pis tə­
sir göstərir.  Bunları  mikroskopik göbələklər törədir.  Mikroplaz- 
malar mikotoksinləri  istehsal  edir.
Mikotoksinlərin  aşağıdakı  növləri  mövcuddur:
1.  Aflatoksin -  bunu müxtəlif yemlərdə pis saxlama şəraitin­
də Asperqillus  flavus  və Asperqillus  parazitinus törədir.
2.  Leralenon -   kəskin  temperatur dəyişmələri  zamanı  qarğı­
dalıda,  arpada  və  sorqoda  Fuzarium  spp  kifgöbələyi  törədir.
3.  Oxratoksin A -  soyuq və nəmli hava şəraitində arpa,  vələ- 
mir, qarğıdalı və buğdanın saxlanması zamanı  Penicillium qranu- 
latum  və  Asperqillus  ochraceis  kif göbələkləri  tərəfində  isteh­
sal  olunur.
134
4. 
Fumopizin  Bİ  isti  və  yüksək  nəmli  şəraitdə  qarğıdalıda 
Fuzarium  moniliform  kif göbələyi  tərəfindən  əmələ  gəlir.
5. T rixotcenler- soyuq  iqlim şəraitində tez-tez donma və əri­
mə zamanı  m üxtəlif taxıl məhsullarında Fuzarium tricinctum  və 
Fuzarium  spp  kif göbələyi  tərəfindən  istehsal  olunur.
Mikotoksinlərin  bu  göstərilən  5  növündən  3-u  quşlarda  im- 
munosupressiyaya səbəb olur:  aflotoksinlər, trixotesenlər və ok- 
xratoksinlər.  Bu toksinlərin hamısı vaksinasiyaların nəticələrinə 
mənfi  təsir  göstərir,  bundan  əlavə  immunsistemi  səfərbər  edir, 
vaksinlərə  quşların  həssaslığını  aşağı  salır.
Aflatoksin  Bİ,  B2, G1  və G 2 -g ü c lü  konserogendirlər.  Bun­
lardan  Aflotoksin  Bİ  təbiətdə  daha  çox  yayılmış  və  daha  çox 
toksikidir.  Toksinlərd qaraciyərdə toplanır və onun  hüceyrələri­
nin  vakuolizasiyası  və  nekrozu  nəticəsində  qaraciyərin  kəskin 
funksiya pozğunluqlarına səbəb olur.
Aflotoksikoz  yaranmış  simptomların  dərəcəsi  qəbul  olun­
muş dozadan, zəhərlənmə müddətindən və quşun növündən ası­
lıdır.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  subkliniki  zəhərlənmələr 
daha  çox  aşkar  edilir.  Bu  toksiklərin  orqanizmə  təsirinin  dəqiq 
şəkildə müəyyən edilməsi üçün ELİSA üsulundan və quş qrupu­
nun zootexniki  parametrlərinin  monitorinqindən  istifadə  edilir.
Quş  üçün  zəhərli  olmayan aflotoksin  B l-in  maksimal  dozası 
hər ton  yemə  50-dən  200  maq-a qədər hesab olunur.
Broylerlərin  körpələrində  aflotoksin  yüksək  dərəcədə  iırı- 
munosupressiya  törədir,  fabrisiy  kisəsinin  follikulasında  limfo- 
sitlərin miqdarını  azaldır.  Aflatoksinin təsirindən tiırıus  və dalaq 
da zədələnir və  atrofıyalaşır.
Trixotesenlər  böyük  qrup  göbələk  metobolitləri  olub 
Fuzarium  göbələkləri  tərəfindən istehsal olunur.  Quşçuluq  üçün 
daha  təhlükəlisi  T  2  toksiki  və  diasetoksisirpenol  hesab  edilir. 
Quşlarda  ən  çox  ağız  boşluğunun  selikli  qişası  və  qaraciyər zə­
dələnir.  Daxili  orqanlar üzərində təbaşirə bənzər çöküntü  nəzə­
135

rə  çarpır.  Bu  toksinin  təsirindən  limfoid  orqanların  və  süm ük 
iliyinin  kəskin  zədələnmələri  müşahidə  edilir.
Oxratoksikoz  Penisillium  göbələyinin  müxtəlif  ştamları  və 
Asperqillus ochraceus  göbələyi  tərəfindən  törədilir.  Oxratoksin 
В  və  S-ə  nisbətən  A  daha  toksikidir  və  quşçuluqda  daha  çox 
müşahidə  edilir.  Toksinin  təsirindən  əvvəlcə  böyrək  toxuması, 
sonra qaraciyər və  imun sistemin zədələnmələri  qeyd edilir.  Quş­
larda  dehibratasiya,  kataral  enterit və anemiya  baş  verir.  Xroniki 
zəhərlənmə ilə əlaqədar olaraq quşlarda məhsuldarlıq kəskin  şə­
kildə  aşağı  düşür və  immunosupressiya  nəticəsində  onların  xəs­
təliklərə həssaslığı  kəskin şəkildə artır.  Böyrəklərin hipertrofiya- 
sı,  qaraciyərdə  nekroz  ocaqları,  quş  cəmdəklərində  hematoma, 
timusun,  fabrisiy kisəsinin  və dalağın  atrofıyası  müşahidə  edilir.
