Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

 
Embrion hujayralarida yadro va sitoplazmaning o’zaro 
aloqalari. 
 
Yangi organizmlar qanday vujudga keladi? Asrlar osha olimlar irsiy 
belgilarning nasldan -naslga o‘tishining sabablarini bilishga qiziqib kelganlar. Bu 
kabi savollar embrion varaqlari aniqlangandan keyin olimlarni yanada ko‘proq 
qiziqtira boshladi. 
Ba‘zi olimlarning fikricha, irsiy belgilarning nasldan- naslga o‘tishida qon 
oqimi ishtirok etadi va asosiy vazifani qon plazmasi bajaradi. Ikkinchi guruh 
olimlar o‘simlik va hayvon hujayralarining sitoplazmasini to‘rsimon, tolasimon va 
ko‘priksimon tuzilgan deb tasavvur qilganlar. Ular protoplazma granulalar va 
donachalardan tuzilganligini ko‘rganlar. XIX asrda protoplazmaning bu 
elementlarini mikrosomalar deb ataganlar. Shpenser irsiy belgilarning nasldan -
naslga o‘tishining paydo bo‘lishini molekulalarning fizik-kimyoviy xossalarga 
bog‘lagan. 
R.Altman oqsil granulalariga bioblastlar deb nom bergan va ularni hayot 
belgilari deb atagan. Uning fikricha, organizm bioblastning koloniyasi bo‘lmay, 
balki hujayralar ham bioblastning koloniyasi hisoblanadi. Hozirgi zamon 
nazariyalari asosida esa ikkita prinsipial vaziyat yotadi: birinchidan, genlar 
molekulalarning o‘ziga xos tabiati, turi, tuzilishi va shaklini belgilaydi. 
Ikkinchidan, tuxum hujayra sitoplazmasining har xil qismlarida o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega bo‘lib, har bir blastomer aniq bir genetik va morfologik 
xususiyatlarga ega bo‘ladi.
Rivojlanishning boshlang‘ich bosqichlarida hamma hujayralarning yadrolari 
teng xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bunday tenglik rivojlanishning gastrulyasiya 
davrining boshlanishigacha davom etadi. 
Hujayraning bo‘linishida yadroning bo‘linishi shartligi Shpeman urug‘langan 
triton tuxumida o‘tkazilgan tajribalarda isbotladi. U zigotani soch bilan ikkita 
bo‘lganda blasomerlarning biri yadroli, ikkinchisi esa yadrosiz bo‘lgan. Bo‘lingan 
blasomerlar orasida uncha katta bo‘lmagan protoplazmatik ko‘prik qoldiradi. 
Yadroli blastomer normal bo‘linadi, yadrosiz blastomer esa bo‘linmaydi. 
Bo‘lingan qismda 16 blastomerlik davrida yadro ingichka yorug‘likdan 
o‘tayotganda, ikkinchi qism ham bo‘linishga kirishib, normal rivojlanish sodir 
bo‘ladi. Demak, embrion 16 hujayrali davrida yadro zigota yadrosi vazifasini ham 
bajaradi. Tuxumning vegetativ va animal qutblari tuzilish bilan farqlanadi. Buni 
dengiz tipratikani tuxumining bo‘linishida ko‘rish mumkin. Agar, ikkita tuxum 

---

174 
qo‘shilsa, hosil bo‘lgan lichinka yirik bo‘ladi, rivojlanish ham normal bo‘ladi. 
Agar tuxum meridian bo‘yicha maydalansa, undan ikkita lichinka paydo bo‘ladi. 
Agar tuxum ekvator bo‘yicha maydalansa, bunda animal qutbdan kiprikchalar 
bilan qoplangan sharsimon organizm paydo bo‘ladi. Bu tajribalardan shu narsa 
ma‘lum bo‘ldiki, animal va vegetativ qutblar bir -biridan farq qiladi.Aammo 
ularning o‘zaro ta‘siri tufayli embrionda normal rivojlanish sodir bo‘ladi. 
Rivojlanishda yadro singari sitoplazma ham muhim ahamiyatga ega. Agar 
tuxumdan yadro olib tashlansa, bunday tuxum rivojlanmaydi. Agar amyobadan 
yadro olib tashlansa va yadro 2-3 kundan keyin sitoplazmaga yana qayta kiritilsa, 
uning normal faolligi tiklanadi. 6- kundan keyin yadro amyobaga qayta kiritilganda 
ko‘payish qobilyati tiklanmaydi. 
L.Gamelton bir hujayrali asetobulyariya suv o‘tining yadrosiz oyoqchalari bir 
necha oy yashashi va bu oyoqchalar ko‘paya olmasligini kuzatgan. 
Boverining kuzatishlariga ko‘ra, ayrim xromosomalari bo‘lmagan dengiz 
tipratikanining tuxumi normal rivojlanmagan. Drozofilada o‘tkazilgan tajribalar
shuni ko‘rsatadiki, uning normal rivojlanishi uchun 8 ta xromosomaning hammasi 
kerak.