Oxratoksin A-nın təsirindən vaksiyasiyanın keyfiyyəti  itir və 
postvaksinal  immunitetin  səviyyəsi  aşağı  düşür.
Onu  da qeyd  etmək  lazımdır ki,  sistematik  şəkildə  qoruyucu 
məqsədlə göbələk  əleyhinə  preparatların  və ya detoksikantların 
tətbiqi  nəticəsində  mikotoksikoz riskini  aşağı  salır.  Bu  məqsəd­
lə  oksikvinol  və  dixlorotimol  preparatlarından  istifadə  edilir. 
Bundan əlavə seloit və ya vermikulit kimi  inert mühitdə absorb- 
siya olunmuş  propion,  qarışqa və sirkə  turşusu  qarışığının tətbi­
qi  nəticəsində  onlar  funqistatik  aktivliyi  ilə  özünü  göstərir  və 
yemlərin  saxlanma  müddəti  çoxalır.  Bektonit,  kaolin  və  alümo- 
silinatlar  kimi  absorbentlər  mikotoksinləri  absorbsiya  edir  və 
onların  təsirini  neytrallaşdırır.  Bəzi  enzimlər  mikotoksinlərin 
əsas  qruplarını  toksiki  olmayan  metabolitlərə çevirir.
Mikotoksikozlarla  yoluxmuş  quşların  müalicəsi  üçün  hepa- 
toprotektiv və ödqovucu vasitələrdən istifadə edilir.  Xüsusilə bu 
məqsədlə  xolin,  betain,  kükürdlü  amin  turşuları,  vitamin  E  ilə 
selenin kombinasiyası  və multivitamin  qarışqaları  kimi  antioksi- 
dantlar tətbiq  olunur.
Prinsipcə  vaksinasiyaları  yalnız  sağlam  heyvanlarda  apar­
136
maq  lazımdır,  xüsusilə  antibiotiklərlə  müalicə  zamanı  vaksina- 
siya  aparılmamalıdır.  Çünki  infeksion  patologiya  ilə  mübarizə 
qoruyucu  immun  sistem  yalnız  bu  infeksiya  ilə  mübarizəyə  sə­
fərbər  olunur.  Belə  şəraitdə  vaksinasiya  keyfiyyətini  müəyyən 
etmək olmur.
Vaksin  immun  sistemin  spesifik  hissəsini  stimullaşdırığı 
üçün  bu  bakterial  infeksiyaların  gedişini  mürəkkəbləşdirir  və 
müalicə  tədbirlərinin  səmrəliliyini  aşağı  salır.
Bundan  əlavə  immun  qoruyucu  sistem  infeksion  patologiya 
ilə  mübarizəyə  səfərbər  olduğu  üçün,  vaksin  antigeni  ilə  bir 
yüksək  dərəcədə  artıb çoxala bilər.
Quşlar,  immunosupressiv  effekt törədə  bilən  bir çox  virus  in- 
feksiyalarına  xüsusilə  Marek  xəstəliyi,  infeksion  bursal  xəstəlik, 
infeksion  anemiya,  reovirus  və  adenovirus  infeksiyaları,  leykoz, 
retikuloendotelioz  kimi  xəstəliklərə  həssasdır.  Bu  xəstəlik  törə­
diciləri  olan  viruslar  uzunmüddətli  immunosupressiv  təsirlə 
özünü göstərir.  Bu xüsusiyyətə görə postvaksinal immunitetin ya­
ranmasında çatışmazlıqlar qeyd  olunur.  Belə  infeksiyaların  profi­
laktikasında əsas iş ana qrupun vaksinasiyası və ya yoluxmuşların 
məcburi  kəsilməsi  və  quş  binalarının  etibarlı  dezinfeksiyalarının 
aparılmasıdır.  Ana qrupun  vaksinasiyası onların bütün məhsuldar­
lığı dövründə onların  yoluxmasının qarşısını  alır və xəstəlik  törə­
dicisinin  vertikal  verilməsinin  qarşısını  alır.  Ana  qrupun  vaksina- 
siyası  həmçinin  ana antitellərinin  yüksək  səviyyədə cücələrə ve­
rilməsinə səbəb olur,  bununlada onların maksimal səviyyədə xəs­
təlik törədicilərinə  həssaslığı dövründə qorunmasına səbəb olur.